Rives: Reinventing the encyclopedia game

Translator: Morton Bast Reviewer: Thu-Huong Ha

Tłumaczenie: Dagmara Platuska Korekta: Kinga Skorupska

So, last month, the Encyclopaedia Britannica announced

W zeszłym miesiącu Encyklopedia Britannica ogłosiła,

that it is going out of print

że po 244 latach zaprzestaje druku.

after 244 years, which made me nostalgic,

Z nostalgią wspominam

because I remember playing a game with the colossal encyclopedia set in my hometown library

zabawę tomami encyklopedii w bibliotece,

back when I was a kid,

kiedy byłem dzieckiem,

maybe 12 years old.

miałem może 12 lat.

And I wondered if I could update that game,

Chciałem zaktualizować tę zabawę

not just for modern methods,

dla współczesnych metod

but for the modern me.

i dzisiejszego mnie.

So I tried.

Spróbowałem.

I went to an online encyclopedia,

Wszedłem na internetową encyklopedię,

Wikipedia, and I entered the term "Earth."

Wikipedię, i wrzuciłem hasło ,,Ziemia''

You can start anywhere, this time I chose Earth.

ale można zacząć, gdzie się chce.

And the first rule of the game is pretty simple.

Pierwsza reguła gry jest prosta:

You just have to read the article

Czytaj artykuł aż trafisz na coś,

until you find something you don't know,

czego nie wiesz

and preferably something your dad doesn't even know.

i czego twój tata nie wie.

And in this case, I quickly found this:

Szybko to znalazłem:

The furthest point from the center of the Earth

Najdalszym punktem od centrum Ziemi

is not the tip of Mount Everest, like I might have thought,

nie jest szczyt Mount Everest,

it's the tip of this mountain: Mount Chimborazo in Ecuador.

lecz szczyt góry Chimborazo w Ekwadorze.

The Earth spins, of course, as it travels around the sun,

Ziemia obraca się orbitując wokół Słońca,

so the Earth bulges a little bit around the middle,

przez co wybrzusza się po środku,

like some Earthlings.

jak niektórzy Ziemianie.

And even though Mount Chimborazo isn't the tallest mountain in the Andes,

Chimborazo nie jest najwyższym szczytem Andów,

it's one degree away from the equator,

ale leży o jeden stopień od równika,

it's riding that bulge, and so the summit of Chimborazo

akurat na tej wypukłości.

is the farthest point on Earth from the center of the Earth.

Chimborazo jest najdalej od centrum Ziemi.

And it is really fun to say.

A jego nazwa fajnie brzmi.

So I immediately decided,

Zdecydowałem więc,

this is going to be the name of the game,

że to będzie nazwa tej gry,

or my new exclamation.

albo moje nowe zawołanie.

You can use it at TED.

Możecie używać tego w TED.

Chimborazo, right?

Chimborazo, no nie?

It's like "eureka" and "bingo" had a baby.

Jakby ,,Eureka'' i ,,Bingo'' mieli dziecko.

I didn't know that;

Nie wiedziałem o tym,

that's pretty cool.

a to naprawdę fajne.

Chimborazo!

Chimborazo!

So the next rule of the game is also pretty simple.

Następna reguła gry też jest prosta:

You just have to find another term and look that up.

znajdujesz nieznane hasło i sprawdzasz znaczenie.

Now in the old days, that meant getting out a volume

Kiedyś trzeba było sięgnąć po ciężki tom

and browsing through it alphabetically,

i kartkować go alfabetycznie,

maybe getting sidetracked,

czasem zbaczając

that was fun.

Nowadays there are hundreds of links to choose from.

z tematu.

Obecnie, mamy tysiące linków do wyboru.

I can go literally anywhere in the world,

Mogę przenieść się, dokąd chcę.

I think since I was already in Ecuador,

A skoro byłem w Ekwadorze,

I just decided to click on the word "tropical."

kliknąłem na słowo ,,tropikalny'.'

That took me to this wet and warm band of the tropics

Dotarłem do wilgotnej i gorącej strefy,

that encircles the Earth.

która otacza Ziemię.

Now that's the Tropic of Cancer in the north

Na północy jest Zwrotnik Raka

and the Tropic of Capricorn in the south,

a na południu Koziorożca,

that much I knew,

tyle wiedziałem.

but I was surprised to learn this little fact:

Ale zdziwił mnie ten fakt:

Those are not cartographers' lines,

To nie są linie kartograficzne

like latitude or the borders between nations,

jak równoleżniki czy granice państw,

they are astronomical phenomena caused by the Earth's tilt,

to zmienne zjawiska astronomiczne

and they change.

spowodowane nachyleniem Ziemi.

They move; they go up, they go down.

