When ideas have sex | Matt Ridley

Translator: Hanna Karnei Reviewer: Alena Zhaliazniak

When I was a student here in Oxford in the 1970s,

Калі я быў студэнтам тут у Оксфардзе ў 1970-я,

the future of the world was bleak.

будучыня свету здавалася змрочнай.

The population explosion was unstoppable.

Выбух росту насельніцтва было не спыніць.

Global famine was inevitable.

Сусветны голад быў непазбежным.

A cancer epidemic caused by chemicals in the environment

Эпідэмія рака, выкліканая хімікатамі ў навакольным асяроддзі,

was going to shorten our lives.

збіралася скараціць нашае жыццё.

The acid rain was falling on the forests.

Кіслотны дождж праліваўся над лясамі.

Пустыня штогод разрасталася на два-тры кіламетры.

The desert was advancing by a mile or two a year.

The oil was running out,

Нафта скончвалася,

and a nuclear winter would finish us off.

і ядзерная зіма даканала б нас канчаткова.

None of those things happened,

Нічога з гэтага не адбылося.

(Laughter)

(Смех)

and astonishingly, if you look at what actually happened in my lifetime,

Але тое, што на дзіва здарылася падчас майго жыцця, гэта тое,

the average per-capita income

што сярэдні заробак на душу насельніцтва

of the average person on the planet,

у сярэднім на чалавека на планеце,

in real terms, adjusted for inflation,

у рэальным выразе з улікам інфляцыі,

has tripled.

павялічыўся ў тры разы.

Lifespan is up by 30 percent in my lifetime.

Пры мне сярэдняя працягласць жыцця павялічылася на 30%.

Child mortality is down by two-thirds.

Дзіцячая смяротнасць паменшылася на дзве трэці.

Per-capita food production

Вытворчасць ежы на душу насельніцтва

is up by a third.

вырасла на трэць.

І ўсё гэта адбылося тады, калі насельніцтва планеты падвоілася.

And all this at a time when the population has doubled.

Як мы дасягнулі гэтата -- незалежна ад таго, лічыце вы, што гэта добра ці не?

How did we achieve that, whether you think it's a good thing or not?

How did we achieve that?

Як мы дасягнулі гэтага?

How did we become

Якім чынам сталі

the only species

адзіным відам,

that becomes more prosperous

які стаў больш квітнеючым,

as it becomes more populous?

па меры таго, як павялічваўся ў папуляцыі?

The size of the blob in this graph represents the size of the population,

Памер кроплі на графіку дэманструе памер насельніцтва,

and the level of the graph

а гэты графік

represents GDP per capita.

паказвае ВУП на душу насельніцтва.

I think to answer that question

Каб адказаць на гэта пытанне,

you need to understand

вы павінны зразумець,

how human beings bring together their brains

як чалавечыя істоты аб'ядноўваюць свае інтэлекты

and enable their ideas to combine and recombine,

і даюць магчымасць сваім ідэям камбінавацца і перакамбіноўвацца,

to meet and, indeed, to mate.

каб яны сустракаліся і сапраўды скрыжоўваліся.

In other words, you need to understand

Іншымі словамі, вам трэба зразумець,

how ideas have sex.

як ідэі займюцца сэксам.

I want you to imagine

Я хачу, каб вы ўявілі,

how we got from making objects like this

якім чынам мы прайшлі ад стварэння такіх аб'ектаў

to making objects like this.

да стварэння гэткіх.

Абодва з'яўляюцца сапраўднымі прадметамі.

These are both real objects.

Першы -- ручная сякера з ранішняга палеаліта, узростам каля паўмільёна гадоў,

One is an Acheulean hand axe from half a million years ago

of the kind made by Homo erectus.

зробленая Homo erectus [Чалавекам прамаходзячым].

The other is obviously a computer mouse.

Іншы прадмет відавочны -- кампутарная мыш.

They're both exactly the same size and shape to an uncanny degree.

Абодва ідэнтычныя па памерах і форме, уражваюць сваім падабенствам.

I've tried to work out which is bigger,

Я спрабаваў зразумець, які прадмет большы,

and it's almost impossible.

але гэта амаль немагчыма.

And that's because they're both designed to fit the human hand.

Таму што абодва спраектаваны так, каб зручна змяшчацца ў чалавечай руцэ.

They're both technologies. In the end, their similarity is not that interesting.

Абодва -- прадукт тэхналогіі. І не іх падабенства цікавіць.

It just tells you they were both designed to fit the human hand.

