Autism — what we know (and what we don't know yet) | Wendy Chung

Translator: Hiwa Foundation Reviewer: Hiwa Foundation II

"Why?"

"بۆچی؟"

"Why?" is a question

ئەمە پرسیارێکە

that parents ask me all the time.

کە دایکان و باوکان هەمیشە دەیپرسن

"Why did my child develop autism?"

بۆچی منداڵەکەم توشی ئۆتیزم بوو؟

As a pediatrician, as a geneticist, as a researcher,

وەکوو پزیشکێکی منداڵان ، شارەزایەکی بۆماوەزانی،و توێژەرێکی زانستی

we try and address that question.

.هەوڵ دەدەین وەڵامی ئەم پرسیارە بدەینەوە

But autism is not a single condition.

به‌ڵام ئۆتیزم تاکە حاڵەتێک نیە

It's actually a spectrum of disorders,

بەڵکو کۆمەڵێک لە ناڕێکی هەمەجۆرە

a spectrum that ranges, for instance,

زنجیرەیەک کە هەمیشە گۆڕانکاری بەسەردا دێت، بۆ نموونە

from Justin, a 13-year-old boy

لە جەستینەوە کە کوڕێکی ١٣ ساڵانە

who's not verbal, who can't speak,

کە لاڵ-ە، کە ناتوانێت قسە بکات

who communicates by using an iPad

و لە ڕێگای ئای پادەوە گفتوگۆ دەکات

to touch pictures to communicate

بە پەنجە دانان لەسەر وێنەکان

his thoughts and his concerns,

بیرکردنەوە و نیگەرانیەکانی دەخاتە روو

a little boy who, when he gets upset,

کوڕێکی بچووک کە کاتێک وەڕەس دەبێت

will start rocking,

دەکەوێتە لەرزین

and eventually, when he's disturbed enough,

و لە ئەنجامدا کاتیک زۆر توڕە دەبێت

will bang his head to the point

سەری بە ڕادەیەک توند بە زەویدا دەکێشێت

that he can actually cut it open and require stitches.

.کە بگاتە ڕادەی شکان و پێویستی بە دوورینەوە هەبێت

That same diagnosis of autism, though,

هەمان نیشانەی ئۆتیزم

also applies to Gabriel,

گابریێل دەگرێتەوە،

another 13-year-old boy

کوڕێکی دیکەی تەمەن ١٣ ساڵ

who has quite a different set of challenges.

.کە رووبەڕووی کۆمەلە کێشەیەکی جیاواز دەبێتەوە

He's actually quite remarkably gifted in mathematics.

لە ڕاستیدا بەهرەیەکی بەرچاوی لە بیرکاریدا هەیە

He can multiple three numbers by three numbers

دەتوانێت ٣ ژمارە کەڕەتی ٣ ژمارە بکات

in his head with ease,

هەر لە مێشکی خۆیدا و بە ئاسانی

yet when it comes to trying to have a conversation,

بەڵام کاتێک هەوڵ دەدات گفتوگۆیەک بکات،

he has great difficulty.

.کێشەی بۆ دروست دەبێت

He doesn't make eye contact.

.ناتوانێت سەیری ناو چاوی بەرامبەرەکەی بکات

He has difficulty starting a conversation,

کێشەی لە دەست پێ کردنی گفتوگۆدا هەیە

feels awkward,

،هەست بە تەریق بوونەوە دەکات

and when he gets nervous,

و کاتێک دەشڵەژێت،

he actually shuts down.

پەکی دەکەوێت

Yet both of these boys

لەگەڵ ئەوەشدا ئەم دوو کوڕە

have the same diagnosis of autism spectrum disorder.

خاوەنی هەمان نیشانەی ناڕێکی ئۆتیزمن.

One of the things that concerns us

یەکێک لەو شتانەی نیگەرانمان دەکات

is whether or not there really is

ئەوەیە ئایا لە ڕاستیدا

an epidemic of autism.

نەخۆشی ئۆتیزم بوونی هەیە یان نا.

These days, one in 88 children

لەم ڕۆژگارەدا، لە هەر ٨٨ منداڵێک ، ١ منداڵ

will be diagnosed with autism,

نیشانەی ئۆتیزمی لێ دەردەکەوێت،

and the question is,

و پرسیارەکە لێرەدا ئەوەیە،

why does this graph look this way?

هێڵکارییەکە بۆچی بەم شێوەیەیە؟

Has that number been increasing

ئایا ژمارەکەی بە شێوەیەکی بەرچاو

dramatically over time?

