The 4 stories we tell ourselves about death | Stephen Cave

Tłumaczenie: Małgosia Makowska Korekta: Agata Leśnicka

I have a question:

Mam pytanie:

Who here remembers when they first realized

Kto pamięta, gdy pierwszy raz zrozumiał,

they were going to die?

że czeka nas śmierć?

I do. I was a young boy,

Ja tak. Byłem wówczas chłopcem,

and my grandfather had just died,

i właśnie zmarł mój dziadek.

and I remember a few days later lying in bed at night

Pamiętam, jak kilka dni później leżąc w łóżku

trying to make sense of what had happened.

próbowałem nadać temu sens.

What did it mean that he was dead?

Co oznacza, że zmarł?

Where had he gone?

Dokąd poszedł?

It was like a hole in reality had opened up

Wydawało mi się, że otwarła się jakaś dziura w rzeczywistości

and swallowed him.

i połknęła go.

But then the really shocking question occurred to me:

Potem przyszło mi do głowy szokujące pytanie:

If he could die, could it happen to me too?

Jeśli on zmarł, czy spotka to również mnie?

Could that hole in reality open up and swallow me?

Czy ta dziura połknie też mnie?

Would it open up beneath my bed

Czy otworzy się pod moim łóżkiem

and swallow me as I slept?

i pochłonie mnie podczas snu?

Well, at some point, all children become aware of death.

Sądzę, że dzieci zyskują w pewnym czasie świadomość śmierci.

It can happen in different ways, of course,

Przychodzi to oczywiście w różny sposób

and usually comes in stages.

i zwykle etapowo.

Our idea of death develops as we grow older.

Nasze pojęcie śmierci ewoluuje z wiekiem.

And if you reach back into the dark corners

Zajrzyjcie w ciemne zakątki

of your memory,

swojej pamięci.

you might remember something like what I felt

Może przypomnicie sobie uczucie, które czułem,

when my grandfather died and when I realized

gdy zmarł mój dziadek, a ja zrozumiałem,

it could happen to me too,

że mnie też może to spotkać.

that sense that behind all of this

To poczucie pustki

the void is waiting.

oczekującej za tym wszystkim.

And this development in childhood

Ten rozwój w dzieciństwie

reflects the development of our species.

odzwierciedla rozwój naszego gatunku.

Just as there was a point in your development

Zupełnie jak moment w rozwoju dziecka,

as a child when your sense of self and of time

gdy poczucie świadomości i czasu

became sophisticated enough

rozwinęło się na tyle,

for you to realize you were mortal,

by zyskać świadomość śmiertelności,

so at some point in the evolution of our species,

tak samo na pewnym etapie ewolucji gatunku

some early human's sense of self and of time

poczucie świadomości i czasu ludzi pierwotnych

became sophisticated enough

dojrzały na tyle,

for them to become the first human to realize,

by pierwszy człowiek zrozumiał,

"I'm going to die."

że umrze.

This is, if you like, our curse.

To nasze przekleństwo.

It's the price we pay for being so damn clever.

To cena za bystrość naszego umysłu.

We have to live in the knowledge

Musimy żyć z wiedzą,

that the worst thing that can possibly happen

że najgorsza z możliwych rzeczy

one day surely will,

pewnego dnia nadejdzie

the end of all our projects,

i położy kres naszym planom,

our hopes, our dreams, of our individual world.

nadziejom, marzeniom, naszemu światu.

We each live in the shadow of a personal

Każdy żyje w cieniu

apocalypse.

osobistej apokalipsy.

And that's frightening. It's terrifying.

To przerażające.

And so we look for a way out.

Szukamy wyjścia.

And in my case, as I was about five years old,

W moim przypadku, jako pięciolatek

this meant asking my mum.

pytałem mamę.

Now when I first started asking

Kiedy spytałem pierwszy raz

what happens when we die,

co się dzieje, gdy umieramy,

the grown-ups around me at the time

dorośli odpowiadali

answered with a typical English mix of awkwardness

z typowo angielskim skrępowaniem

and half-hearted Christianity,

i chrześcijańskim brakiem entuzjazmu.

and the phrase I heard most often

Najczęściej słyszałem,

was that granddad was now

że dziadek jest teraz

"up there looking down on us,"

"w niebie i patrzy na nas".

and if I should die too, which wouldn't happen of course,

Gdybym umarł, co oczywiście nie nastąpi,

then I too would go up there,

też bym tam poszedł.

which made death sound a lot like

Czyniło to ze śmierci

an existential elevator.

egzystencjonalną windę.