Poruszają się, raz w w górę, raz w dół.

In fact, for years, the Tropic of Cancer and the Tropic of Capricorn

Przez lata zwrotniki Raka i Koziorożca

have been steadily drifting towards the equator

zbliżają się do równika

at the rate of about 15 meters per year,

w tempie 15 metrów rocznie.

and nobody told me that.

Nikt mi o tym nie powiedział.

I didn't know it.

Nikt mi o tym nie powiedział.

Chimborazo!

Chimborazo!

So to keep the game going, I just have to find another term and look that one up.

Idąc dalej, sprawdzam kolejny termin.

Since I'm already in the tropics, I chose "Tropical rainforest."

Byłem w tropikach, więc wybrałem ,,lasy deszczowe''

Famous for its diversity, human diversity.

słynne z ludzkiej różnorodności.

There are still dozens and dozens of uncontacted tribes living on this planet.

Żyją tam dziesiątki odizolowanych plemion.

They're all over the globe, but virtually all of them live in tropical rainforests.

Są na całym świecie, ale najwięcej tam.

This is the only place you can go nowadays and not get "friended."

To jedyne miejsce, gdzie nie ma Facebooka.

The link that I clicked on here was exotic in the beginning and then absolutely mysterious at the very end.

Ten link brzmiał egzotycznie i tajemniczo.

It mentioned leopards and ring-tailed coatis and poison dart frogs and boa constrictors and then

Mówił o lampartach, ostronosach, drzewołazach, wężach boa

coleoptera,

i coleopterach - chrząszczach.

which turn out to be beetles.

Więc kliknąłem

Now I clicked on this on purpose,

na chrząszcze. (ang. beetles)

but if I'd somehow gotten here by mistake,

ale jeśli trafiłem tu przypadkiem

it does remind me, for the band, see "The Beatles,"

mogłem też wybrać zespół "The Beatles",

for the car see "Volkswagon Beetle,"

lub "Volkswagen Beetle" ("Garbus").

but I am here for beetle beetles.

Chciałem poczytać właśnie o chrząszczach.

This is the most successful order on the planet by far.

To najliczniejszy rząd w biologii Ziemi.

Something between 20 and 25 percent of all life forms on the planet,

20 - 25% wszystkich organizmów na Ziemi,

including plants, are beetles.

włączając rośliny, to chrząszcze.

That means the next time you are in the grocery store,

Jeśli w sklepie popatrzysz na 4 osoby

take a look at the four people ahead of you in line.

stojące przed tobą w kolejce,

Statistically, one of you is a beetle.

statystycznie jeden z was jest chrząszczem.

And if it is you, you are astonishingly well adapted.

Jeśli to ty, to nieźle się przystosowałeś.

There are scavenger beetles that pick the skin and flesh off of bones in museums.

Są chrząszcze padlinożerne, zjadające mięso z kości w muzeach.

There are predator beetles, that attack other insects

Są drapieżne chrząszcze, atakujące inne owady,

and still look pretty cute to us.

a dla nas i tak wyglądają słodko.

There are beetles that roll little balls of dung

Gnojowce toczą kulki gnoju przez pustynię,

great distances across the desert floor to feed to their hatchlings.

żeby nakarmić swoje małe.

This reminded the ancient Egyptians of their god Khepri,

To przypominało Egipcjanom ich boga Chepri,

who renews the ball of the sun every morning,

który odnawia kulę słońca każdego poranka,

which is how that dung-rolling scarab

i stąd skarabeusz toczący odchody

became that sacred scarab on the breastplate of the Pharaoh Tutankhamun.

został świętym skarabeuszem na zbroi Faraona Tutanchamona.

Beetles, I was reminded, have the most romantic flirtation in the animal kingdom.

Zaloty chrząszczy są najbardziej romantyczne wśród zwierząt.

Fireflies are not flies, fireflies are beetles.

Świetliki to także chrząszcze.

Fireflies are coleoptera, and coleoptera communicate in other ways as well.

Porozumiewają się na różne sposoby.

Like my next link:

Jak opisuje mój następny link:

The chemical language of pheromones.

język chemiczny feromonów,

Now the pheromone page took me to a video of a sea urchin having sex.

który odesłał mnie do klipu o seksie jeżowców.

Yeah.

Właśnie tak.

(Laughter)

(Śmiech)

And the link to aphrodisiac.

I do linku o afrodyzjaku.

Now that's something that increases sexual desire,

To jest coś, co wzmaga pożądanie seksualne,

possibly chocolate.

na przykład czekolada.

There is a compound in chocolate called phenethylamine

W czekoladzie jest fenyloetyloamina,

that might be an aphrodisiac.

która może być afrodyzjakiem.