زیادی کردوە؟

Or is it because we have now started labeling

یاخود لە ئێستادا دەستمان بە جیاکردنەوەی

individuals with autism,

،تاکەکانی تووشبوو بە ئۆتیزم کردووە

simply giving them a diagnosis

تەنیا بەوەی لە نەخۆشەکەیان دەستنیشان کراوە

when they were still present there before

لە کاتێکدا پێشتریش هەمان نیشانەیان تێدا بەرجەستە بووبێت

yet simply didn't have that label?

بەڵام هەمان جیاکاری بۆ نەکرابێت؟

And in fact, in the late 1980s, the early 1990s,

،و لە ڕاستیدا، لە کۆتايی ١٩٨٠ کاندا، و سەرەتای ١٩٩٠ کاندا

legislation was passed

یاسا داندرا

that actually provided individuals with autism

کە ڕێگای دەدا بە کەسانی تووشبوو بە ئۆتیزم

with resources, with access to educational materials

دەستیان بگات بەو سەرچاوە و پێداویستییانەی خوێندن

that would help them.

کە یارمەتیدەریان دەبێت.

With that increased awareness, more parents,

لە ڕێگای زیادبوونی هۆشیاریەوە، دایک و باوکی زیاتر

more pediatricians, more educators

پزیشکی مناڵانی زیاتر، فێرکاری زیاتر

learned to recognize the features of autism.

توانیان نیشانەکانی ئۆتیزم بناسنەوە.

As a result of that, more individuals were diagnosed

لە ئەنجامدا، ڕێژەیەکی زیاتر لە کەسان بە بوونی نیشانەی ئۆتیزم تێیاندا دەستنیشانکران

and got access to the resources they needed.

.و دەستیانگەیشت بەو پێداویستانەی کە پێویستیان بوو

In addition, we've changed our definition over time,

،لەگەڵ ئەوەشدا پێناسەی خۆمانمان گۆریوە بە پێی تێپەڕبوونی کات

so in fact we've widened the definition of autism,

بۆیە لە ڕاستیدا پێناسەی ئۆتیزممان فراوانتر کردووە،

and that accounts for some of

و ئمەش بە هۆیەک دادەنرێت

the increased prevalence that we see.

بۆ زیادبوون و ئەم جۆرە بڵاو بوونەوەی کە دەیبینین.

The next question everyone wonders is,

پرسیارێکی تر کە گشت خەڵک دەیپرسن ئەوەیە

what caused autism?

ئایا هۆکاری ئۆتیزم چیە؟

And a common misconception

هەڵە تێگەێشتنێکی باو ئەوەیە

is that vaccines cause autism.

کە کوتا ن دەبێتە هۆکاری درووستبونی ئۆتیزم.

But let me be very clear:

:بەڵام با من ڕوونی بکەمەوە

Vaccines do not cause autism.

کوتانەکان نابنە هۆکار بۆ درووستبوونی ئۆتیزم.

(Applause)

(چەپڵە)

In fact, the original research study

لە ڕاستیدا، لێکۆڵینەوە زانستیە بنەڕەتیەکەی

that suggested that was the case

کە پێشنیاری ئەمەی کرد

was completely fraudulent.

.سەرتاپا فێڵ بوو

It was actually retracted from the journal Lancet,

ئەم تويژینەوە لە ڕاستیدا دەگەڕێتەوە بۆ گۆڤاری لانسێت

in which it was published,

و ئەو بڵاوی کردەوە

and that author, a physician,

نووسەرەکەی کە پزیشک بوو

had his medical license taken away from him.

.مۆڵەتە تەندروستییەکەی لێ سەندرایەوە

(Applause)

(چەپڵە)

The Institute of Medicine,

پەیمانگای پزیشکی،

The Centers for Disease Control,

سەنتەرەکانی کۆنترۆلکردنی نەخۆشیەکان،

have repeatedly investigated this

بەردەوام لەم بارەیەوە لێکۆڵینەوەیان کردووە

and there is no credible evidence

و هیچ بەڵگەیێکی باوڕپێکراو بوونی نیە

that vaccines cause autism.

کە بڵێت کوتان دەبێتە هۆی ئۆتیزم.

Furthermore,

هەر لەم بارەیەوە،

one of the ingredients in vaccines,

بەشێک لە پێکهاتەی پێکوتەکان

something called thimerosal,

کە ناوی تیمێرۆسلە،

was thought to be what the cause of autism was.

وا دازانرا کە هۆکارێک بێت بۆ تووشبوونی ئۆتیزم.

That was actually removed from vaccines

تیمێرۆسل لەناو پێکوتەکاندا دەرکرا

in the year 1992,

لە ساڵی ١٩٩٢ دا

and you can see that it really did not have an effect

و وەکوو دەبینن کە ئەمە هیچ گۆڕانکاریێکی درووست نەکرد

in what happened with the prevalence of autism.

.لە رێگرتن لە ئۆتیزم

So again, there is no evidence

هەمدیسان، هیچ بەڵگەیەک نیە

that this is the answer.