Яно кажа аб тым, што прадметы былі спраектаваныя пад чалавечую руку.

The differences are what interest me,

because the one on the left was made to a pretty unvarying design

Мяне цікавяць адрозненні,

таму што прадмет злева амаль не змяняў свайго выгляду

for about a million years --

на працягу мільёну гадоў --

from one-and-a-half million years ago to half a million years ago.

ад паўтара мільёнаў гадоў таму да паўмільёна.

Homo erectus made the same tool

Homo erectus вырабляў ідэнтычную прыладу

for 30,000 generations.

на працягу 30 000 пакаленняў.

Of course there were a few changes,

Канешне, былі і некаторыя змены,

but tools changed slower than skeletons in those days.

але прылада змянялася павольней за скелет ў тыя часы.

There was no progress, no innovation.

Тады не было прагрэсу, інавацый.

It's an extraordinary phenomenon, but it's true.

Гэта выбітны феномен, але гэта праўда.

Whereas the object on the right is obsolete after five years.

У той час як аб'ект справа састарваецца за пяць гадоў.

And there's another difference too,

Іншае адрозненне ў тым,

which is the object on the left is made from one substance.

што аб'ект злева зроблены з аднаго матэрыялу.

The object on the right is made from

Аб'ект справа зроблены

a confection of different substances,

з сумесі розных матэрыялаў,

from silicon and metal and plastic and so on.

ад сілікону і металу да пластыка.

And more than that, it's a confection of different ideas,

І, больш за тое, з сумесі розных ідэй --

the idea of plastic, the idea of a laser,

ідэі пластыку, ідэі лазера,

the idea of transistors.

ідэі транзістараў.

They've all been combined together in this technology.

Яны былі злучаны разам у гэтай тэхналогіі.

And it's this combination,

І гэта камбінацыя,

this cumulative technology, that intrigues me,

гэта сукупная тэхналогія інтрыгуе мяне.

because I think it's the secret to understanding

Таму што, я думаю, гэта ключ да разумення таго,

what's happening in the world.

што адбываецца ў свеце.

My body's an accumulation of ideas too:

Маё цела -- таксама сукупнасць ідэй:

the idea of skin cells, the idea of brain cells, the idea of liver cells.

ідэя скураных клетак, ідэя клетак мозга, ідэя клетак печані.

They've come together.

Яны сабраліся разам.

How does evolution do cumulative, combinatorial things?

Як эвалюцыя робць нешта узаемадапаўняльнае ці злучальнае?

Well, it uses sexual reproduction.

Яна выкарыстоўвае палаваое размнажэнне.

In an asexual species, if you get two different mutations in different creatures,

У бясполых відаў, калі атрымоўваюцца дзве розныя мутацыі ў розных істот,

a green one and a red one,

зялёнай і чырвонай,

then one has to be better than the other.

адна істота мусіць стаць лепшай за іншую.

One goes extinct for the other to survive.

Адна вымірае, каб іншая выжыла.

But if you have a sexual species,

У відаў з палавым размнажэннем магчыма,

then it's possible for an individual

каб асоба атрымала ў спадчыну

to inherit both mutations

абедзве мутацыі

from different lineages.

па розных лініях.

So what sex does is it enables the individual

Дык вось, сэкс дазваляе чалавеку

to draw upon

чэрпаць

the genetic innovations of the whole species.

генетычныя інавацыі ўсіх відаў.

It's not confined to its own lineage.

Гэта не абмяжоўваецца асабістым родам.

What's the process that's having the same effect

Які працэс мае такі ж эфект

in cultural evolution

у культурнай рэвалюцыі,

as sex is having in biological evolution?

які сэкс мае ў біялагічнай эвалюцыі?

And I think the answer is exchange,

Я думаю, што адказ -- гэта абмен,

the habit of exchanging one thing for another.

звычка абмену адной рэчы на іншую.

It's a unique human feature.

Гэта ўнікальная чалавечая рыса.

No other animal does it.

Ніводная жывёла не робіць гэтага.

Можна навучыць іх у лабараторыі рабіць невялікія абмены.

You can teach them in the laboratory to do a little bit of exchange --

and indeed there's reciprocity in other animals --

Узаемавыгоднасць насамрэч існуе і ў іншых жывёл.

But the exchange of one object for another never happens.

Але абмен аб'екта на іншы ніколі не адбываецца.

As Adam Smith said, "No man ever saw a dog

Адам Сміт казаў: "Ніхто яшчэ не бачыў сабака,

make a fair exchange of a bone with another dog."

