Rives: Reinventing the encyclopedia game

Translator: Morton Bast Reviewer: Thu-Huong Ha

Çeviri: Evren Erdin Gözden geçirme: Suleyman Cengiz

Geçen ay, Britannica ansiklopedisi

So, last month, the Encyclopaedia Britannica announced

244 yılın ardından basım hayatından

çıkacağını duyurdu, ki bu beni biraz hüzünlendirdi,

that it is going out of print

after 244 years, which made me nostalgic,

çünkü çocukken, muhtemelen 12 yaşlarındayken, şehrimizin kütüphanesinde

because I remember playing a game with the colossal encyclopedia set in my hometown library

devasa ansiklopedi seti ile oynadığım

bir oyunu hatırladım.

Bu oyunu güncelleyebilir miyim diye düşündüm,

back when I was a kid,

maybe 12 years old.

sadece güncel metotlar için değil, kendim için.

And I wondered if I could update that game,

not just for modern methods,

Denedim.

Çevrimiçi bir ansiklopediyi,

but for the modern me.

Vikipedi'yi açtım, "Dünya" kelimesini girdim.

So I tried.

I went to an online encyclopedia,

Wikipedia, and I entered the term "Earth."

Herhangi bir yerden başlayabilirsiniz, ben bu sefer dünya kelimesini seçtim.

You can start anywhere, this time I chose Earth.

Oyunun ilk kuralı oldukça basit.

Sadece önceden bilmediğiniz bir şeyi

And the first rule of the game is pretty simple.

ve mümkünse babanızın dahi bilemeyeceği

You just have to read the article

bir şeyi bulana kadar makaleyi okumalısınız.

until you find something you don't know,

and preferably something your dad doesn't even know.

Bu durumda, hızlıca şunu buldum:

And in this case, I quickly found this:

Dünya'nın merkezine en uzak nokta,

düşündüğüm gibi Everest dağının zirvesi değil

The furthest point from the center of the Earth

Ekvator'daki Chimborazo dağının zirvesiymiş.

is not the tip of Mount Everest, like I might have thought,

it's the tip of this mountain: Mount Chimborazo in Ecuador.

Dünya kendi etrafında ve tabii ki güneşin etrafında dönmektedir

The Earth spins, of course, as it travels around the sun,

ve dolayısıyla ortasından biraz çıkıntılıdır,

tıpkı bazı dünyalılar gibi.

so the Earth bulges a little bit around the middle,

Chimborazo dağı Antlar'daki en yüksek dağ olmamasına rağmen,

like some Earthlings.

And even though Mount Chimborazo isn't the tallest mountain in the Andes,

Ekvator'dan bir derece uzakta

bu çıkıntının üstünde kalmaktadır; bu şekilde Chimborazo'nun zirvesi

it's one degree away from the equator,

dünya merkezinden en uzak noktadır.

it's riding that bulge, and so the summit of Chimborazo

is the farthest point on Earth from the center of the Earth.

Ayrıca bunu söylemesi gerçekten eğlenceli.

And it is really fun to say.

Hemen, yeni oyunun isminin

ya da yeni fikrimin isminin

bu olmasına karar verdim.

So I immediately decided,

this is going to be the name of the game,

Bunu TED'de de kullanabilirsiniz.

Chimborazo, tamam mı?

or my new exclamation.

"Evreka" ve "bingo"nun bir çocuğu olması gibi.

You can use it at TED.

Chimborazo, right?

Bunu bilmiyordum ve

It's like "eureka" and "bingo" had a baby.

bu çok havalı.

I didn't know that;

Chimborazo!

that's pretty cool.

Oyunun bir sonraki kuralı da oldukça basit.

Chimborazo!

So the next rule of the game is also pretty simple.

Araştırmak için sadece yeni bir terim bulmanız gerekiyor.

Şimdi eskiden bu, bir cilt alıp

You just have to find another term and look that up.

alfabetik olarak gezinmek

Now in the old days, that meant getting out a volume

ya da yeni bir konuya sapmaktı

ve eğlenceli bir şeydi.

and browsing through it alphabetically,

Günümüzde seçebileceğiniz yüzlerce bağlantı var.

maybe getting sidetracked,

Dünyadaki herhangi bir yere gidebilirim.

that was fun.

Nowadays there are hundreds of links to choose from.