کە ئەمە وەڵامەکەی بێت.

So the question remains, what does cause autism?

بۆیە هەمان پرسیار دەمێنێتەوە، هۆکاری تووشبوون بە ئۆتیزم چیە؟

In fact, there's probably not one single answer.

لە ڕاستیدا، لەوانەیە تەنها یەک وەڵام نەبێت.

Just as autism is a spectrum,

،هەروەک چۆن ئۆتیزم کۆمەڵێک حاڵەته،

there's a spectrum of etiologies,

کۆمەڵێک لە نیشانە هەیە

a spectrum of causes.

و كۆمەڵێک لە هۆکار هەیە

Based on epidemiological data,

بە پێی ئەو زانیارییانەی لەبارەی ئەم ناڕێکییەوە هەن،

we know that one of the causes,

یەکێک لە هٶکارەکان دەزانین،

or one of the associations, I should say,

یان باشتر وایە بڵێم یەکێک لە پەیوەندیەکان

is advanced paternal age,

گەورەیی تەمەنی باوکە

that is, increasing age of the father

واتا بە هەڵکشانی تەمەنی باوکەکە

at the time of conception.

.لە کاتی درووستبوونی منداڵەکە

In addition, another vulnerable

لەگەڵ ئەوەشدا، کاتێکی تری لاوازیی و

and critical period in terms of development

هەستیار بۆ گەشەکردن

is when the mother is pregnant.

کاتی سکپڕی دایکەکەیە

During that period, while the fetal brain is developing,

لەم کاتەدا، کە مێشکی کۆرپەلەکە گەشە دەسەنێت،

we know that exposure to certain agents

ئاشکرایە کە بەرکەوتنی هەندێک شت

can actually increase the risk of autism.

.ئەگەری هەیە مەترسی بۆ تووشبوونی ئۆتیزم زیاد بکات

In particular, there's a medication, valproic acid,

بە تایبەتی، دەرمان هەیە، وەکوو ترشی ڤالپرۆیک

which mothers with epilepsy sometimes take,

،کە دایکانی تووشبوو بە سەرئێشە بەکاری دەهێنن

we know can increase that risk of autism.

کە زاندراوە دەتوانێت مەترسی تووشبوون بە ئۆتیزم زیاد بکات.

In addition, there can be some infectious agents

، لەگەڵ ئەوەشدا چەند هۆکارێکی داکەوتن هەن وه ك به‌کتریا و ڤايرۆس

that can also cause autism.

کە دەکرێک ببنە هۆکار بۆ ئۆتیزم.

And one of the things I'm going to spend

و یه کێک لەو شتانەی کە

a lot of time focusing on

من زۆر جەختی دەخەمە سەر

are the genes that can cause autism.

.ئەو جینانەیە کە دەبنە هۆکاری تووشبوون بە ئۆتیزم

I'm focusing on this not because genes

من جەخت لە جینەکان دەکەمەوە نەک لەبەر ئەوەی

are the only cause of autism,

جینەکان تاکە هۆکارن بۆ ئۆتیزم

but it's a cause of autism

بەڵکو لەبەر ئەوەی هۆکارێکە بۆ ئۆتیزم

that we can readily define

کە ئێمە دەتوانین یەکسەر پێناسەی بکەین

and be able to better understand the biology

و بتوانین باشتر تێبگەین لە بایۆلۆجیەکەی

and understand better how the brain works

و لە شێوازی کار کردنی مێشک

so that we can come up with strategies

بۆ ئەوەی ڕێگاچارە بدۆزینەوە

to be able to intervene.

.کە بتوانین بە هۆیەوە دەستی تێ بخەین

One of the genetic factors that we don't understand,

،یەک لە فاکتەرەکانی جین کە ئێمە لێی تێناگەین

however, is the difference that we see

ئەو جیاوازیەیە که

in terms of males and females.

.لە نێوان ڕەگەزی مێ و نێر دەیبینین

Males are affected four to one compared to females

ڕەگەزی نێر ٤ کەرەت زیاتر وەک لە ڕەگەزی مێ ئەگەری تووشبوونی

with autism,

،هەیە بە ئۆتیزم

and we really don't understand what that cause is.

.و لە ڕاستیدا ئێمە لە هۆکاری ئەوە تێناگەین

One of the ways that we can understand

یەک لە ڕێگاکانی کە وا دەکات ئێمە تێبگەین کە

that genetics is a factor

جینەکان فاکتەرن

is by looking at something called

لە ڕێگای سەیر کردنی شتێکە کە ناوی

the concordance rate.

.تێکرای ڕێککەوتنە

In other words, if one sibling has autism,

بە کورتی ئەگەر کچێک یاخود کوڕێک ئۆتیزمی هەبێت

what's the probability

ئەوا ئه گەری چەندە کە لە هەمان

that another sibling in that family will have autism?