які б ажыццявіў справядлівы абмен косткамі з іншым сабакам".

(Laughter)

(Смех)

You can have culture without exchange.

Культура можа існаваць без абмену.

You can have, as it were, asexual culture.

Можа быць гэткая асэксуальная культура.

Chimpanzees, killer whales, these kinds of creatures, they have culture.

У шымпанзэ, касатак ёсць культура.

They teach each other traditions

Яны вучаць адзін аднаго традыцыям,

which are handed down from parent to offspring.

якія передаюцца ад бацькоў нашчадкам.

In this case, chimpanzees teaching each other

У гэтым выпадку шымпанзэ вучаць адзін аднаго

how to crack nuts with rocks.

разбіваць арэхі камянямі.

But the difference is

Але адрозненне ў тым,

што гэтыя культуры ніколі не пашыраюцца, ніколі не растуць,

that these cultures never expand, never grow,

never accumulate, never become combinatorial,

ніколі не назапашваюцца, ніколі не з'ядноўваюцца.

and the reason is because

Прычына гэтага ў тым,

there is no sex, as it were,

што ў ніх няма сэксу,

there is no exchange of ideas.

няма абмену ідэямі.

Chimpanzee troops have different cultures in different troops.

Зграі шымпанзэ валодаюць рознай культурай ў розных зграях.

There's no exchange of ideas between them.

Паміж імі няма абмену ідэямі.

And why does exchange raise living standards?

Дык чаму абмен павышае жыццёвыя стандарты?

Well, the answer came from David Ricardo in 1817.

Адказ прыйшоў ад Давіда Рыкарда ў 1817 годзе.

And here is a Stone Age version of his story,

Апішу яго думку ў версіі Каменнага веку,

although he told it in terms of trade between countries.

якую ён таксама тлумачыў ў тэрмінах гандлю паміж краінамі.

Adam takes four hours to make a spear and three hours to make an axe.

Адам вырабляе дзіду за чатыры гадзіны і сякеру за тры гадзіны.

Oz takes one hour to make a spear and two hours to make an axe.

Оз вырабляе дзіду за адну гадзіну і сякеру за дзве гадзіны.

So Oz is better at both spears and axes than Adam.

Оз лепшы за Адама ў вырабе і сякер, і дзідаў.

He doesn't need Adam.

Яму непатрэбны Адам.

He can make his own spears and axes.

Ён можа рабіць свае ўласныя дзіды і сякеры.

Well no, because if you think about it,

Але гэта не зусім так, калі паразважаць.

if Oz makes two spears and Adam make two axes,

Калі Оз вырабіць дзве дзіды і Адам вырабіць дзве сякеры,

and then they trade,

і затым яны ўступяць у гандаль,

then they will each have saved an hour of work.

кожны з іх зэканоміць гадзіну працы.

And the more they do this, the more true it's going to be,

Чым часцей яны так робяць, тым больш праўдзівае гэта дапушчэнне.

because the more they do this, the better Adam is going to get at making axes

Таму што, чым больш яны гэта робяць, тым лепш робіцца Адам ў вырабе сякераў,

and the better Oz is going to get at making spears.

і тым лепш робіцца Оз ў вырабе дзідаў.

So the gains from trade are only going to grow.

Такім чынам, выгода ад такога гандлю будзе толькі расці.

And this is one of the beauties of exchange,

Адна з прыгажосцяў абмену ў тым,

is it actually creates the momentum

што ён дае штуршок

for more specialization,

для большай спецыялізацыі,

which creates the momentum for more exchange and so on.

які дае імпульс да далейшага абмену, і гэтак далей.

Adam and Oz both saved an hour of time.

Адам і Оз зэканомілі па гадзіне свайго часу.

That is prosperity, the saving of time

Гэта росквіт дабрабыту -- у эканоміі часу

in satisfying your needs.

на задавальненне сваіх патрэбаў.

Ask yourself how long you would have to work

Запытайце сябе: як доўга вы павінны былі б працаваць,

to provide for yourself

каб забяспечыць сябе

an hour of reading light this evening to read a book by.

гадзінай настольнага асвятлення, каб увечары пачытаць кнігу.

If you had to start from scratch, let's say you go out into the countryside.

Калі пачынаць спачатку, то вам трэба паехаць у вёску.

You find a sheep. You kill it. You get the fat out of it.

Знайсці авечку. Забіць яе. Здабыць яе тлушч.

You render it down. You make a candle, etc. etc.