Sanırım, zaten Ekvator'da olduğum için

I can go literally anywhere in the world,

"Tropikal" kelimesine tıklamaya karar verdim.

I think since I was already in Ecuador,

I just decided to click on the word "tropical."

Bu, beni dünyayı çevreyelen

That took me to this wet and warm band of the tropics

nemli ve ılık dönence kuşaklarına götürdü.

Şimdi bu kuzeydeki yengeç dönencesi

ve bu da güneydeki oğlak dönencesi ki

that encircles the Earth.

Now that's the Tropic of Cancer in the north

bunları biliyordum;

ama öğrenince şaşırdığım bu ufak gerçek

and the Tropic of Capricorn in the south,

that much I knew,

onların, haritacıların çizgileri,

but I was surprised to learn this little fact:

enlemler ya da devlet sınırı olmadıkları,

Those are not cartographers' lines,

like latitude or the borders between nations,

dünyanın eğimi nedeni oluşan astronomik fenomenler oldukları

ve değişmekte olduklarıydı.

they are astronomical phenomena caused by the Earth's tilt,

Yukarı ve aşağı hareket ediyorlar.

and they change.

Aslında, yıllardır Yengeç ve Oğlak dönenceleri

They move; they go up, they go down.

düzenli şekilde 15 metre daha

In fact, for years, the Tropic of Cancer and the Tropic of Capricorn

ekvatora yaklaşmaktaydılar

have been steadily drifting towards the equator

ve kimse bana bunu söylememişti.

at the rate of about 15 meters per year,

Bunu bilmiyordum.

Chimborazo!

and nobody told me that.

I didn't know it.

Chimborazo!

Yani, oyunu devam ettirebilmek için sadece yeni bir terim bulmam

So to keep the game going, I just have to find another term and look that one up.

ve ona bakmam gerekiyordu.

Hâlihazırda dönencelerde olduğum için yağmur ormanlarını seçtim.

Since I'm already in the tropics, I chose "Tropical rainforest."

İnsan çeşitliliği ile meşhur olan.

Hâlâ bu dünyada iletişim kurulmamış onlarca kabile yaşamakta.

Famous for its diversity, human diversity.

There are still dozens and dozens of uncontacted tribes living on this planet.

Dünyanın her yerinde bulunabiliyorlar ama hepsi yağmur ormanlarında yaşıyorlar.

They're all over the globe, but virtually all of them live in tropical rainforests.

Bu, bugünlerde gidip arkadaş edinemeyeceğiniz tek yer.

This is the only place you can go nowadays and not get "friended."

Tıkladığım bağlantı başta egzotik ve sona doğru kesinlikle gizemliydi.

The link that I clicked on here was exotic in the beginning and then absolutely mysterious at the very end.

Leoparlardan, halka kuyruklu koatiden, zehirli kurbağalardan, boa yılanlarından,

It mentioned leopards and ring-tailed coatis and poison dart frogs and boa constrictors and then

koleopteradan

ve sonrasında böceklerden bahsediyordu.

coleoptera,

which turn out to be beetles.

Şimdi, bu amaçla buna tıkladım,

ama bir şekilde, hatayla buraya gelmiştim,

Now I clicked on this on purpose,

bu bana, müzik grubu için "Beatles"'a,

but if I'd somehow gotten here by mistake,

araba için "Volkswagen Bettle"'a bakın diyordu.

it does remind me, for the band, see "The Beatles,"

Ama şu an böcek olan böcekler için buradayım.

for the car see "Volkswagon Beetle,"

Böcekler açık ara dünyadaki en başarılı yaşam düzenidir.

but I am here for beetle beetles.

This is the most successful order on the planet by far.

Bitkiler de dâhil olmak üzere dünyadaki yaşam formlarının yaklaşık %20 ve %25'ini

Something between 20 and 25 percent of all life forms on the planet,

böcekler oluşturmaktadır.

Yani, bir daha manava gittiğinizde

including plants, are beetles.

önünüzdeki dört kişiye dikkatli bakın,

That means the next time you are in the grocery store,

istatistiksel olarak içinizden biri böcek olmalı.

take a look at the four people ahead of you in line.

Statistically, one of you is a beetle.

Eğer bu sizseniz, gerçekten etkileyici şekilde iyi adapte olmuşsunuz demektir.

And if it is you, you are astonishingly well adapted.