خێزاندا خوشکەکەی یاخود برایەکەی ئۆتیزمی هەبێت؟

And we can look in particular

بە تایبەتی سەیری

at three types of siblings:

:٣ جۆر لە خوشک و برا دەکەین

identical twins,

.دوانەی وەک یەک

twins that actually share 100 percent

کە % ١٠٠ جینەکانیان

of their genetic information

وەکوو یەک وان و

and shared the same intrauterine environment,

دوانەی یەک هێلکەن

versus fraternal twins,

بە بەراورد لەگەڵ دوانەی دوو هێلکە

twins that actually share 50 percent

کە لە %٥٠ ی

of their genetic information,

جینەکانیان لە یەک دەجن

versus regular siblings,

هەروەها بە بەراورد لەگەڵ خوشک و برای ئاسایی

brother-sister, sister-sister,

خوشک-برا، برا-خوشک

also sharing 50 percent of their genetic information,

کە بە هەمان شێوە لە % ٥٠ ی جینەکانیان لە یەک دەچن

yet not sharing the same intrauterine environment.

.بەڵام لە هەمان سکیشدا نەبوون

And when you look at those concordance ratios,

و کاتێک سەیری ئەو پەیوەندی تێکڕایە دەکەیت

one of the striking things that you will see

شتێک کە یەکسەر بەرچاوت بکەوێت ئەوەیە

is that in identical twins,

کە لە دوانەی یەک هێلکە

that concordance rate is 77 percent.

% تێکڕای پەیوەندیان لە ٧٧

Remarkably, though,

جێگای سەرنجە کە

it's not 100 percent.

لە % ١٠٠ نیە

It is not that genes account for all of the risk for autism,

گشت مەترسیەکانی ئۆتیزم پەیوەندیان بە جینەکانەوە نیە

but yet they account for a lot of that risk,

بەڵام هەتا ڕادەیه کیش جینەکان مەترسیان هەیە

because when you look at fraternal twins,

چوونکە لە کاتێکدا سەیری دوانەی ٢ هێلکە دەکەیت

that concordance rate is only 31 percent.

.ڕادەی پەیواندیان تەنها لە % ٣١ ە

On the other hand, there is a difference

لە لایەکیتریشەوە جیاوازیێک هە یە

between those fraternal twins and the siblings,

لە نێوان ئەو دوانەی ٢ هێلکانە و خوشک و برای ئاسایی

suggesting that there are common exposures

ئەویش ئەوەیە کە لەوانەیە ئەو شتانەی

for those fraternal twins

کە دوانەی ٢ هێلکە روبەڕووی دەبنەوە

that may not be shared as commonly

هەمان ئەو شتانە نەبن

with siblings alone.

.کە خوشک و برای ئاسایی ڕووبەڕووی دەبنەوە.

So this provides some of the data

بە هۆی ئەمەوە چەند داتایەکمان دەست دەکەوێت

that autism is genetic.

.لەبارەی ئەوەی کە ئۆتیزم پەیوەندی بە جینەوە هەیە

Well, how genetic is it?

باشە، هەتا چ ڕادەیەک ڕەگەزییە؟

When we compare it to other conditions

کاتێک بەراوردی دەکەین بە حاڵەتی دیکە

that we're familiar with,

کە شارەزایيمان تێدا هەیە،

things like cancer, heart disease, diabetes,

حاڵەتی وەکوو سەڕەتان، نەخۆشی دڵ، شەکرە،

in fact, genetics plays a much larger role in autism

لە ڕاستیدا، جینەکان کاریگەرێێکی بەرچاویان هەیە لەسەر ئۆتیزم

than it does in any of these other conditions.

.بە بەراورد لەگەڵ گشت حاڵەتەکانی دی

But with this, that doesn't tell us what the genes are.

.بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا، لەمەوە ناتوانین بزانین جینەکان چین

It doesn't even tell us in any one child,

تەنانەت نازانین ئایا لە منداڵێکدا

is it one gene

پەیوەندیەکە لە یەک جینە

or potentially a combination of genes?

یاخوود لە کۆمەڵێک جیندایە؟

And so in fact, in some individuals with autism,

بۆیە لە ڕاستیدا، لە هەندێک تاکدا کە ئۆتیزمیان هەیە

it is genetic!

پەیوەندی بە جینەوە هەیە.

That is, that it is one single,

تەنها یەک تاکە

powerful, deterministic gene

جینی بەهێزی، دیاریکراوە

that causes the autism.