Растапіць яго. Зрабіць свячу, і гэтак далей.

How long is it going to take you? Quite a long time.

Колькі ў вас гэта зойме? Даволі шмат часу.

How long do you actually have to work

Колькі вам зараз даводзіцца працаваць

to earn an hour of reading light

на гадзіну начнога асвятлення для чытання,

if you're on the average wage in Britain today?

калі ў вас сярэдні заробак у Вялікабрытаніі?

And the answer is about half a second.

Каля паловы секунды.

Back in 1950,

У 50-я

вам спатрэбілася б працаваць восем секунд пры сярэднім заробку,

you would have had to work for eight seconds on the average wage

to acquire that much light.

каб набыць столькі святла.

And that's seven and a half seconds of prosperity that you've gained

Вы выйгралі сем з паловай секунд вашага дабрабыту

since 1950, as it were,

ў параўнанні з 1950-м.

Таму што гэта сем з паловай секунд, падчас якіх вы можаце рабіць штосьці іншае

because that's seven and a half seconds in which you can do something else,

or you can acquire another good or service.

ці можаце набыць іншы тавар ці паслугу.

And back in 1880,

Вяртаючыся да 1880-га году,

it would have been 15 minutes

вам спатрэбілася б 15 хвілін,

to earn that amount of light on the average wage.

каб зарабіць на такую колькасць святла пры сярэднім заробку.

Back in 1800,

А ў 1800-м,

you'd have had to work six hours

вы павінны былі б працаваць шэсць гадзін,

to earn a candle that could burn for an hour.

каб зарабіць на свячу, якая б гарэла гадзіну.

Іншымі словамі, сярэдні чалавек з сярэднім заробкам

In other words, the average person on the average wage

could not afford a candle in 1800.

не мог дазволіць сабе набыць свячу ў 1800-м.

Go back to this image of the axe and the mouse,

Вернемся да выявы сякеры і кампутарнай мышы

and ask yourself: "Who made them and for who?"

з пытаннем: "Хто зрабіў іх і для каго?"

Каменная сякера была зроблена кімсьці для самога сябе.

The stone axe was made by someone for himself.

It was self-sufficiency.

Яна была выраблена для самазабеспячэння.

We call that poverty these days.

Сёння мы клічам гэта беднасцю.

But the object on the right

Аб'ект справа

was made for me by other people.

быў зроблены для мяне іншымі людзьмі.

How many other people?

Колькі дакладна чалавек зрабіла яго?

Tens? Hundreds? Thousands?

Дзясяткі? Сотні? Тысячы?

You know, I think it's probably millions.

Ведаеце, я думаю, мільёны.

Таму што трэба ўключыць і чалавека, які вырасціў каву,

Because you've got to include the man who grew the coffee,

which was brewed for the man who was on the oil rig,

якую прыгатавалі для чалавека на нафтавай вышцы,

who was drilling for oil, which was going to be made into the plastic, etc.

які бурыў свідравіну, каб здабыць нафту, з якой быў зроблены пластык, і г. д.

They were all working for me,

Яны ўсе працавалі на мяне,

to make a mouse for me.

каб зрабіць кампутарную мыш для мяне.

And that's the way society works.

І гэтым чынам працуе грамадства.

That's what we've achieved as a species.

Гэта тое, чаго мы дасягнулі як біялагічны від.

In the old days, if you were rich,

У былыя часы, калі вы былі багатыя,

you literally had people working for you.

людзі літаральна працавалі на вас.

That's how you got to be rich; you employed them.

Такім чынам вы станавіліся багатым -- вы наймалі іх.

Louis XIV had a lot of people working for him.

Шмат людзей працавала на Людовіка XIV.

They made his silly outfits, like this,

Яны рабілі яго ідыёцкія ўборы, кшалту гэтага.

(Laughter)

(Смех)

and they did his silly hairstyles, or whatever.

І яны рабілі дурныя прычоскі, і ўсё ў такім родзе.

He had 498 people

498 людзей

to prepare his dinner every night.

штодзённа гатавалі яму вячэру.

But a modern tourist going around the palace of Versailles

Але сучаснаму турысту, які прагульваецца па Версалю

and looking at Louis XIV's pictures,

і разглядае выявы Людовіка XIV,

he has 498 people doing his dinner tonight too.

498 чалавек таксама гатуюць вячэру.