Dünyamızda, müzelerde kemiklerden deriyi yiyip temizleyen etobur böcekler,

There are scavenger beetles that pick the skin and flesh off of bones in museums.

diğer böceklere saldırıp onları öldüren,

There are predator beetles, that attack other insects

yine de bize çok tatlı görünen böcekler vardır.

Yuvalarını beslemek için çöl boyunca gübreden yaptıkları küçüp topları

and still look pretty cute to us.

There are beetles that roll little balls of dung

yuvarlayan böcekler, gibi farklı böcekler vardır.

Bu, hergün güneşi yenileyen

great distances across the desert floor to feed to their hatchlings.

This reminded the ancient Egyptians of their god Khepri,

eski Mısır tanrısı Kepri'nin,

who renews the ball of the sun every morning,

nasıl gübre yuvarlayan bok böceğinden

Firavun Tutankamon'un zırhındaki kutsal bok böceğine dönüştüğünü hatırlattı.

which is how that dung-rolling scarab

became that sacred scarab on the breastplate of the Pharaoh Tutankhamun.

Böceklerin, bana hayvanlar krallığındaki

Beetles, I was reminded, have the most romantic flirtation in the animal kingdom.

en romantik kurlara sahip olduğunu hatırlattı.

Ateş böcekleri sinek değil, böcektirler.

Ateş böcekleri kınkanatlı böceklerdir ve başka yöntemlerle de iletişim kurarlar.

Fireflies are not flies, fireflies are beetles.

Fireflies are coleoptera, and coleoptera communicate in other ways as well.

Sıradaki bağlantım gibi:

Feromonların kimyasal dili.

Like my next link:

Feromon sayfası beni seks yapan bir deniz kestanesinin videosuna götürdü.

The chemical language of pheromones.

Now the pheromone page took me to a video of a sea urchin having sex.

Evet!

Yeah.

(Gülüşmeler)

(Laughter)

Afrodizyak bağlantısı.

Şimdi bu cinsel isteği arttıran bir şey,

And the link to aphrodisiac.

muhtemelen çikolata gibi.

Now that's something that increases sexual desire,

Çikolatanın içinde afrodizyak sayılabilecek fenetilamin adında bir

possibly chocolate.

There is a compound in chocolate called phenethylamine

bileşik bulunmakta.

Ama aslında makalede fenetilaminin ağız yoluyla

that might be an aphrodisiac.

alınması durumunda,

But as the article mentions,

enzim kırılımdan dolayı beyninize ulaşmasının mümkün olmadığı belirtiliyor.

because of enzyme breakdown,

it's unlikely that phenethylamine will reach your brain if taken orally.

Yani sadece çikolatayı yiyenlerinizin bunu test etmesi gerekiyor.

So those of you who only eat your chocolate, you might have to experiment.

Burada tıkladığım bağlantı "sempatik sihir"di;

The link I clicked on here,

daha çok iki kelimeyi ayrı ayrı anladığım

"sympathetic magic," mostly because I understand what both of those words mean.

ama beraberlerken anlamadığım içindi.

Sempatiyi seviyorum. Sihri seviyorum.

But not when they're together like that.

Böylece, "sempatik sihir" terimine tıkladığımda

I do like sympathy. I do like magic.

sempatik sihir ve vudu bebeklerine ulaştım.

So when I click on "sympathetic magic,"

I get sympathetic magic and voodoo dolls.

İçimdeki çocuğun şansı yaver gidiyor.

Sempatik sihir bir uydurma.

This is the boy in me getting lucky again.

Bir şeyi uydurursanız, belki onun üstünde bir etkiniz olabiliyor.

Sympathetic magic is imitation.

If you imitate something, maybe you can have an effect on it.

Vudu bebeklerinin ve muhtemelen mağara çizimlerinin arkasındaki fikir bu.

That's the idea behind voodoo dolls, and possibly also cave paintings.

Mağara resimleri bağlantısı beni insanlığın

en eski sanat eserlerinden bazısına götürdü.

The link to cave paintings takes me to some of the oldest art known to humankind.

Google Maps'i bu mağaralardan bazılarının içinde görebilmeyi çok isterdim.

I would love to see Google maps inside some of these caves.

On binlerce yıllık sanat eserlerine sahibiz.

We've got tens-of-thousands-years-old artwork.

