When ideas have sex | Matt Ridley

Matt Ridley: Khi các ý tưởng kết hợp ăn ý với nhau.

Translator: Anh Tran Reviewer: Ha Tran

When I was a student here in Oxford in the 1970s,

Khi tôi còn là 1 sinh viên ở Oxford vào những năm 70.

the future of the world was bleak.

tương lai của thế giới lúc đó chẳng có gì hứa hẹn.

The population explosion was unstoppable.

Sự bùng nổ dân số không ngừng.

Global famine was inevitable.

Nạn đói toàn cầu là hiển nhiên.

A cancer epidemic caused by chemicals in the environment

Ung thư lan tràn gây nên từ những hóa chất trong môi trường

was going to shorten our lives.

đã rút ngắn tuổi thọ của chúng ta.

The acid rain was falling on the forests.

Mưa axít ở trong rừng.

The desert was advancing by a mile or two a year.

Sa mạc xâm lấn vào đất liền 1 tới 2 dặm 1 năm.

The oil was running out,

Dầu đang cạn kiệt.

and a nuclear winter would finish us off.

1 cuộc chiến tranh hạt nhân sẽ đưa chúng ta tới diệt vong.

None of those things happened,

Tất cả những điều đó đã không xảy ra.

(Laughter)

(Tiếng cười)

and astonishingly, if you look at what actually happened in my lifetime,

và thật đáng king ngạc, nếu bạn nhìn vào những gì đã xảy ra ở thời đại của tôi,

the average per-capita income

mức thu nhập bình quân theo đầu người

of the average person on the planet,

của 1 người bình thường,

in real terms, adjusted for inflation,

trong điều kiện thực tế, được điều chỉnh để chống lạm phát,

has tripled.

đã tăng gấp 3 lần.

Lifespan is up by 30 percent in my lifetime.

Tuổi thọ tăng lên 30%.

Child mortality is down by two-thirds.

tỷ lệ tử vong sơ sinh được giảm xuống 2/3

Per-capita food production

lương thực tính theo đầu người

is up by a third.

tăng lên 1/3

And all this at a time when the population has doubled.

Và tất cả những điều đó xảy ra cùng lúc với việc dân số tăng gấp đôi.

How did we achieve that, whether you think it's a good thing or not?

Chúng ta đã làm được điều đó như thế nào -- dù bạn có nghĩ điều đó là tốt hay xấu --

How did we achieve that?

Chúng ta đã làm được điều đó như thế nào?

How did we become

Làm thế nào mà chúng ta đã trở thành

the only species

giống loài duy nhất

that becomes more prosperous

có được sự thịnh vượng

as it becomes more populous?

và đông đúc như thế này?

The size of the blob in this graph represents the size of the population,

dải màu này là tương ứng cho dân số

and the level of the graph

còn trục tung

represents GDP per capita.

tương ứng với GDP tính theo đầu người.

I think to answer that question

Tôi nghĩ là để trả lời câu hỏi này

you need to understand

các bạn cần phải hiểu

how human beings bring together their brains

rằng loài người đã cùng nhau

and enable their ideas to combine and recombine,

cho những ý tưởng của họ kết hợp và tái kết hợp như thế nào,

to meet and, indeed, to mate.

để chúng gắn kết với nhau.

In other words, you need to understand

Nói 1 cách khác, các bạn cần phải hiểu

how ideas have sex.

Những ý tưởng đó đã giao cấu như thế nào.

I want you to imagine

Tôi muốn bạn tưởng tượng

how we got from making objects like this

chúng ta đã đi từ việc làm ra 1 thứ như thế này

to making objects like this.

đến việc làm ra 1 thứ như thế kia như thế nào

These are both real objects.

Chúng đều là những đồ dùng thực tế.

One is an Acheulean hand axe from half a million years ago

1 cái là rìu cầm tay Acheulean từ nửa triệu năm trước

of the kind made by Homo erectus.

của những người đứng thẳng cổ xưa.

The other is obviously a computer mouse.

Cái còn lại thì rõ ràng là 1 con chuột vi tính.

They're both exactly the same size and shape to an uncanny degree.

Cả 2 đều cùng kích cỡ và hình dạng theo 1 cách chính xác kì lạ.