Now this didn't sound very plausible.

Brzmiało to niewiarygodnie.

I used to watch a children's news program at the time,

Oglądałem wówczas wiadomości dla dzieci,

and this was the era of space exploration.

a był to czas badań kosmosu.

There were always rockets going up into the sky,

Rakiety wznosiły się ku niebu,

up into space, going up there.

w odległą przestrzeń.

But none of the astronauts when they came back

Lecz żaden z astronautów nie wspomniał,

ever mentioned having met my granddad

że spotkał tam dziadka,

or any other dead people.

czy innych zmarłych.

But I was scared,

Byłem przerażony,

and the idea of taking the existential elevator

ale pomysł z egzystencjonalną windą

to see my granddad

na spotkanie z dziadkiem,

sounded a lot better than being swallowed

brzmiał lepiej

by the void while I slept.

niż zapadnięcie we śnie w próżnię.

And so I believed it anyway,

Więc i tak w to wierzyłem,

even though it didn't make much sense.

choć nie miało to sensu.

And this thought process that I went through

Ów proces myślowy w dzieciństwie,

as a child, and have been through many times since,

i potem pojawiający się wielokrotnie

including as a grown-up,

w czasie dorastania,

is a product of what psychologists call

jest wytworem tego co psycholodzy

a bias.

nazywają uprzedzeniem.

Now a bias is a way in which we systematically

Jest to stan, w którym systematycznie

get things wrong,

błędnie coś postrzegamy.

ways in which we miscalculate, misjudge,

To sposób nieprawidłowej oceny,

distort reality, or see what we want to see,

zniekształcania rzeczywistości, widzenia tego co się chce.

and the bias I'm talking about

Uprzedzenie, o którym mówię

works like this:

działa następująco.

Confront someone with the fact

Postaw kogoś w obliczu faktu,

that they are going to die

że czeka go śmierć

and they will believe just about any story

i uwierzy w każdą historyjkę,

that tells them it isn't true

mówiącą, że to nieprawda

and they can, instead, live forever,

i może żyć wiecznie,

even if it means taking the existential elevator.

nawet, gdy to oznacza egzystencjonalną windę.

Now we can see this as the biggest bias of all.

Uważam to za największe istniejące zniekształcenie.

It has been demonstrated in over 400

Przedstawiono je w ponad czterystu

empirical studies.

empirycznych badaniach.

Now these studies are ingenious, but they're simple.

Pomysłowe badania, przy tym proste.

They work like this.

Działa to tak.

You take two groups of people

Bierzesz dwie grupy

who are similar in all relevant respects,

podobne pod istotnymi względami.

and you remind one group that they're going to die

Jednej grupie wciąż przypominamy, że umrą,

but not the other, then you compare their behavior.

drugiej nie. Potem porównujemy ich zachowania.

So you're observing how it biases behavior

Można zaobserwować jak świadomość śmiertelności

when people become aware of their mortality.

zniekształca zachowanie.

And every time, you get the same result:

Za każdym razem wynik jest jednakowy:

People who are made aware of their mortality

Ludzie świadomi śmiertelności

are more willing to believe stories

łatwiej wierzą w bajeczki

that tell them they can escape death

o możliwości umknięcia śmierci

and live forever.

i życia wiecznego.

So here's an example: One recent study

Oto przykład: Ostatnie badania

took two groups of agnostics,

objęło dwie grupy agnostyków

that is people who are undecided

czyli ludzi niezdecydowanych

in their religious beliefs.

co do poglądów religijnych.

Now, one group was asked to think about being dead.

Jedna grupa miała myśleć o śmierci.

The other group was asked to think about

Druga miała rozważać

being lonely.

poczucie samotności.

They were then asked again about their religious beliefs.

Potem ponownie spytano ich o poglądy religijne.

Those who had been asked to think about being dead

Myślący o śmierci

were afterwards twice as likely to express faith

dwa razy częściej wyrażali wiarę

in God and Jesus.

w Boga i Jezusa.