They're in bistros and cafes and restaurants

Яны ў бістро, кафэ, рэстаранах,

and shops all over Paris,

і крамах па ўсяму Парыжу.

and they're all ready to serve you at an hour's notice with an excellent meal

І яны гатовы падаць вам выдатную ежу праз гадзіну пасля замовы,

that's probably got higher quality

якасць якой будзе лепей

than Louis XIV even had.

усяго таго, што даводзілася пакаштаваць Людовіку XIV.

And that's what we've done, because we're all working for each other.

Вось што мы зрабілі, таму што мы ўсе працуем адзін на аднаго.

We're able to draw upon specialization and exchange

Мы можам абапірацца на спецыялізацыю і абмен,

to raise each other's living standards.

каб павышаць стандарты кожнага.

Now, you do get other animals working for each other too.

Насамрэч, ёсць і іншыя жывёлы, якія працуюць адзін на аднаго.

Ants are a classic example; workers work for queens and queens work for workers.

Мурашы -- класічны прыклад;

рабочыя працуюць на каралеву і каралева працуе на рабочых.

But there's a big difference,

Але тут ёсць вялікая розніца --

which is that it only happens within the colony.

такое адбываецца толькі ўнутры калоніі мурашоў.

There's no working for each other across the colonies.

Ніхто не працуе для некага ў іншых калоніях.

And the reason for that is because there's a reproductive division of labor.

Таму што гэта рэпрадукцыйны падзел працы.

That is to say, they specialize with respect to reproduction.

Іншымі словамі, яны спецыялізуюцца па рэпрадукцыі.

The queen does it all.

Каралева -- адказная за прырост.

In our species, we don't like doing that.

Нашаму біялагічнаму віду такі падыход не падабаецца.

It's the one thing we insist on doing for ourselves, is reproduction.

Гэта тая адзіная рэч, якую мы настойліва робім самастойна -- размнажэнне.

(Laughter)

(Смех)

Even in England, we don't leave reproduction to the Queen.

Нават у Англіі мы не перадаем размнажэнне каралеве.

(Applause)

(Апладысменты)

So when did this habit start?

Калі ж пачалася такія паводзіны?

And how long has it been going on? And what does it mean?

І як доўга яны існуюць? І што ўсё гэта значыць?

Well, I think, probably, the oldest version of this

Магчыма, самая старэйшая версія --

is probably the sexual division of labor.

гэта палавы падзел працы.

But I've got no evidence for that.

Але ў мяне няма доказаў гэтага.

It just looks like the first thing we did

Папросту выглядае, што спачатку была

was work male for female and female for male.

праца жанчыны для мужчыны і мужчыны для жанчыны.

In all hunter-gatherer societies today,

Ва ўсіх паляўніча-збіральніцкіх супольнасцях

there's a foraging division of labor

ёсць падзел працы па здабычы ежы

паміж мужчынамі, якія палююць, і жанчынамі, якія займаюцца збіральніцтвам.

between, on the whole, hunting males and gathering females.

It isn't always quite that simple,

Гэта не заўседы так проста.

but there's a distinction between

Але ёсць розніца паміж

specialized roles for males and females.

спецыялізаванымі ролямі мужчын і жанчын.

And the beauty of this system

І прыгажосць гэтай сістэмы

is that it benefits both sides.

ў тым, што яна прыносіць карысць абодвум бакам.

The woman knows

Жанчына ведае,

that, in the Hadzas' case here --

што, як у выпадку Хадзы,

якая шукае карняплоды, каб падзяліцца імі з мужчынамі і атрымаць мяса,

digging roots to share with men in exchange for meat --

she knows that all she has to do to get access to protein

яна ведае, што ўсё, што ёй трэба зрабіць, каб здабыць пратэін --

is to dig some extra roots and trade them for meat.

гэта накапаць некалькі дадатковых каранёў і абмяняць іх на мяса.

And she doesn't have to go on an exhausting hunt

І ёй не трэба ісці на стомнае паляванне,

and try and kill a warthog.

каб забіць барадавачніка.

And the man knows that he doesn't have to do any digging

А мужчына ведае, што яму не трэба капаць,

to get roots.

каб атрмаць карэнне.

All he has to do is make sure that when he kills a warthog

Усё, што трэба -- пераканацца, забіўшы дзіка,

it's big enough to share some.

што ён дастаткова вялікіх памераў, каб ім падзяліцца.

And so both sides raise each other's standards of living

Такім чынам, абодва бакі павышаюць узровень жыцця адзін аднаго

through the sexual division of labor.

за кошт палавога падзелу працы.

When did this happen? We don't know, but it's possible

Калі гэта здарылася? Мы не ведаем, але магчыма,

that Neanderthals didn't do this.