.کە دەبێتە هۆکاری تووشبوون بە ئۆتیزم

However, in other individuals,

هەرچۆنێک بێت، لە کەسانیدیدا،

it's genetic, that is,

دەکرێت پەیوەندی هەبێت بە

that it's actually a combination of genes

کۆمەڵێک جینەوە

in part with the developmental process

کە لە کاتی گەشە کردندا

that ultimately determines that risk for autism.

.ئەگەری درووستبوونی ئۆتیزم دیاری دەکەن

We don't know in any one person, necessarily,

ناکرێت بزانین لە کەسێکدا کام لەمانە

which of those two answers it is

دەبنە هۆکاری درووست بوونی ئۆتیزم بۆیان

until we start digging deeper.

.هەتا لێکۆڵینەوەی زیاتر دەکەین

So the question becomes,

لێرەدا پرسیارەکە ئەوەیە

how can we start to identify

ئایا چۆن دەتوانین دەستنیشانی بکەین

what exactly those genes are.

.کە دەقاودەق ئەو جینانە چین

And let me pose something

و با ئەوەش بخەمە ڕوو

that might not be intuitive.

.کە ئەمە هەموو کاتێک کارێکی ژیرانە نیە

In certain individuals,

لە هەندێک کەساندا،

they can have autism

دەکرێت ئۆتیزمیان هەبێت

for a reason that is genetic

لەبەر هۆکارێک کە ڕەگەزی بێت

but yet not because of autism running in the family.

.بەڵام لە هەمان کاتدا لەبەر ئه وە نەبێت کە ئۆتیزم لەو خێزانەدا هەبێت

And the reason is because in certain individuals,

هۆکارەکەشی ئەوەیە کە لە هەندێک کەسدا

they can actually have genetic changes or mutations

دەکرێت گۆڕانکاری دروست ببێت لە جینەکانی

that are not passed down from the mother

کە نەگوێزرابێتەوە لە دایکەکەوە

or from the father,

یاخود لە باوکەکەوە

but actually start brand new in them,

بەڵکو سەر لە نوێ دروست دەبێت

mutations that are present

و گۆڕانکاری لە

in the egg or the sperm

هێلکە و سپێرمدا دەبێت

at the time of conception

لە کاتی سکپڕبوون دا

but have not been passed down

بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا بەردەوام نەبووە

generation through generation within the family.

.لە نێو نەوەکانی ئەو خێزانەدا

And we can actually use that strategy

دەتوانین هەمان ستراتیجی بەکار بێنین

to now understand and to identify

بۆ تێگەیشتن و پێناسەکردنی

those genes causing autism in those individuals.

.ئەو جینانەی کە دەبنە هۆی دروست بوونی ئۆتیزم لە کەسێکدا

So in fact, at the Simons Foundation,

هەر لەبەر ئەوە لە ڕێکخراوی سایمۆنس

we took 2,600 individuals

٢،٦٠٠ کەسمان هێنا کە

that had no family history of autism,

هێچ مێژووێکی ئۆتیزم لە خێزانەکەیاندا نەبوو

and we took that child and their mother and father

منداڵەکە و دایک و باوکیمان بە نموونە وەرگرت

and used them to try and understand

و بەکارمان هێنان بۆ تێگەیشتن لەوەی

what were those genes

کە لەم حاڵەتەدا کام جینانە

causing autism in those cases?

دەبنە هۆکاری درووستبوونی ئۆتیزم؟

To do that, we actually had to comprehensively

بۆ ئەنجامدانی ئەو کارە پێویستی کرد بە گشتی

be able to look at all that genetic information

سەیری گشت زانیاریيەکانی جینەکان بکه ین

and determine what those differences were

و جیاوازیيەکان دیاری بکەین

between the mother, the father and the child.

.لە نێوان جینەکانی منداڵ و دایک و باوکەکە

In doing so, I apologize,

لێرەدا داوای لێبوردن دەکەم

I'm going to use an outdated analogy

کە دەبێت جەند زانیاریه کی کۆنی

of encyclopedias rather than Wikipedia,

ئینسایکلۆپێدیا بەکار دێنم نەک ویکیبێدیا

but I'm going to do so to try and help make the point

بەڵام بۆیە ئەم کارە دەکەم بۆ زیاتر ڕوونکردنەوەی مەبەستەکەم

that as we did this inventory,

لەم ئەژمار کردنەدا

we needed to be able to look at

پێویستی کرد سەیری

massive amounts of information.

.ڕێژەیێکی یەكجار زۆری زانیاری بکەین.

Our genetic information is organized

زانیاریيەکانی جینەکانمان ڕێکخراون

into a set of 46 volumes,

بەسەر دەستە یه کی ٤٦ تاکی

and when we did that, we had to be able to account

و کاتێک ئەوەمان ئەنجامدا پێویستی کرد

for each of those 46 volumes,

هەر یەک لەو قەبارە ٤٦ تاکييانە هەژمار بکەین

because in some cases with autism,

چونکە لە هەندێک حاڵەتی ئۆتیزم

there's actually a single volume that's missing.