Twice as likely.

Dwukrotnie wikęsze prawdopodobieństwo.

Even though the before they were all equally agnostic.

Chociaż przedtem wszyscy byli równie agnostyczni.

But put the fear of death in them,

Jednak zaszczepienie strachu przed śmiercią

and they run to Jesus.

skierowało ich ku Jezusowi.

Now, this shows that reminding people of death

Zatem przypominanie ludziom o śmierci

biases them to believe, regardless of the evidence,

skłania ich do wiary, bez względu na dowody,

and it works not just for religion,

i to działa nie tylko w kwestii religii,

but for any kind of belief system

lecz dla każdego systemu wiary

that promises immortality in some form,

przyrzekającego jakąkolwiek formę nieśmiertelności

whether it's becoming famous

czy to poprzez sławę,

or having children

posiadanie dzieci

or even nationalism,

czy nawet nacjonalizm

which promises you can live on as part of a greater whole.

obiecujący, że żyjesz jako element większej całości.

This is a bias that has shaped

To przekonanie ukształtowało

the course of human history.

bieg historii ludzkości.

Now, the theory behind this bias

Teoria opisująca to przekonanie

in the over 400 studies

w ponad 400 badaniach

is called terror management theory,

to teoria zarządzania strachem.

and the idea is simple. It's just this.

To prosta koncepcja.

We develop our worldviews,

Kształtujemy naszą wizję świata,

that is, the stories we tell ourselves

opowiadając sobie bajeczki

about the world and our place in it,

o świecie i naszym w nim miejscu,

in order to help us manage

by poradzić sobie

the terror of death.

ze strachem przed śmiercią.

And these immortality stories

Historie o nieśmiertelności

have thousands of different manifestations,

mają tysiące oblicz.

but I believe that behind the apparent diversity

Sądzę, że pomijając oczywiste różnice,

there are actually just four basic forms

istnieją cztery podstawowe formy

that these immortality stories can take.

narracji o nieśmiertelności.

And we can see them repeating themselves

Widzimy jak powtarzają się

throughout history, just with slight variations

z biegiem historii, z niewielkimi różnicami

to reflect the vocabulary of the day.

odzwierciedlającymi słownictwo epoki.

Now I'm going to briefly introduce these four

Przedstawię teraz pokrótce te cztery

basic forms of immortality story,

podstawowe formy historyjek o śmierci,

and I want to try to give you some sense

by dać pewne poczucie

of the way in which they're retold by each culture

ich przekazywania w obrębie każdej kultury,

or generation

czy pokolenia,

using the vocabulary of their day.

przy użyciu charakterystycznej dla nich narracji.

Now, the first story is the simplest.

Pierwsza historia jest najprostsza.

We want to avoid death,

Chcemy uniknąć śmierci

and the dream of doing that in this body

i marzenie, że spotka nas to w tym ciele

in this world forever

na tym świecie,

is the first and simplest kind of immortality story,

jest najprostszą bajeczką o nieśmiertelności.

and it might at first sound implausible,

Z początku może brzmieć niewiarygodnie,

but actually, almost every culture in human history

lecz niemal w każdej kulturze w historii ludzkości

has had some myth or legend

istnieją mity czy legendy

of an elixir of life or a fountain of youth

o eliksirze życia, fontannie młodości

or something that promises to keep us going

lub czymkolwiek stanowiącym obietnicę

forever.

wiecznego życia.

Ancient Egypt had such myths,

Miał je starożytny Egipt,

ancient Babylon, ancient India.

Babilonia i Indie.

Throughout European history, we find them in the work of the alchemists,

W historii Europy odnajdujemy je w pracach alchemików

and of course we still believe this today,

i obecnie wciąż w to wierzymy,

only we tell this story using the vocabulary

używając

of science.

nomenklatury naukowej.

So 100 years ago,

100 lat temu

hormones had just been discovered,

tuż po odkryciu hormonów

and people hoped that hormone treatments

ludzie mieli nadzieję, że kuracje hormonalne

were going to cure aging and disease,

to sposób na choroby i starzenie się.

and now instead we set our hopes on stem cells,

Dziś tę nadzieję budzą komórki macierzyste,

genetic engineering, and nanotechnology.

inżynieria genetyczna i nanotechnologia.