што неандэртальцы не рабілі гэтага.

They were a highly cooperative species.

Яны былі высока кааператыўным відам.

They were a highly intelligent species.

Яны былі вельмі разумным відам.

Their brains on average, by the end, were bigger than yours and mine

Іх сярэдні памер мозгу, напрыканцы, перавышаў памер ўсіх,

in this room today.

што знаходзяцца тут.

They were imaginative. They buried their dead.

Яны былі творча адоранымі. Яны хавалі сваіх памерлых.

They had language, probably,

У іх, магчыма, была мова,

because we know they had the FOXP2 gene of the same kind as us,

таму што мы ведаем, што ў іх быў ген FOXP2 такога ж тыпу, што і ў нас,

which was discovered here in Oxford.

які быў знойдзены тут у Оксфардзе.

And so it looks like they probably had linguistic skills.

Выглядае, што ў іх былі развіты лінгвістычныя навыкі.

They were brilliant people. I'm not dissing the Neanderthals.

Яны былі выдатнымі людзьмі. Я не абражаю неандэртальцаў.

But there's no evidence

Але няма доказу таго,

of a sexual division of labor.

што ў іх быў палавы падзел працы.

There's no evidence of gathering behavior by females.

Няма доказу збіральніцтва сярод жанчын.

It looks like the females were cooperative hunters with the men.

Выглядае, што жанчыны палявалі разам з мужчынамі.

And the other thing there's no evidence for

Таксама няма ніякіх сведкаў

is exchange between groups,

абмену паміж групамі,

because the objects that you find in Neanderthal remains,

таму што знойдзеныя сярод астанкаў нэандэртальцаў аб'екты,

the tools they made,

прылады, якія яны рабілі,

are always made from local materials.

заўсёды зроблены з мясцовых матэрыялаў.

For example, in the Caucasus

Напрыклад, на Каўказе

there's a site where you find local Neanderthal tools.

ёсць месца, дзе былі знойдзены мясцовыя прылады неандэртальцаў.

They're always made from local chert.

Яны заўсёды зроблены з мясцовага крэмнію.

In the same valley there are modern human remains

У той жа даліне ёсць астанкі сучасных людзей

from about the same date, 30,000 years ago,

прыкладна таго ж часу, 30 000 год таму.

and some of those are from local chert,

І некаторыя з прылад зроблены з мясцовага крэмнію,

but more -- but many of them are made

але большасць зроблена з

from obsidian from a long way away.

абсідыяну, які знаходзіўся вельмі далёка.

And when human beings began

Калі чалавек пачаў

moving objects around like this,

перамяшчаць прадметы такім спосабам,

it was evidence that they were exchanging between groups.

гэта служыць доказам таго, што яны абменьваліся паміж групамі.

Trade is 10 times as old as farming.

Гандаль у дзесяць разоў старэйшы за земляробства.

Людзі забываюць аб гэтым. Людзі думаюць, што гандаль -- сучаснае вынаходніцтва.

People forget that. People think of trade as a modern thing.

Exchange between groups has been going on

Абмен паміж людзьмі працягваецца

for a hundred thousand years.

ўжо сотню тысяч год.

And the earliest evidence for it crops up

І ранняе сведчанне гэтага выяўляецца

somewhere between 80 and 120,000 years ago in Africa,

дзесьці 80-120 тысяч год таму ў Афрыцы,

when you see obsidian and jasper and other things

дзе мы бачым, што абсыдыян, яшма і іншыя прадметы

moving long distances in Ethiopia.

праходзяць вялікія адлегласці з Эфіопіі.

You also see seashells --

Таксама ракавінкі --

as discovered by a team here in Oxford --

як было вынайдзена тут, у Оксфардзе --

moving 125 miles inland

прайшлі 200 кіламетраў углыб мацерыка

from the Mediterranean in Algeria.

з міжземнаморскага Алжыра.

And that's evidence that people

І гэта доказ таго,

have started exchanging between groups.

што групы людзей пачалі абмен.

And that will have led to specialization.

І гэта прывяло да спецыялізацыі.

How do you know that long-distance movement

Як мы можам ведаць, што перамяшэнні на доўгія адлегласці

means trade rather than migration?

сведчаць хутчэй аб гандлі, чым аб міграцыі?

Паглядзім на сучасных паляўнічых і збіральнікаў -- абарыгенаў,

Well, you look at modern hunter gatherers like aboriginals,

who quarried for stone axes at a place called Mount Isa,

якія здабывалі камень на сякеры ў месцы пад назвай Маунт-Айза,

which was a quarry owned by the Kalkadoon tribe.