.ئەگەری یەک تاکی ونبوو هەیە

We had to get more granular than that, though,

دواتر پێویستی کرد هێشتا ورردتر بین

and so we had to start opening those books,

بۆیە ئەم کتێبانەمان کردەوە

and in some cases, the genetic change

و لە هەندێک حاڵەتدا، گۆرانکاری جینەکان

was more subtle.

.وردتر بوون

It might have been a single paragraph that was missing,

لەوانەیە تەنها دێڕێک کەم بووبێت

or yet, even more subtle than that,

یاخود لەوەش ووردتر

a single letter,

،تاکە پیتێک

one out of three billion letters

یەک پیت لە نێو ٣ ملیار پیتدا

that was changed, that was altered,

کە گۆڕا بوو و چاک کرا بوو

yet had profound effects

و هێشتا کاریگەری بەرچاوی هەبوو

in terms of how the brain functions

لە لایەنی شێوازی کارکردنی مێشک

and affects behavior.

.و کاریگەری ده كاته سه ر هەڵسوکەوت

In doing this within these families,

بە ئەنجامدانی ئەم کارە لە نێو ئەم خێزانانەدا

we were able to account for approximately

توانیمان هەژماری نزیکەی

25 percent of the individuals

لە % ٢٥ ی کەسەکان بکەین

and determine that there was a single

و دیاری بکەین کە تاکە

powerful genetic factor

فاکتەرێکی جینیي بەهێز

that caused autism within those families.

.کە دەبێتە هۆی درووستبوونی ئۆتیزم لە نێو ئەو خێزانانەدا

On the other hand, there's 75 percent

لە لایەکی تريشەوە لە سەدا٧٥ هەیە

that we still haven't figured out.

.کە تێینەگەیشتووین

As we did this, though,

بەڵام کەتێک ئەمەمان یەنجام دەدا

it was really quite humbling,

بۆمان دەرکەوت

because we realized that there was not simply

کە تەنها یەک

one gene for autism.

.جین نیە بۆ ئۆتیزم

In fact, the current estimates are

لە ڕاستیدا خەمڵێندراوە سەرەتایيەکان

that there are 200 to 400 different genes

دەریدەخەن کە ٢٠٠ تا ٤٠٠ جینی جیاواز

that can cause autism.

.دەکرێت ببنە هۆی درووستبوونی ئۆتیزم

And that explains, in part,

و ئەمەش هۆکاری بەشیک

why we see such a broad spectrum

لە تێڕوانینمان بۆ ئەو شەبەنگە فراوانە

in terms of its effects.

.لە لایەنی کاریگەریيەکانی ڕوون دەکاتەوە

Although there are that many genes,

‌هەرجەندە جینەکان زۆرن

there is some method to the madness.

ئه‌مه‌ش هه‌ر له‌ خۆوه‌ نيه

It's not simply random

شتيكي ‌هەڕەمەکی نیە

200, 400 different genes,

٢٠٠،٤٠٠ جین

but in fact they fit together.

.کە لە ڕاستیدا بەیەکەوە دەگوونجێن

They fit together in a pathway.

.لە ڕاڕەوێکدا بەیێکەوە دەگونجێن

They fit together in a network

لە تٶڕێکدا یێکەوە دەگونجێن

that's starting to make sense now

کە لە ئێستادا ڕوونتر ده بيته وه

in terms of how the brain functions.

.لە لایەنی شێوازی کار کردنی مێشک

We're starting to have a bottom-up approach

خەریکە دەگەین بە قووڵای لێکۆڵینەوەکە

where we're identifying those genes,

کە تیایدا پێناسەی جینەکان

those proteins, those molecules,

و پرۆتینەکان و گەردەکان

understanding how they interact together

و تێگەیشتن لە پەیوەندیان بە یەکەوە

to make that neuron work,

بۆ بە کار خستنی ئەو دەمارە

understanding how those neurons interact together

و تێگەیشتن لە پەیوەندی ئەو دەمارانە

to make circuits work,

بۆ بەکارخستنی خولى كاركردن

and understand how those circuits work

و تێگەیشتن لە شێوازی کارکردنی ئەو خولانە

to now control behavior,

دواجار ،بۆ کۆنترۆلکردنی هەڵسوکەوت

and understand that both in individuals with autism

و تێگەیشتنیان لە کەسانی تووشبوو بە ئۆتیزم

as well as individuals who have normal cognition.

.و هەروەها له کەسانی ئاساییشدا

But early diagnosis is a key for us.