But the idea that science can cure death

Koncept, że nauka pokona śmierć

is just one more chapter in the story

to kolejny rozdział w bajce

of the magical elixir,

o magicznym eliksirze,

a story that is as old as civilization.

historii starej jak cywilizacja.

But betting everything on the idea of finding the elixir

Stawianie wszystkiego na wynalezienie eliksiru

and staying alive forever

i pozostania wiecznym

is a risky strategy.

to ryzykowna strategia

When we look back through history

Zerkając w historię

at all those who have sought an elixir in the past,

wszystkich poszukujących eliksiru,

the one thing they now have in common

jedna rzecz ich łączy,

is that they're all dead.

wszyscy umarli.

So we need a backup plan, and exactly this kind of plan B

Potrzebujemy zatem planu B,

is what the second kind of immortality story offers,

który oferuje inna opowiastka o nieśmiertelności.

and that's resurrection.

To zmartwychwstanie.

And it stays with the idea that I am this body,

Ta koncepcja przyznaje, że jestem ciałem,

I am this physical organism.

fizycznym organizmem.

It accepts that I'm going to have to die

Akceptuje fakt śmierci,

but says, despite that,

lecz pomimo to głosi

I can rise up and I can live again.

zmartwychwstanie i ponowne życie.

In other words, I can do what Jesus did.

Zmartwychwstanę, tak jak Jezus,

Jesus died, he was three days in the [tomb],

który zmarł, był 3 dni w grobie,

and then he rose up and lived again.

potem zmartwychwstał i żył ponownie.

And the idea that we can all be resurrected to live again

Wiara w zmartwychwstanie i ponowne życie

is orthodox believe, not just for Christians

jest ortodoksyjna, nie tylko dla chrześcijan,

but also Jews and Muslims.

lecz i Żydów czy Muzułmanów.

But our desire to believe this story

Nasze pragnienie wiary w tę historię

is so deeply embedded

jest tak głęboko zakorzenione,

that we are reinventing it again

że odkrywamy ją ponownie

for the scientific age,

w erze nauki,

for example, with the idea of cryonics.

np. pomysł zamrażania.

That's the idea that when you die,

Chodzi tu o poddanie się zamrożeniu

you can have yourself frozen,

po śmierci,

and then, at some point when technology

a gdy nastapi

has advanced enough,

dostateczny rozwój techniki,

you can be thawed out and repaired and revived

rozmrożą cię, naprawią i przywrócą do życia,

and so resurrected.

więc zmartwychwstaniesz.

And so some people believe an omnipotent god

Ludzie wierzą, że wszechmocny Bóg

will resurrect them to live again,

przywróci ich do życia.

and other people believe an omnipotent scientist will do it.

Inni zaś, że uczyni to wszechmocny naukowiec.

But for others, the whole idea of resurrection,

Są tacy, dla których pomysł zmartwychwstania,

of climbing out of the grave,

wydobywania się z grobu

it's just too much like a bad zombie movie.

jest jak z okropnego filmu o zombi.

They find the body too messy, too unreliable

Uważają ciało za zbyt zawodne,

to guarantee eternal life,

by gwarantować życie wieczne,

and so they set their hopes on the third,

więc stawiają na trzecią,

more spiritual immortality story,

bardziej duchową opowieść

the idea that we can leave our body behind

o tym, że możesz porzucić ciało

and live on as a soul.

i żyć jako dusza.

Now, the majority of people on Earth

Większość ludzi na świecie

believe they have a soul,

wierzy w istnienie duszy.

and the idea is central to many religions.

To kluczowa myśl wielu religii.

But even though, in its current form,

Chociaż w obecnej,

in its traditional form,

tradycyjnej formie

the idea of the soul is still hugely popular,

koncepcja duszy jest bardzo popularna,

nonetheless we are again

jednak odkryjmy ją ponownie

reinventing it for the digital age,

w epoce cyfrowej.

for example with the idea

Spójrzmy np. na możliwość

that you can leave your body behind

porzucenia ciała

by uploading your mind, your essence,

poprzez załadowanie umysłu, jestestwa,

the real you, onto a computer,

prawdziwego siebie do komputera

and so live on as an avatar in the ether.

i dalsze życie jako awatar w eterze.

