Rives: Reinventing the encyclopedia game

Translator: Morton Bast Reviewer: Thu-Huong Ha

Translator: Hari Furnadjiski - Adams Reviewer: ALEKSANDAR MITEVSKI

So, last month, the Encyclopaedia Britannica announced

Минатиот месец енциклопедијата „Британика“ најави

that it is going out of print

дека престанува со печатење

after 244 years, which made me nostalgic,

по 244 години, што направи да се почуствувам носталгично,

because I remember playing a game with the colossal encyclopedia set in my hometown library

затоа што паметам како си играв со џиновската енциклопедија во градската библиотека

back when I was a kid,

кога бев дете,

maybe 12 years old.

некаде околу 12 години.

And I wondered if I could update that game,

И се запрашав дали можам да ја модернизирам таа игра,

not just for modern methods,

не само за модерните методи,

but for the modern me.

туку и за модерниот јас.

So I tried.

И се обидов.

I went to an online encyclopedia,

Ја посетив онлајн енциклопедијата,

Wikipedia, and I entered the term "Earth."

Википедија, и пишав „Земја“.

You can start anywhere, this time I chose Earth.

Можете да почнете од секаде, но овој пат ја одбрав Земјата.

And the first rule of the game is pretty simple.

Првото правило на играта е доста едноставно.

You just have to read the article

Треба да ја читате статијата

until you find something you don't know,

сè додека не наидете на нешто непознато,

and preferably something your dad doesn't even know.

и по можност нешто што дури ни татко ви не го знае.

And in this case, I quickly found this:

Во случајов, набрзина го најдов ова:

The furthest point from the center of the Earth

Најоддалечената точка од центарот на Земјата

is not the tip of Mount Everest, like I might have thought,

не е врвот Еверест, како што си мислев,

it's the tip of this mountain: Mount Chimborazo in Ecuador.

туку врвот на планината Чимборазо во Еквадор.

The Earth spins, of course, as it travels around the sun,

Земјата, секако, се врти додека патува околу сонцето,

so the Earth bulges a little bit around the middle,

па затоа таа е малку испупчена на средината,

like some Earthlings.

исто како и некои Земјани.

And even though Mount Chimborazo isn't the tallest mountain in the Andes,

Иако врвот Чимборазо не е највисокиот врв на Андите,

it's one degree away from the equator,

тој се наоѓа на еден степен од екваторот,

it's riding that bulge, and so the summit of Chimborazo

токму на тоа испупчување, па затоа врвот Чимборазо

is the farthest point on Earth from the center of the Earth.

е најоддалечената точка на земјата од нејзиниот центар.

And it is really fun to say.

И многу е интересно за кажување.

So I immediately decided,

Па затоа веднаш одлучив,

this is going to be the name of the game,

вака ќе се вика играта,

or my new exclamation.

односно мојот нов извик.

You can use it at TED.

Може да го користите на ТЕД.

Chimborazo, right?

Чимборазо, нели?

It's like "eureka" and "bingo" had a baby.

Тоа е како „еурека“ и „бинго“ да направиле бебе.

I didn't know that;

Не го знаев тоа;

that's pretty cool.

мошне интересно.

Chimborazo!

Чимборазо!

So the next rule of the game is also pretty simple.

Следното правило на играта е исто така доста едноставно.

You just have to find another term and look that up.

Треба само да најдете друг непознат збор и да го побарате.

Now in the old days, that meant getting out a volume

Во старите времиња, тоа значело вадење на еден том

and browsing through it alphabetically,

и пребарување по азбучен ред,

maybe getting sidetracked,

па можеби и одвлекување на вниманието,

that was fun.

Nowadays there are hundreds of links to choose from.

забавно било.

Во денешно време има избор од илјадници линкови.

I can go literally anywhere in the world,

Можам да одам буквално каде било во светот,

I think since I was already in Ecuador,

и си помислив кога веќе сум во Еквадор,

I just decided to click on the word "tropical."