.بەڵام دەستنیشانکردنی سەرەتایی ڕێگاچارەیە بۆمان

Being able to make that diagnosis

بتوانرێت دەستنیشانکردن لە کاتێدا

of someone who's susceptible

بۆ یه کێکی گومانلیکراو بە ئۆتیزم

at a time in a window

بکرێت کاتێک

where we have the ability to transform,

توانای گۆڕانکاریمان هەبێت

to be able to impact

و بتوانین کاریگەريى بكه ينه سهر

that growing, developing brain is critical.

.مێشکێک کە گەشە دەکات ، ئه مه گرنگە

And so folks like Ami Klin have developed methods

بۆیە خەڵکانی وەک ئامی کلین ڕێگاچارەیان داهێناوە

to be able to take infants, small babies,

کە بتوانرێت مندالی ساوا بهێنن

and be able to use biomarkers,

و بە بەکارهینانی تەکنالۆجیای دیاریکەر

in this case eye contact and eye tracking,

کە گرنگی دەدات بە جوڵەی چاوی کۆرپەکە

to identify an infant at risk.

.بۆ زانینی ئایا ئەم کۆرپە لە مەترسیدایە

This particular infant, you can see,

وەکو دەبینن ئەم کۆرپەیە بە تایبەتی

making very good eye contact with this woman

چاوی لە چاوی ئەم ئافرەتە بڕیوە

as she's singing "Itsy, Bitsy Spider,"

کاتێک ئەو گۆرانی بۆ دەڵێت

in fact is not going to develop autism.

.دەزانرێت کە تووشی ئۆتیزم نابێت

This baby we know is going to be in the clear.

.هەر لەبەر ئەوە ئەم کۆرپەیە مەترسی ئۆتیزمی لەسەر نیە

On the other hand, this other baby

لە لایەکیترەوە ئەم کۆرپەیەی تر

is going to go on to develop autism.

.ئۆتیزمی بۆ درووست دەبێت

In this particular child, you can see,

لەم منداڵەدا دەبیندرێت کە

it's not making good eye contact.

.بە باشی چاو نابڕیتە چاوی

Instead of the eyes focusing in

لە بڕی ئەوە هەوڵی

and having that social connection,

پەیوەندیێکی کۆمەڵایەتی دەدات

looking at the mouth, looking at the nose,

بە سەیرکردنی دەمی و لووتی

looking off in another direction,

و سەیرکردنی بۆ ئەملا وئەولا

but not again socially connecting,

بەڵام هەمدیسان پەیوەندیيه ک درووست ناکات

and being able to do this on a very large scale,

و توانینی کار کردن بەمە بە شێوەیێکی فراوان

screen infants, screen children for autism,

و گرنگیدان بە نیشانەکانی کۆرپە و منداڵ

through something very robust, very reliable,

کە کارێکی کاریگەرە

is going to be very helpful to us in terms of being

و یارمەتیمان دەدات لە

able to intervene at an early stage

هەوڵدانمان بو دەست بەکارکردن لەسەر کۆرپەی تەمەن زۆر مندال

when we can have the greatest impact.

.کە کاتێکە دەتوانین زیاترین کاریگەری درووست بکەین

How are we going to intervene?

چون كاره‌كه دەكه‌ین؟

It's probably going to be a combination of factors.

.لە ڕێگای کۆماڵێک فاکتەرەوە دەبێت

In part, in some individuals,

لەگەڵ هەندێک حاڵەت دا

we're going to try and use medications.

.دەرمان بەکار دەهێنین

And so in fact, identifying the genes for autism

بۆیە لە ڕاستیدا دیاریکردنی هەندێک لەو جینانەی ئپتیزم

is important for us

بۆ ئێمە گرنگن

to identify drug targets,

بۆ دیاریکردنی دەرمان

to identify things that we might be able to impact

بۆ دیاریکردنی ڕێگاچارەی کاریگەر

and can be certain that that's really

و ئاشکرایە کە ئەوە گرنگە

what we need to do in autism.

لە کار کردنمان لەسەر ئۆتیزم

But that's not going to be the only answer.

بەڵام ئەمە تاکە وڵام نابێت.

Beyond just drugs, we're going to use educational strategies.

.بەدەر لە بەکار هێنانی دەرمان هەروەها شێوازی خوێندن بەکار دەهێنین

Individuals with autism,

کەسانی توشبوو بە ئۆتیزم

some of them are wired a little bit differently.

هەندێکیان تۆزێک جیاوازن

They learn in a different way.

بە شێوەیه کی جیاواز فێر دەبن

They absorb their surroundings in a different way,

بە شێوەیه کی جیاوز لە دەورو بەریان تێدەگەن

and we need to be able to educate them

و دەبێت توانای فێرکردنیانمان هەبێت

in a way that serves them best.