But of course there are skeptics who say

Oczywiśce sceptycy wskazują

if we look at the evidence of science,

na dowody naukowe,

particularly neuroscience,

zwłaszcza neuronaukę,

it suggests that your mind,

które sugerują, że twój umysł,

your essence, the real you,

jestestwo, prawdziwe ja

is very much dependent on a particular part

zależy w znacznym stopniu od szczególnej części

of your body, that is, your brain.

ciała czyli od mózgu.

And such skeptics can find comfort

Tacy pocieszą się

in the fourth kind of immortality story,

czwartą bajeczką o nieśmiertelności

and that is legacy,

czyli o dziedzictwie,

the idea that you can live on

które pozwala ci żyć

through the echo you leave in the world,

w postaci echa tego, co pozostawiasz po sobie.

like the great Greek warrior Achilles,

Wielki grecki wojownik Achilles

who sacrificed his life fighting at Troy

poświęcił swoje życie w walce pod Troją,

so that he might win immortal fame.

by zyskać wieczną chwałę.

And the pursuit of fame is as widespread

Dążenie do sławy jest dziś

and popular now as it ever was,

tak powszechne jak zawsze,

and in our digital age,

a w naszym cyfrowym świecie

it's even easier to achieve.

nawet łatwiej ją osiągnąć.

You don't need to be a great warrior like Achilles

Nie musisz być Achillesem,

or a great king or hero.

królem czy bohaterem.

All you need is an Internet connection and a funny cat. (Laughter)

Potrzebujesz dostępu do internetu i śmiesznego kota. (Śmiech)

But some people prefer to leave a more tangible,

Inni wolą zostawić bardziej namacalne

biological legacy -- children, for example.

dziedzictwo biologiczne np. dzieci.

Or they like, they hope, to live on

Pokładają też nadzieję na przetrwanie

as part of some greater whole,

jako część większej całości,

a nation or a family or a tribe,

narodu, rodziny czy plemienia,

their gene pool.

w ich puli genetycznej.

But again, there are skeptics

Jednak sceptycy

who doubt whether legacy

wątpią czy dziedzictwo

really is immortality.

to faktycznie nieśmiertelność.

Woody Allen, for example, who said,

Woody Allen rzekł:

"I don't want to live on in the hearts of my countrymen.

"Nie chcę żyć w pamięci moich ziomków.

I want to live on in my apartment."

Chcę żyć w moim mieszkaniu".

So those are the four

Oto cztery podstawowe

basic kinds of immortality stories,

historyjki o nieśmiertelności.

and I've tried to give just some sense

Próbowałem dać poczucie

of how they're retold by each generation

narracji tych opowieści w różnych pokoleniach

with just slight variations

z drobnymi różnicami,

to fit the fashions of the day.

by dopasować je do teraźniejszości.

And the fact that they recur in this way,

Fakt, że powracają

in such a similar form but in such different belief systems,

w tak podobnej formie, w różnych systemach wiary

suggests, I think,

sugeruje, moim zdaniem,

that we should be skeptical of the truth

że powinniśmy być sceptyczni, co do prawdziwości

of any particular version of these stories.

każdej z wersji tych historii.

The fact that some people believe

Fakt, że niektórzy wierzą

an omnipotent god will resurrect them to live again

we wszechmogącego boga, który ich wskrzesi,

and others believe an omnipotent scientist will do it

a inni we wszechmocnego naukowca,

suggests that neither are really believing this

sugeruje, że nie opierają się

on the strength of the evidence.

na mocnych dowodach.

Rather, we believe these stories

Raczej wierzymy w nie,

because we are biased to believe them,

bo jesteśmy do tego przyzwyczajeni,

and we are biased to believe them

a nasze przyzwyczajenie do tej wiary

because we are so afraid of death.

wynika ze strachu przed śmiercią.

So the question is,

Powstaje zatem pytanie,

are we doomed to lead the one life we have

czy jesteśmy skazani na życie

in a way that is shaped by fear and denial,

ukształtowane przez strach i zaprzeczenie,

or can we overcome this bias?

czy też możemy pokonać te nawyki?