одлучив да кликнам на зборчето „тропски“.

That took me to this wet and warm band of the tropics

Тоа ме одведе на овој влажен и топол тропски појас

that encircles the Earth.

што ја обиколува Земјата.

Now that's the Tropic of Cancer in the north

Оноа е Тропик на ракот на север

and the Tropic of Capricorn in the south,

и Тропик на јарецот на југ,

that much I knew,

тоа го знаев,

but I was surprised to learn this little fact:

но се изненадив од следново фактче:

Those are not cartographers' lines,

Тие не се картографкси одредници,

like latitude or the borders between nations,

како географска ширина или границите помеѓу земјите,

they are astronomical phenomena caused by the Earth's tilt,

тие се астрономски феномени предизвикани од накосеноста на Земјата,

and they change.

и променливи се.

They move; they go up, they go down.

Се движат; одат нагоре, одат надолу.

In fact, for years, the Tropic of Cancer and the Tropic of Capricorn

Впрочем, со години, Тропикот на ракот и Тропикот на јарецот

have been steadily drifting towards the equator

постепено се поместуваат накај екваторот

at the rate of about 15 meters per year,

со стапка од околу 15 метри годишно,

and nobody told me that.

и никој не ми го кажал тоа.

I didn't know it.

Не го знаев.

Chimborazo!

Чимборазо!

So to keep the game going, I just have to find another term and look that one up.

Па, за да продолжи играта, треба да најдам друг збор и да го побарам.

Since I'm already in the tropics, I chose "Tropical rainforest."

Кога веќе сум во тропските предели, одбрав „Тропски дождовни шуми“.

Famous for its diversity, human diversity.

Познати по нивната разноликост, човекова разноликост.

There are still dozens and dozens of uncontacted tribes living on this planet.

Сè уште има десетици и десетици неоткирени племиња на планетава.

They're all over the globe, but virtually all of them live in tropical rainforests.

Ги има насекаде, но во суштина сите живеат во тропските шуми.

This is the only place you can go nowadays and not get "friended."

Тоа е единственото место во денешно време каде може да отидете, а да не се „спријателите“.

The link that I clicked on here was exotic in the beginning and then absolutely mysterious at the very end.

Линкот што го кликнав тука беше егзотичен на почетокот и апсолутно мистериозен при самиот крај.

It mentioned leopards and ring-tailed coatis and poison dart frogs and boa constrictors and then

Се однесуваше на леопарди и коати, отровни жаби и боа констриктори, потоа

coleoptera,

тврдокрилци,

which turn out to be beetles.

што излезе дека се бубачки.

Now I clicked on this on purpose,

Е сега намерно кликнав тука,

but if I'd somehow gotten here by mistake,

но ако се најдев овде по грешка,

it does remind me, for the band, see "The Beatles,"

ќе ме асоцираше, за бендот одете на „Битлси“,

for the car see "Volkswagon Beetle,"

за автомобилот одете на „Фолксваген Буба“,

but I am here for beetle beetles.

но јас сум тука баш за бубачките.

This is the most successful order on the planet by far.

Ова е дефинитивно најуспешниот поредок на планетава.

Something between 20 and 25 percent of all life forms on the planet,

Некаде околу 20 и 25 проценти од сиот жив свет на планетава,

including plants, are beetles.

вклучувајќи ги и растенијата, се бубачки.

That means the next time you are in the grocery store,

Тоа значи наредниот пат кога ќе одите во продавница,

take a look at the four people ahead of you in line.

погледнете ги четворицата пред вас во редот.

Statistically, one of you is a beetle.

Статистички, еден од вас е бубачка.

And if it is you, you are astonishingly well adapted.

И ако тоа сте вие, неверојатно добро сте се адаптирале.

There are scavenger beetles that pick the skin and flesh off of bones in museums.