بە شێوازێک کە سوودیان پێ بگەیێنین

Beyond that, there are a lot of individuals

بەدەر لەوە، زۆر کەس هەیە

in this room who have great ideas

لەم ژوورەدا کە بیرۆکەی زۆر باشیان هەیە

in terms of new technologies we can use,

لە لایه نی تەکنەلۆژیای تازە کە بەکاری دەهێنین

everything from devices we can use to train the brain

وەکو ئامێر کە بتوانین ڕاهێنانی مێشکی پێ بکەین

to be able to make it more efficient

بۆ ئەوەی كاراتر بێت

and to compensate for areas in which

و بۆ پڕکردنەوەی ئەو بۆشاییانەی کە

it has a little bit of trouble,

تۆزێک کێشە دروست دەکەن

to even things like Google Glass.

و تەنانەت شتی وەک گووگل گلاس.

You could imagine, for instance, Gabriel,

دەتوانیت بۆ نمونە بیهێنیتە بەرچاوت، گابریێل

with his social awkwardness,

کە لە لایەنی کۆمەڵایەتیەوە کێشەی هەیە

might be able to wear Google Glass

بکرێت گۆۆگل گلاس بەکار بهێنێت

with an earpiece in his ear,

بە دانانی دەنگدەرێک لە نێو گوێجکەیدا

and have a coach be able to help him,

و یاریدەدەرێکی هەبێت یارمەتی بدات

be able to help think about conversations,

لە کاتی بیرکردنەوەی لە قسە کردن دا

conversation-starters,

وەک دەسپێکەرێکی قسە

being able to even perhaps one day

بتوانێت ڕۆژێک لە ڕۆژان

invite a girl out on a date.

.داوای ژوانێک لە کجێک بکات

All of these new technologies

گشت ئەم تەکنۆلۆجیانە

just offer tremendous opportunities

هەلمان بۆ دەڕەخسێنن

for us to be able to impact

کە کاریگەربین بۆ

the individuals with autism,

کەسانی تووشبوو بە ئۆتیزم

but yet we have a long way to go.

بەڵام هێشتا ڕێگایێکی دوورمان ماوە بیبڕین

As much as we know,

چەنێک دەزانین

there is so much more that we don't know,

بەڵام هێشتا زۆر ماوە بیزانین

and so I invite all of you

بۆیە داوا لە هەموتان دەکەم

to be able to help us think about

کە یارمەتیدەر بن

how to do this better,

لەوەی بیر بکەینەوە چۆن باشتر بین

to use as a community our collective wisdom

ژیرییه ده‌سته‌جه‌معييه‌كه‌مان به‌كاربهێنين

to be able to make a difference,

بۆ ئەوەی بتوانین گٶڕانکاریهک بکەین

and in particular,

بە تایبەتی بۆ ئەو کەسانەی

for the individuals in families with autism,

خێزانەکانیان مێژووی ئۆتیزمیان هەیە

I invite you to join the interactive autism network,

داواتان لێ دەکەم بەشداری تۆڕی ئۆتیزم بکەن

to be part of the solution to this,

بۆ ئەوەی بەشێک بن لە چارەسەرەکەی

because it's going to take really a lot of us

لەبەر ئەوەی ژمارەيه کی زۆر لە ئێمە پێويستە

to think about what's important,

بۆ گرنگیدان بەم بابەته

what's going to be a meaningful difference.

.و گرنگیدان بە گۆڕانکارێکی واتابەخش

As we think about something

کاتێک بیر لە شتێک دەکەینەوە کە ئەگەری هەیە

that's potentially a solution,

ڕێگاجاره يه ک بێت

how well does it work?

چۆن دەکرێت؟

Is it something that's really going to make a difference

ئایا ئەمە گۆڕانکاریه ک درووست دەکات لە ژیانماندا

in your lives, as an individual,

وەکوو کەسانێک

as a family with autism?

وەکو خێزانێکی خاوەن مێژووی ئۆتیزم؟

We're going to need individuals of all ages,

پێوەستمان بە کەسانی هەموو تەمەنەکان دەبێت

from the young to the old,

لە گەنجان تا پیران

and with all different shapes and sizes

لە هەموو جۆر و قەبارەیه ک

of the autism spectrum disorder

لە شەبەنگی جۆره‌كانى ناڕێکی ئۆتیزم

to make sure that we can have an impact.

بۆ ئەوەی دڵنیا بین کاریگەرین

So I invite all of you to join the mission

بۆیە داوا لە هەمووتان دەکەم بەشداربن

and to help to be able to make the lives

لە هەوڵدان بۆ

of individuals with autism

باشترکردن و دەوڵەمەندکردنی

so much better and so much richer.

ژیانی کەسانی تووشبو بە ئۆتیزم.

Thank you.

سوپاس

(Applause)

(چەپڵە)