Dünyadaki genel temalar, büyük vahşi hayvanlar ve insan eli izleri içeriyor,

Common themes around the globe include large wild animals and tracings of human hands,

genellikle sol eli.

usually the left hand.

Binlerce yıllık dönemde hep sağ elli bir kavim olduk.

We have been a dominantly right-handed tribe for millenia,

Her ne kadar yontmataş insanın niçin elinin izini çıkardığını

so even though I don't know why a paleolithic person would trace his hand

ya da üstüne bir tüpten pigment üflediğini bilmesem de,

nasıl çizdiğini kolaylıkla anlayabilirim.

or blow pigment on it from a tube,

I can easily picture how he did it.

Aslında bunun, birazdan "el" terimine tıklamak için kullanacağım

And I really don't think it's that different form our own little dominant hand avatar

dominant sağ elimizden çok da farklı olmadığını düşünüyorum.

right there that I'm going to use now to click on the term for "hand,"

Keyifli ve belki de utandırıcı ıvır zıvır şeylerin olduğu "el" sayfasına gittiğimde

go to the page for "hand," where I found the most fun and possibly embarrassing bit of trivia

uzun bir sürede basitçe şunu buldum:

Elin arka tarafı opisthenar (el sırtı) olarak adlandırılır.

I've found in a long time. It's simply this:

The back of the hand is formally called the opisthenar.

Şimdi bu utandırıcı, çünkü bu zamana

Now that's embarrassing, because up until now,

"bunu elimin arkası gibi biliyorum"

every time I've said, "I know it like the back of my hand,"

yani "buna çok aşinayım dediğim zaman"

onun bu acayip ismini bilmiyordum.

I've really been saying, "I'm totally familiar with that,

I just don't know it's freaking name, right?"

Şimdi burada tıkladığım bağlantı,

And the link I clicked on here,

küçük el sırtları olan lemurlar, maymunlar ve şempanzeler.

well, lemurs, monkeys and chimpanzees have the little opisthenar.

Şempanzelere tıklıyorum ve genetik olarak en yakın akrabamıza ulaşıyorum.

I click on chimpanzee, and I get our closest genetic relative.

Bayağı şempanzeler, ona verdiğimiz isim "mağara adamı" anlamına geliyor.

Pan troglodytes, the name we give him, means "cave dweller."

Kendisi öyle değil.

Yağmur ormanında ve savanada yaşıyor.

He doesn't.

Bu elemanın evrimsel olarak bizim arkamızdan

He lives in rainforests and savannas.

It's just that we're always thinking of this guy as lagging behind us,

geldiğini ya da gizemli bir şekilde bize yaklaştığını düşünüyoruz

ve bazı durumlarda ise o bizden önce yeri kapıyor.

evolutionarily or somehow uncannily creeping up on us,

and in some cases, he gets places before us.

Bir sonraki dayanılmaz bağlantım gibi, Astro şempanze Ham.

Like my next link, the almost irresistible link, Ham the Astrochimp.

Tıklıyorum, aslında iki kez beni başlangıç noktama getireceğini düşünmüştüm.

I click on him, and I really thought he was going to bring me full circle twice, in fact.

Tropik haritamin

tam ortasında olan Kamerun'da doğmuş ve bundan daha özeli

He's born in Cameroon,

which is smack in the middle of my tropics map,

iskeleti Smithsonian müzesinde böcekler tarafından temizlenmiş.

and more specifically his skeleton wound up in the Smithsonian museum getting picked clean by beetles.

Ham'ın hayatındaki bu iki olay arasında,

In between those two landmarks in Ham's life,

kendisi uzaya gitti.

Yerçekimsiz ortamı ilk insandan, Sovyet kozmonot Yuri Gagarin,

he flew into space.

He experienced weightlessness and re-entry

aylarca önce tecrübe etti ve geri geldi.

months before the first human being to do it,

Soviet cosmonaut Yuri Gagarin.

Yuri Gagarin'in sayfasını tıkladığımda

muhtemelen çocukken kötü beslenmesinden dolayı

When I click on Yuri Gagarin's page,

I get this guy who was surprisingly short in stature,

endam olarak şaşırtıcı derecede kısa,

kahramanlıkta ise çok büyük bu adamı buluyorum.

huge in heroism.