Има бубачки мршојадци кои ја глодаат кожата и месото од коските во музеи.

There are predator beetles, that attack other insects

Има бубчки предатори, кои напаѓаат други инсекти

and still look pretty cute to us.

и пак ни се слатки.

There are beetles that roll little balls of dung

Има бубачки кои тркалаат мали топчиња од измет

great distances across the desert floor to feed to their hatchlings.

на огромни далечини низ пустините за да ги нахранат малечките.

This reminded the ancient Egyptians of their god Khepri,

Ова ги потсетувало античките Египјани на нивниот бог Кхепри,

who renews the ball of the sun every morning,

кој секое утро ја обновувал куглата на сонцето,

which is how that dung-rolling scarab

па така овој лепешкар

became that sacred scarab on the breastplate of the Pharaoh Tutankhamun.

станал светиот лепешкар на панцирот на фараонот Тутанкамон.

Beetles, I was reminded, have the most romantic flirtation in the animal kingdom.

Се потсетив дека бубачките имаат најромантичен флерт во царството на животните.

Fireflies are not flies, fireflies are beetles.

Светулките не се мушички, туку бубачки.

Fireflies are coleoptera, and coleoptera communicate in other ways as well.

Светулките се тврдокрилци, а тврдокрилците комуницираат и на други начини.

Like my next link:

Како следниов линк:

The chemical language of pheromones.

Хемискиот јазик на феромоните.

Now the pheromone page took me to a video of a sea urchin having sex.

Страницата за феромоните сега ме одведе до едно видео од морски еж што се секса.

Yeah.

Тоа е тоа.

(Laughter)

(Смеа)

And the link to aphrodisiac.

И линкот за афродизијак.

Now that's something that increases sexual desire,

Тоа е нешто што го зголемува сексуалниот нагон,

possibly chocolate.

по можност чоколадата.

There is a compound in chocolate called phenethylamine

Во чоколадата има соединение што се вика фенилетиламин

that might be an aphrodisiac.

што може да биде афродизијак.

But as the article mentions,

Но како што се споменува во статијата,

because of enzyme breakdown,

поради разложување на ензимите,

it's unlikely that phenethylamine will reach your brain if taken orally.

малку е веројатно дека фенилетиламинот ќе стигне до мозокот ако се зема орално.

So those of you who only eat your chocolate, you might have to experiment.

Па затоа, вие што само јадете чоколада, може ќе треба да експериментирате малку.

The link I clicked on here,

Го кликнав линкот тука,

"sympathetic magic," mostly because I understand what both of those words mean.

„симпатична магија“, најмногу зашто ги разбирам и двата збора.

But not when they're together like that.

Но, не и кога се вака заедно.

I do like sympathy. I do like magic.

Ја сакам симпатијата. Ја сакам магијата.

So when I click on "sympathetic magic,"

Па кога ќе кликнам на „симпатична магија“,

I get sympathetic magic and voodoo dolls.

добивам симпатична магија и вуду кукли.

This is the boy in me getting lucky again.

На детето во мене повторно му се посреќи.

Sympathetic magic is imitation.

Симпатичната магија е имитација.

If you imitate something, maybe you can have an effect on it.

Ако имитирате нешто, можеби ќе можете да влијаете врз нештото.

That's the idea behind voodoo dolls, and possibly also cave paintings.

Тоа е идејата на вуду куклите, како и на пештерските цртежи.

The link to cave paintings takes me to some of the oldest art known to humankind.

Линкот на пештерските цртежи ме одведе до еден од најстарите живописи во човештвото.

I would love to see Google maps inside some of these caves.

Баш би сакал да видам Гугл мапи за некои од пештериве.

We've got tens-of-thousands-years-old artwork.

Имаме десетици илјади години стари цртежи.

Common themes around the globe include large wild animals and tracings of human hands,

Најзастапените теми околу светот содржат големи диви животни и отпечатоци од човечки раце,

usually the left hand.