I've tried to work out which is bigger,

Tôi đã thử tính xem cái nào lớn hơn,

and it's almost impossible.

nhưng thất bại.

And that's because they're both designed to fit the human hand.

Là vì chúng đều được thiết kế để vừa vặn với tay cầm của con người.

They're both technologies. In the end, their similarity is not that interesting.

Chúng đều là những công cụ. Cuối cùng, điểm giống nhau này không còn thú vị nữa.

It just tells you they were both designed to fit the human hand.

Nó chỉ cho ta thấy rằng chúng được thiết kế để vừa vặn với tay cầm của con người.

The differences are what interest me,

Điểm khác biệt mới là cái tôi quan tâm.

because the one on the left was made to a pretty unvarying design

Bởi vì vật bên trái là 1 thiết kế không thay đổi

for about a million years --

trong suốt khoản 1 triệu năm --

from one-and-a-half million years ago to half a million years ago.

Từ 1,5 triệu năm tới nửa triệu năm trước.

Homo erectus made the same tool

Người đứng thẳng làm ra cùng 1 loại công cụ

for 30,000 generations.

cho 30.000 thế hệ.

Of course there were a few changes,

Dĩ nhiên có 1 vài thay đổi nhỏ,

but tools changed slower than skeletons in those days.

Nhưng nó còn chậm hơn cả sự thay đổi của bộ xương ngày ấy.

There was no progress, no innovation.

Không có tiến bộ, không có cách tân.

It's an extraordinary phenomenon, but it's true.

Đó là 1 hiện tượng lạ thường, nhưng là sự thật.

Whereas the object on the right is obsolete after five years.

Trong khi đó vật bên phải thì lỗi thời chỉ sau 5 năm.

And there's another difference too,

Và còn 1 điểm khác biệt khác nữa,

which is the object on the left is made from one substance.

là vật bên trái được làm ra từ 1 vật chất duy nhất.

The object on the right is made from

Còn vật bên phải thì được làm

a confection of different substances,

từ hỗn hợp nhiều chất khác nhau,

from silicon and metal and plastic and so on.

từ silicon, kim loại, nhựa dẻo v.v..

And more than that, it's a confection of different ideas,

Và hơn thế nữa, nó còn là hỗn hợp của nhiều ý tưởng khác,

the idea of plastic, the idea of a laser,

ý tưởng phát minh ra nhựa dẻo, phát minh ra laser,

the idea of transistors.

phát minh ra bóng bán dẫn.

They've all been combined together in this technology.

Chúng đều được kết hợp với nhau để tạo ra công cụ này.

And it's this combination,

Và sự kết hợp này,

this cumulative technology, that intrigues me,

công nghệ tích lũy này đã kích thích sự tò mò của tôi.

because I think it's the secret to understanding

Bởi vì tôi nghĩ đó là chìa khóa để hiểu ra

what's happening in the world.

sự vận động của thế giới.-

My body's an accumulation of ideas too:

Cơ thể của tôi cũng là sự tích lũy của nhiều khái niệm,

the idea of skin cells, the idea of brain cells, the idea of liver cells.

Khái niệm về tế bào da, tế bào não, tế bào gan.

They've come together.

Chúng kết hợp với nhau.

How does evolution do cumulative, combinatorial things?

Làm thế nào mà sự tiến hóa làm được điều này?

Well, it uses sexual reproduction.

Nó nhờ vào sự sinh sản hữu tính.

In an asexual species, if you get two different mutations in different creatures,

Trong 1 loài vô tính, nếu có 2 đột biến khác nhau trong những sinh vật khác nhau,

a green one and a red one,

1 cái màu xanh và 1 cái màu đỏ,

then one has to be better than the other.

vậy 1 cái phải trội hơn cái kia.

One goes extinct for the other to survive.

Và 1 cái phải biến mất để cái kia tồn tại.

But if you have a sexual species,

Nhưng nếu bạn có 1 loài hữu tính,

then it's possible for an individual

thì sẽ khả thi cho 1 cá thể

to inherit both mutations

di truyền cả 2 đột biến kia

from different lineages.

từ những dòng giống khác.

So what sex does is it enables the individual

Vậy việc giao cấu sẽ cho phép 1 cá thể

to draw upon

rút ra

the genetic innovations of the whole species.

những tiến bộ di truyền cho cả loài.