Well the Greek philosopher Epicurus

Grecki filozof Epikur

thought we could.

uważał, że możemy.

He argued that the fear of death is natural,

Dowodził, że strach przed śmiercią jest naturalny,

but it is not rational.

ale nieracjonalny.

"Death," he said, "is nothing to us,

Mówił: "Śmierć nas nie dotyczy,

because when we are here, death is not,

gdy my istniejemy, śmierć jest nieobecna,

and when death is here, we are gone."

a gdy tylko śmierć się pojawi, wtedy nas już nie ma."

Now this is often quoted, but it's difficult

To słowa często cytowane,

to really grasp, to really internalize,

ale trudne do zrozumienia i zaakceptowania,

because exactly this idea of being gone

bo myśl o odejściu

is so difficult to imagine.

jest niewyobrażalnie trudna.

So 2,000 years later, another philosopher,

2000 lat później

Ludwig Wittgenstein, put it like this:

filozof Ludwig Wittgenstein ujął rzecz tak:

"Death is not an event in life:

"Śmierć nie jest epizodem życia.

We do not live to experience death.

Śmierci się nie doświadcza.

And so," he added,

A zatem

"in this sense, life has no end."

w tym sensie, życie nie ma końca".

So it was natural for me as a child

Dla mnie jako dziecka naturalny był

to fear being swallowed by the void,

lęk przed pochłonięciem przez pustkę,

but it wasn't rational,

ale był irracjonalny,

because being swallowed by the void

bo połknięcie przez próżnię

is not something that any of us

to doświadczenie,

will ever live to experience.

które nam nie grozi.

Now, overcoming this bias is not easy because

Pokonanie tego uprzedzenia nie jest łatwe,

the fear of death is so deeply embedded in us,

bo lęk przed śmiercią jest w nas głęboko zakorzeniony.

yet when we see that the fear itself is not rational,

Jeśli jednak zrozumiemy jego nieracjonalność

and when we bring out into the open

i dojdziemy jak

the ways in which it can unconsciously bias us,

podświadomie na nas wpływa,

then we can at least start

możemy przynajmniej zacząć

to try to minimize the influence it has

zmniejszyć wpływ strachu

on our lives.

na nasze życie.

Now, I find it helps to see life

Uważam, że to pomaga postrzegać życie

as being like a book:

jak książkę.

Just as a book is bounded by its covers,

Podobnie jak książka ma okładki,

by beginning and end,

ma początek i koniec,

so our lives are bounded by birth and death,

tak nasze życie jest ograniczone przez narodziny i śmierć.

and even though a book is limited by beginning and end,

Chociaż książka zaczyna się i kończy,

it can encompass distant landscapes,

zawiera odległe krainy,

exotic figures, fantastic adventures.

egzotyczne postaci, fantastyczne przygody.

And even though a book is limited by beginning and end,

Choć ogranicza ją początek i koniec,

the characters within it

jej postacie

know no horizons.

nie znają granic.

They only know the moments that make up their story,

Znają tylko chwile budujące ich opowieść,

even when the book is closed.

nawet po zamknięciu książki.

And so the characters of a book

Książkowi bohaterowie

are not afraid of reaching the last page.

nie boją się dotarcia do ostatniej strony.

Long John Silver is not afraid of you

Długi John Silver nie bał się,

finishing your copy of "Treasure Island."

że zakończysz "Wyspę Skarbów".

And so it should be with us.

Tak powinno być z nami.

Imagine the book of your life,

Wyobraź sobie księgę swojego życia,

its covers, its beginning and end, and your birth and your death.

jej okładki, początek i koniec, twoje narodziny i śmierć.

You can only know the moments in between,

Znasz tylko chwile pomiędzy,

the moments that make up your life.

chwile składające się na twoje życie.

It makes no sense for you to fear

Nie ma sensu bać się

what is outside of those covers,

tego co poza okładkami,

whether before your birth

przed narodzeniem

or after your death.

czy po śmierci.

And you needn't worry how long the book is,

Nie martw się też o długość książki,

or whether it's a comic strip or an epic.

czy jest komiksem czy eposem.

The only thing that matters

Liczy się jedynie

is that you make it a good story.

czy stworzysz dobrą opowieść.

Thank you.

Dziekuję.

(Applause)

(Brawa)