обично левата.

We have been a dominantly right-handed tribe for millenia,

Со милениуми сме биле претежно деснорако племе,

so even though I don't know why a paleolithic person would trace his hand

па иако не знам зошто палеолитска особа би си ја отцртувал раката

or blow pigment on it from a tube,

или би ја пигментирал,

I can easily picture how he did it.

можам да замислам како го правел тоа.

And I really don't think it's that different form our own little dominant hand avatar

Мислам дека навистина не се разликува многу од нашата доминантна мала рака аватар

right there that I'm going to use now to click on the term for "hand,"

онаму со којашто сега ќе кликнам на зборот „рака“,

go to the page for "hand," where I found the most fun and possibly embarrassing bit of trivia

одам на страницата за „рака“, каде што најдов најинтересна и веројатно непријатна тривијалност

I've found in a long time. It's simply this:

каква што не сум нашол одамна. Станува збор за ова:

The back of the hand is formally called the opisthenar.

Задниот дел од раката формално се нарекува опистенар.

Now that's embarrassing, because up until now,

Е тоа е срамота, затоа што сè досега,

every time I've said, "I know it like the back of my hand,"

секој пат кога велев, „го знам тоа како како задниот дел од раката“,

I've really been saying, "I'm totally familiar with that,

всушност сум велел, „сосема ми е познато тоа,

I just don't know it's freaking name, right?"

само што не му го знам името да му се сневиди, нели?“

And the link I clicked on here,

Линкот што го кликнав тука,

well, lemurs, monkeys and chimpanzees have the little opisthenar.

значи лемурите, мајмуните и шимпанзате имаат мали опистенари.

I click on chimpanzee, and I get our closest genetic relative.

Кликнувам на шимпанзо, и го добивам генетички најблискиот роднина.

Pan troglodytes, the name we give him, means "cave dweller."

Пан троглодити, како што ги нарекуваме, значи „пештерски жител“.

He doesn't.

Но, не е така.

He lives in rainforests and savannas.

Тие живеат во дождовните шуми и саваните.

It's just that we're always thinking of this guy as lagging behind us,

Само што секогаш си мислиме дека тие заостануваат зад нас,

evolutionarily or somehow uncannily creeping up on us,

еволуциски или некако чудно ни се прикрадуваат,

and in some cases, he gets places before us.

па во некои случаи се и пред нас.

Like my next link, the almost irresistible link, Ham the Astrochimp.

Како на следниов мој линк, речиси неодоливиот линк, Хам астро-шимпанзото.

I click on him, and I really thought he was going to bring me full circle twice, in fact.

Кликнувам на него, и навистина мислев дека повторно ќе ме сврти во круг.

He's born in Cameroon,

Роден е во Камерун,

which is smack in the middle of my tropics map,

што се наоѓа токму среде мојата тропска мапа,

and more specifically his skeleton wound up in the Smithsonian museum getting picked clean by beetles.

а згора на тоа неговиот скелет се најде во Смитсонијан музејот каде го глодаа бубачки.

In between those two landmarks in Ham's life,

Покрај тие две значајни настани во животот на Хам,

he flew into space.

тој леташе и во вселената.

He experienced weightlessness and re-entry

Тој ја доживеа бестежинската состојба и приземјувањето,

months before the first human being to do it,

месеци пред првиот човек да го стори тоа,

Soviet cosmonaut Yuri Gagarin.

советскиот космонаут Јури Гагарин.

When I click on Yuri Gagarin's page,

Кога кликнувам на страницата на Јури Гагарин,

I get this guy who was surprisingly short in stature,

го добивам овој тип кој бил доста низок,

huge in heroism.

но многу смел.

Top estimates, Soviet estimates, put this guy at 1.65 meters,

Врвните пресметки, Советските пресметки, велат дека бил висок 1.65 метри,

that is less than five and a half feet tall max,

тоа е помалку од пет ипол стапки,

possibly because he was malnourished as a child.