But as the article mentions,

Ale czytamy w artykule,

because of enzyme breakdown,

że z powodu rozkładu przez enzymy

it's unlikely that phenethylamine will reach your brain if taken orally.

raczej nie dotrze do mózgu, brana doustnie.

So those of you who only eat your chocolate, you might have to experiment.

Ci, którzy tylko jedzą czekoladę, będą musieli poeksperymentować.

The link I clicked on here,

Kolejny link to "sympatyczna magia",

"sympathetic magic," mostly because I understand what both of those words mean.

gdzie rozumiem oba słowa z osobna,

But not when they're together like that.

ale nie kiedy są razem, jak tutaj.

I do like sympathy. I do like magic.

Lubię sympatię. Lubię magię.

So when I click on "sympathetic magic,"

Kiedy kliknąłem na "sympatyczną magię",

I get sympathetic magic and voodoo dolls.

otrzymałem sympatyczną magię i lalki voodoo.

This is the boy in me getting lucky again.

Chłopiec we mnie znów ma szczęście.

Sympathetic magic is imitation.

Magia sympatyczna polega na imitacji.

If you imitate something, maybe you can have an effect on it.

Jeśli coś naśladujesz, może wywrzesz na to wpływ.

That's the idea behind voodoo dolls, and possibly also cave paintings.

Po to są lalki voodoo i może też malowidła jaskiniowe.

The link to cave paintings takes me to some of the oldest art known to humankind.

Link do malowideł jaskiniowych zabiera mnie do najstarszej formy sztuki.

I would love to see Google maps inside some of these caves.

Chciałbym móc zobaczyć wnętrza jaskiń na mapach Google.

We've got tens-of-thousands-years-old artwork.

Sztuka sprzed dziesiątek tysięcy lat.

Common themes around the globe include large wild animals and tracings of human hands,

Wszędzie widzimy dzikie zwierzęta i obrysowywanie ludzkich rąk,

usually the left hand.

zwykle lewej ręki.

We have been a dominantly right-handed tribe for millenia,

Od wieków jesteśmy w większości praworęczni.

so even though I don't know why a paleolithic person would trace his hand

Nawet jeśli nie wiem dlaczego człowiek paleolitu obrysowywał rękę,

or blow pigment on it from a tube,

albo wydmuchiwał barwnik z rurki

I can easily picture how he did it.

łatwo wyobrażę sobie, jak to robił.

And I really don't think it's that different form our own little dominant hand avatar

To podobne do kursora: rączki,

right there that I'm going to use now to click on the term for "hand,"

którego użyję, żeby przejść do słowa "ręka".

go to the page for "hand," where I found the most fun and possibly embarrassing bit of trivia

Na tej stronie znalazłem zawstydzającą ciekawostkę.

I've found in a long time. It's simply this:

A brzmi ona:

The back of the hand is formally called the opisthenar.

Wierzch dłoni nazywa się "opisthenar".

Now that's embarrassing, because up until now,

To zawstydzające, bo dotąd

every time I've said, "I know it like the back of my hand,"

mówiąc "znam to jak wierzch dłoni",

I've really been saying, "I'm totally familiar with that,

miałem na myśli, że znam to bardzo dobrze.

I just don't know it's freaking name, right?"

Ale nie wiedziałem, że ten wierzch ma nazwę.

And the link I clicked on here,

Potem kliknąłem tutaj:

well, lemurs, monkeys and chimpanzees have the little opisthenar.

lemury, małpy i szympansy mają małe dłonie.

I click on chimpanzee, and I get our closest genetic relative.

Kliknąłem na szympansa, bo jest nam najbliższy genetycznie.

Pan troglodytes, the name we give him, means "cave dweller."

Jego nazwa, "pan troglodytes", oznacza "zamieszkujący jaskinię".

He doesn't.

Ale on nie mieszka w jaskiniach,

He lives in rainforests and savannas.

tylko w lasach tropikalnych i na sawannie.

It's just that we're always thinking of this guy as lagging behind us,

Utarło się, że ewolucyjnie szympans

evolutionarily or somehow uncannily creeping up on us,

jest daleko za nami, tajemniczo się podkradając,

and in some cases, he gets places before us.

a czasem nas wyprzedza,

Like my next link, the almost irresistible link, Ham the Astrochimp.

jak Ham, szympans-astronauta.

I click on him, and I really thought he was going to bring me full circle twice, in fact.

Kliknąłem na niego i zatoczyłem koło.

He's born in Cameroon,

Urodził się w Kamerunie,

which is smack in the middle of my tropics map,

w samym centrum mapy tropików.

and more specifically his skeleton wound up in the Smithsonian museum getting picked clean by beetles.