дзе быў кар'ер, які належыў племю калкадун.

They traded them with their neighbors

Яны гандлявалі імі з суседзямі ў абмен

for things like stingray barbs,

на такія рэчы як шыпы ската,

and the consequence was that stone axes

і ў выніку некаторыя каменныя сякеры

ended up over a large part of Australia.

апынуліся на большай частцы тэрыторыі Аўстраліі.

So long-distance movement of tools

Перамяшчэнне прылад на вялікія адлегласці --

is a sign of trade, not migration.

гэта прызнак гандлю, а не міграцыі.

What happens when you cut people off from exchange,

Што адбываецца, калі абмежаваць людзей ад абмену,

from the ability to exchange and specialize?

ад магчымасці абменьвацца і спецыялізавацца?

And the answer is that

Адказ у тым, што гэта

not only do you slow down technological progress,

не толькі запаволіць тэхналагічны прагрэс,

you can actually throw it into reverse.

але нават можа павярнуць яго ў адваротным напрамку.

An example is Tasmania.

Прыкладам такога з'яўляецца Тасманія.

When the sea level rose and Tasmania became an island 10,000 years ago,

Калі 10 000 год таму ўзровень мора падняўся і Тасманія стала выспай,

the people on it not only experienced

людзі не толькі зведалі

slower progress than people on the mainland,

запавольванне прагрэса у параўнанні з людзьмі з мацерыку,

they actually experienced regress.

яны насамрэч перажылі рэгрэс.

They gave up the ability to make stone tools

Яны страцілі здольнасць вырабляць каменныя прылады,

and fishing equipment and clothing

сродкі для рыбалоўства, і адзенне,

because the population of about 4,000 people

таму што насельніцтва ў 4000 чалавек

was simply not large enough

папротсу было недастаткова вялікім,

to maintain the specialized skills

каб падтрымліваць спецыялізаваныя навыкі,

necessary to keep the technology they had.

неабходныя для захавання свае тэхналогіі.

It's as if the people in this room were plonked on a desert island.

Гэта як калі б людзі ў гэтай залі былі кінутыя на пустынную выспу.

How many of the things in our pockets

Якую колькасць рэчаў са змесціва нашых кішэняў

could we continue to make after 10,000 years?

мы маглі б працягваць вырабляць праз 10 000 год?

It didn't happen in Tierra del Fuego --

Таго самага не здарылася на Тэрра дэль Фуэга --

similar island, similar people.

падобная выспа, падобныя людзі.

The reason: because Tierra del Fuego

Прычына ў тым, што Тэрра дэль Фуэга

is separated from South America by a much narrower straight,

аддзелена ад Паўднёвай Амерыкі значна больш вузкім пралівам.

and there was trading contact across that straight

І прысутнічалі гандлёвыя кантакты праз гэты праліў

throughout 10,000 years.

на працягу 10 000 гадоў.

The Tasmanians were isolated.

Тасманцы ж былі ізаляваны.

Go back to this image again

Вернемся зноў да выявы

and ask yourself, not only who made it and for who,

і запытаем сябе, не толькі хто зрабіў гэта і для каго,

but who knew how to make it.

але хто ведаў, як гэта зрабіць?

In the case of the stone axe, the man who made it knew how to make it.

У выпадку з каменнай сякерай, чалавек, які зрабіў яе, ведаў, як яе зрабіць.

But who knows how to make a computer mouse?

Але хто зараз ведае, як зрабіць кампутарную мыш?

Nobody, literally nobody.

Ніхто, літаральна ніхто.

There is nobody on the planet who knows how to make a computer mouse.

Няма нікога на ўсёй планеце, хто б ведаў, як зрабіць кампутарную мыш.

I mean this quite seriously.

Я сур'ёзна.

Прэзідэнт кампаніі па вырабе кампутарных мышаў не ведае.

The president of the computer mouse company doesn't know.

He just knows how to run a company.

Ён проста ведае, як кіраваць кампаніяй.

The person on the assembly line doesn't know

Чалавек на зборачнай лініі не ведае,

because he doesn't know how to drill an oil well

таму што ён не ведае, як прабурыць нафтавую свідравіну,

to get oil out to make plastic, and so on.

каб здабыць нафту і зрабіць пластык, і гэтак далей.

We all know little bits, but none of us knows the whole.

Мы ўсе ведаем невялікія часткі, але ніхто з нас не ведае цэлага.