Top estimates, Soviet estimates, put this guy at 1.65 meters,

En iyi tahminler, bu adamın 1,65 metre,

that is less than five and a half feet tall max,

yani 1,68 cm'den daha kısa olduğunu söylüyor.

possibly because he was malnourished as a child.

Almanlar Rusya'yı işgal etmişti.

Bir Nazi subayı Gagarinlerin evini ele geçirmiş,

Germans occupied Russia.

A Nazi officer took over the Gagarin household,

o ve ailesi çamurdan bir baraka yapıp içinde yaşamışlardı.

Yıllar sonra, o çamur barakada sıkışmış çocuk büyüyüp

and he and his family built and lived in a mud hut.

Years later, the boy from that cramped mud hut

roketin ucundaki dar bir kapsülde

would grow up to be the man in that cramped capsule

dış uzaya fırlatılan,

içimizden bu gezegeni fiziken terk eden

on the tip of a rocket

who volunteered to be launched into outer space,

ilk kişi olmak için gönüllü olacaktı.

the first one of any of us to really physically leave this planet.

Sadece yeryüzünden ayrılmadı,

onun etrafını birkez döndü.

And he didn't just leave it,

he circled it once.

50 yıl sonra, onun anısına,

uluslararası uzay istasyonu, ki bu gece hâlâ orada durmakta,

Fifty years later, as a tribute,

the International Space Station, which is still up there tonight,

yörüngesini, tam olarak aynı gün ve saatte

synced its orbit with Gagarin's orbit,

Gagarin'in yörüngesi ile eşitledi

ve bunu filme çekti.

İnternete girip

at the exact same time of day,

and filmed it,

bir insanın ilk kez gördüğü,

so you can go online and you can watch over 100 minutes

kesinlikle büyüleyici ve muhtemelen yalnız geziyi

of what must have been an absolutely mesmerizing ride,

100 dakika boyunca izleyebilirsiniz.

possibly a lonely one,

Bununla işiniz bitince

the first person to ever see such a thing.

bir bağlantıya daha tıklayabilirsiniz.

And then when you've had your fill of that,

Dünyaya geri gelebilirsiniz.

you can click on one more link.

Başladığınız yere geleceksiniz.

You can come back to Earth.

Oyununuzu bitirebilirsiniz.

You return to where you started.

Sadece daha önceden bilmediğiniz bir şey daha bulmanız gerekiyor.

You can finish your game.

You just need to find one more fact that you didn't know.

Hızlıca şu konuya ulaştım:

Dünya, temel küreden yaklaşık yüzde 0,17 derecelik bir sapmaya sahip ki

And for me, I quickly landed on this one:

The Earth has a tolerance of about .17 percent from the reference spheroid,

bu bilardo toplarında izin verilen yüzde 0,22'den biraz daha az.

which is less than the .22 percent allowed in billiard balls.

Bir çocuk olarak bayılabileceğim tür bir bilgi bu.

Bunu kendim buldum.

This is the kind of fact I would have loved as a boy.

İçinde yapabileceğim biraz hesap da mevcut

I found it myself.

ve eminim ki babam bunu bilmiyordur.

It's got some math that I can do.

Dünyayı sadece bir bilardo topu boyutuna sıkıştırabilseydiniz,

I'm pretty sure my dad doesn't know it.

What this means is that if you could shrink the Earth to the size of a billiard ball,

dünyayı, bütün dağ zirveleri ve mağaraları, yağmur ormanları,

if you could take planet Earth, with all its mountain tops and caves

astronotları ve erişilmemiş kabileleri ve şempanzeleri, vudu bebekleri,

and rainforests, astronauts and uncontacted tribes and chimpanzees, voodoo dolls,

ateş böcekleri, çikolataları, derin denizde

fireflies, chocolate, sea creatures making love in the deep blue sea,

aşk yapan deniz yaratıkları ile alıp

sadece bir bilardo topu boyutuna sıkıştırabilseydiniz,

you just shrink that to the size of a billiard ball,

muhtemelen ortasında hafif bir şişlik olan

it would be as smooth as a billiard ball,

bir bilardo topu kadar düz olacaktı.

presumably a billiard ball with a slight bulge around the middle.

Bu çok havalı.

That's pretty cool.

Ben bunu bilmiyordum.

I didn't know that.

Chimborazo!

Teşekkürler.

Chimborazo!

(Alkışlar)

Thank you.

(Applause)