Jego szkielet w muzeum Smithsonian, oczyściły padlinożerne chrząszcze.

In between those two landmarks in Ham's life,

Między narodzinami a muzeum

he flew into space.

poleciał w kosmos.

He experienced weightlessness and re-entry

Doświadczył stanu nieważkości i powrócił w atmosferę Ziemi

months before the first human being to do it,

na wiele miesięcy przed człowiekiem,

Soviet cosmonaut Yuri Gagarin.

radzieckim kosmonautą, Jurijem Gagarinem.

When I click on Yuri Gagarin's page,

Kliknąłem na stronę o Gagarinie

I get this guy who was surprisingly short in stature,

i znalazłem tego gościa małego wzrostem,

huge in heroism.

ale wielkiego duchem.

Top estimates, Soviet estimates, put this guy at 1.65 meters,

Według radzieckich danych

that is less than five and a half feet tall max,

Gagarin miał 165 cm wzrostu.

possibly because he was malnourished as a child.

Może to wynik niedożywienia w dzieciństwie

Germans occupied Russia.

Niemcy okupowali Rosję.

A Nazi officer took over the Gagarin household,

Nazistowski oficer zajął dom Gagarinów.

and he and his family built and lived in a mud hut.

Jurij z rodziną zamieszkali w lepiance.

Years later, the boy from that cramped mud hut

Później chłopiec z tej ciasnej lepianki

would grow up to be the man in that cramped capsule

wyrósł na człowieka w ciasnej kapsule

on the tip of a rocket

na czubku rakiety,

who volunteered to be launched into outer space,

który na ochotnika zgłosił się do lotu w kosmos.

the first one of any of us to really physically leave this planet.

Jako pierwszy człowiek fizycznie opuścił naszą planetę.

And he didn't just leave it,

Nie tylko opuścił,

he circled it once.

ale i raz ją okrążył.

Fifty years later, as a tribute,

50 lat później w dowód uznania

the International Space Station, which is still up there tonight,

Międzynarodowa Stacja Kosmiczna, krążąca po dziś dzień,

synced its orbit with Gagarin's orbit,

zsynchronizowała swoją orbitę z orbitą Gagarina

at the exact same time of day,

o tej samej porze

and filmed it,

i sfilmowała to.

so you can go online and you can watch over 100 minutes

Możecie teraz obejrzeć w sieci

of what must have been an absolutely mesmerizing ride,

100-minutowe nagranie niesamowitej podróży,

possibly a lonely one,

trochę samotnej,

the first person to ever see such a thing.

pierwszego człowieka w kosmosie.

And then when you've had your fill of that,

A potem

you can click on one more link.

możecie kliknąć następny link.

You can come back to Earth.

Wrócić do "Ziemi",

You return to where you started.

tam, skąd zaczęliście.

You can finish your game.

Możecie zakończyć zabawę.

You just need to find one more fact that you didn't know.

Poznajcie tylko jeszcze jeden nowy fakt.

And for me, I quickly landed on this one:

Ja szybko go znalazłem:

The Earth has a tolerance of about .17 percent from the reference spheroid,

elipsoida odniesienia Ziemi ma odchylenie około 0,17%

which is less than the .22 percent allowed in billiard balls.

czyli mniej niż 0,22% dozwolone w kulach bilardowych.

This is the kind of fact I would have loved as a boy.

Jako dziecko byłbym tym zafascynowany.

I found it myself.

Sam to odkryłem.

It's got some math that I can do.

Jest w tym trochę matematyki, z którą sobie radzę.

I'm pretty sure my dad doesn't know it.

Wiem, że tata tego nie wie.

What this means is that if you could shrink the Earth to the size of a billiard ball,

Gdybyśmy zmniejszyli Ziemię do rozmiaru kuli bilardowej,

if you could take planet Earth, with all its mountain tops and caves

wraz z jej szczytami, jaskiniami i lasami tropikalnymi,

and rainforests, astronauts and uncontacted tribes and chimpanzees, voodoo dolls,

astronautami, dzikimi plemionami, szympansami, lalkami voodoo,

fireflies, chocolate, sea creatures making love in the deep blue sea,

świetlikami, czekoladą, morskimi stworzeniami zajętymi seksem,

you just shrink that to the size of a billiard ball,

zmniejszona do rozmiaru kuli bilardowej

it would be as smooth as a billiard ball,

wyglądałaby równie gładko jak kula bilardowa,

presumably a billiard ball with a slight bulge around the middle.

z małą wypukłością wzdłuż środka.

That's pretty cool.

To ciekawe.

I didn't know that.

Nie wiedziałem tego.

Chimborazo!

Chimborazo!

Thank you.

(Applause)

Dziękuję.

(Brawa)