I am of course quoting from a famous essay

Я, канешне ж, цытую знакамітае эсэ

by Leonard Read, the economist in the 1950s,

Леанарда Рыда, эканаміста 1950-х,

called "I, Pencil"

пад назвай "Я, Аловак",

in which he wrote about how a pencil came to be made,

у якім ён апісаў, як вырабляецца аловак,

and how nobody knows even how to make a pencil,

і што ніхто не ведае, як зрабіць аловак,

because the people who assemble it don't know how to mine graphite,

таму што людзі на зборцы не ведаюць, як здабываць графіт.

and they don't know how to fell trees and that kind of thing.

І яны не ведаюць, як валіць дрэвы і ўсё такога кшталу.

And what we've done in human society,

Тое, што мы зрабілі ў сучасным грамадстве,

through exchange and specialization,

шляхам абмена і спецыялізацыі --

is we've created

мы стварылі

the ability to do things that we don't even understand.

магчымасць рабіць рэчы, якія мы нават не разумеем.

It's not the same with language.

Гэта не тое ж самае, што ў мове.

With language we have to transfer ideas

З дапамогай мовы мы павінны перадаваць ідэі,

that we understand with each other.

якія мы разумеем, адзін аднаму.

But with technology,

Але пры дапамозе тэхналогіі

мы насамрэч можам рабіць рэчы, якія па-за межамі нашых асабістых магчымасцяў.

we can actually do things that are beyond our capabilities.

We've gone beyond the capacity of the human mind

Мы выйшлі па-за ёмістасць чалавечага розуму

to an extraordinary degree.

ў экстраардынарнай ступені.

And by the way,

Дарэчы,

that's one of the reasons that I'm not interested

таму я не зацікаўлены

in the debate about I.Q.,

ў дэбатах аб узроўні інтэлекта,

about whether some groups have higher I.Q.s than other groups.

ці валодаюць нейкія групы больш высокім IQ, чым іншыя групы.

It's completely irrelevant.

Гэта абсалютна не мае значэння.

What's relevant to a society

У грамадстве мае значэнне тое,

is how well people are communicating their ideas,

як добра людзі перадаюць свае ідэі,

and how well they're cooperating,

і як добра яны кааперуюцца,

not how clever the individuals are.

а не тое, наколькі разумная адна асоба.

So we've created something called the collective brain.

Мы стварылі калектыўны мозг.

We're just the nodes in the network.

Мы проста вузлы ў сетцы.

We're the neurons in this brain.

Мы -- нейроны гэтага мозга.

It's the interchange of ideas,

Узаемаабмен ідэй,

the meeting and mating of ideas between them,

сустрэча і сумяшчэнне ідэй адна з адной

that is causing technological progress,

правакуе тэхналагічны прагрэс,

incrementally, bit by bit.

паступова, крок за крокам.

However, bad things happen.

Тым не менш, здараюцца і дрэнныя рэчы.

And in the future, as we go forward,

У будучыні, пакуль мы рухаемся наперад,

we will, of course, experience terrible things.

адбудуцца страшэнныя рэчы.

There will be wars; there will be depressions;

Будуць войны, дэпрэсіі,

there will be natural disasters.

прыродныя катаклізмы.

Awful things will happen in this century, I'm absolutely sure.

Страшныя рэчы здарацца ў гэтым стагоддзі, я абсалютна ўпэўнены.

But I'm also sure that, because of the connections people are making,

Але я таксама ўпэўнены, што з-за сувязі, якую будуюць людзі,

and the ability of ideas

магчымасці ідэй

to meet and to mate

сустракацца і аб'ядноўвацца

as never before,

вялікія як ніколі дагэтуль,

I'm also sure

Я таксама ўпэўнены,

that technology will advance,

што тэхналогія будзе развівацца,

and therefore living standards will advance.

і, такім чынам, узровень жыцця будзе расці.

Because through the cloud,

Таму што праз воблака,

through crowd sourcing,

праз краудсорсінг,

through the bottom-up world that we've created,

праз створаны намі свет, які стаіць дагары нагамі,

where not just the elites but everybody

дзе не толькі эліта, але ўсе

is able to have their ideas

могуць валодаць сваімі ідэямі

and make them meet and mate,

і рабіць так, каб яны сустракаліся і аб'ядноўваліся,

we are surely accelerating the rate of innovation.

мы, безумоўна, паскорым рост інавацый.

Thank you.

Дзякуй.

(Applause)

(Апладысменты)