можеби затоа што бил неухранет како мал.

Germans occupied Russia.

Германците ја окупираа Русија.

A Nazi officer took over the Gagarin household,

Нацистички офицер се вселил во домаќинството на Гагарин,

and he and his family built and lived in a mud hut.

а тој и неговото семејство изградиле и живееле во колиба од кал.

Years later, the boy from that cramped mud hut

Години подоцна, детето од таа тесна колиба

would grow up to be the man in that cramped capsule

порасна и стана човекот што влезе во таа тесна капсула,

on the tip of a rocket

на врвот од ракетата,

who volunteered to be launched into outer space,

којшто доброволно се пријавил да биде лансиран во вселената,

the first one of any of us to really physically leave this planet.

првиот човек кој навистина физички ја напуштил планетата.

And he didn't just leave it,

И не само што ја напуштил,

he circled it once.

туку ја заобиколил.

Fifty years later, as a tribute,

Педесет години подоцна, во знак на почит,

the International Space Station, which is still up there tonight,

Меѓународната вселенска станица, којашто е таму горе и вечерва,

synced its orbit with Gagarin's orbit,

ја синхронизираше својата орбита со онаа на Гагарин,

at the exact same time of day,

во точното време од денот,

and filmed it,

и ја снимаше,

so you can go online and you can watch over 100 minutes

па така можете да одите онлајн и да гледате преку 100 минути

of what must have been an absolutely mesmerizing ride,

од тоа крајно вчудовидувачко,

possibly a lonely one,

а веројатно и осамено возење,

the first person to ever see such a thing.

првиот човек што некогаш видел такво нешто.

And then when you've had your fill of that,

Па кога тоа ќе ви здодее,

you can click on one more link.

можете да кликнете на уште еден линк.

You can come back to Earth.

Може да се вратите на Земјата.

You return to where you started.

Се враќате на почетокот.

You can finish your game.

Може да ја завршите играта.

You just need to find one more fact that you didn't know.

Треба само да најдете уште еден факт што не сте го знаеле.

And for me, I quickly landed on this one:

Па така јас набрзина наидов на ова:

The Earth has a tolerance of about .17 percent from the reference spheroid,

Земјата има отпорност од околу .17 проценти од референтниот сфероид,

which is less than the .22 percent allowed in billiard balls.

што е помалку од .22-те проценти, дозволени кај топките за билјард.

This is the kind of fact I would have loved as a boy.

Вакви факти обожавав како мал.

I found it myself.

Го пронајдов самиот.

It's got some math that I can do.

Има малку математика што ја разбирам.

I'm pretty sure my dad doesn't know it.

Прилично сум сигурен дека татко ми не го знае.

What this means is that if you could shrink the Earth to the size of a billiard ball,

Тоа значи дека кога би можеле да ја смалите Земјата колку една топка за билјард,

if you could take planet Earth, with all its mountain tops and caves

кога би можеле да ја земете планетата Земја, со сите свои планински врвови и пештери,

and rainforests, astronauts and uncontacted tribes and chimpanzees, voodoo dolls,

дождовни шуми, астронаути и неоткриени племиња и шимпанза, вуду кукли,

fireflies, chocolate, sea creatures making love in the deep blue sea,

светулки, чоколада, морски суштества што водат љубов во длабочините на морето,

you just shrink that to the size of a billiard ball,

сето тоа да го смалите колку една топка за билјард,

it would be as smooth as a billiard ball,

би била мазна исто како топка за билјард,

presumably a billiard ball with a slight bulge around the middle.

а топката веројатно би била малку испупчена на средината.

That's pretty cool.

Тоа е доста штосно.

I didn't know that.

Не го знаев тоа.

Chimborazo!

Чимборазо!

Thank you.

(Applause)

Ви благодарам.

(Аплауз)