It's not confined to its own lineage.

Nó không bị giới hạn bởi dòng giống của nó.

What's the process that's having the same effect

Quá trình nào mà có chung 1 ảnh hưởng

in cultural evolution

tới phát triển văn hóa

as sex is having in biological evolution?

khi việc giao cấu đang có những tiến bộ sinh học?

And I think the answer is exchange,

Và tôi nghĩ câu trả lời là sự trao đổi,

the habit of exchanging one thing for another.

thói quen trao đổi cái này với cái khác.

It's a unique human feature.

Đó là đặc tính độc nhất của con người.

No other animal does it.

Không có 1 loài động vật nào làm vậy.

You can teach them in the laboratory to do a little bit of exchange --

Bạn có thể dạy chúng 1 chút trong phòng thí nghiệm.

and indeed there's reciprocity in other animals --

Và thực sự thì cũng có sự trao đổi ở những loài động vật khác.

But the exchange of one object for another never happens.

Nhưng sự trao đổi 1 vật cho 1 vật khác thì không bao giờ xảy ra.

As Adam Smith said, "No man ever saw a dog

Như Adam Smith đã nói: "Chưa có ai thấy 1 con chó

make a fair exchange of a bone with another dog."

trao đổi 1 cục xương sòng phẳng với 1 con chó khác."

(Laughter)

(Tiếng cười)

You can have culture without exchange.

Bạn có thể có nền văn hóa không có sự trao đổi.

You can have, as it were, asexual culture.

Bạn có thể có nền văn hóa vô tính.

Chimpanzees, killer whales, these kinds of creatures, they have culture.

Tinh tinh, cá voi sát thủ, những loài này có nền văn hóa hẳn hoi.

They teach each other traditions

Chúng dạy nhau những truyền thống

which are handed down from parent to offspring.

được truyền từ đời này sang đời kia.

In this case, chimpanzees teaching each other

Trong trường hợp này, tinh tinh đang dạy nhau

how to crack nuts with rocks.

cách đập vỡ quả hạch bằng đá.

But the difference is

Nhưng điểm khác biệt là

that these cultures never expand, never grow,

những nền văn minh này không bao giờ tiến bộ, phát triển,

never accumulate, never become combinatorial,

không bao giờ tích lũy và trở thành tổ hợp.

and the reason is because

Và lý do là vì

there is no sex, as it were,

không có sự giao cấu mà tôi đã nói,

there is no exchange of ideas.

và không có sự trao đổi ý tưởng

Chimpanzee troops have different cultures in different troops.

Những bầy đàn tinh tinh khác nhau có những văn hóa khác nhau.

There's no exchange of ideas between them.

Nhưng lại không có sự trao đổi ý tưởng giữa chúng.

And why does exchange raise living standards?

Vậy tại sao sự trao đổi lại nâng cấp cuộc sống

Well, the answer came from David Ricardo in 1817.

Câu trả lời từ David Ricardo vào năm 1817.

And here is a Stone Age version of his story,

Và đây là cách giải thích của ông lấy bối cảnh thời kì đồ đá,

although he told it in terms of trade between countries.

mặc dù ông nói về mặt thương mại giữa các nước.

Adam takes four hours to make a spear and three hours to make an axe.

Adam mất 4 giờ để làm 1 cây giáo, 3 giờ để làm 1 cái rìu.

Oz takes one hour to make a spear and two hours to make an axe.

Oz mất 1 giờ để làm 1 cây giáo, 2 giờ để làm 1 cái rìu.

So Oz is better at both spears and axes than Adam.

Vậy Oz đã vượt trội hơn Adam.

He doesn't need Adam.

Oz không cần tới Adam.

He can make his own spears and axes.

Oz có thể tự anh ta làm ra giáo và rìu.

Well no, because if you think about it,

thật ra thì không phải vậy, nếu bạn nghĩ theo hướng như thế này,

if Oz makes two spears and Adam make two axes,

Nếu Oz làm 2 cây giáo và Adam làm 2 cây rìu,

and then they trade,

sau đó họ trao đổi,

then they will each have saved an hour of work.

thì mỗi người sẽ tiết kiệm được 1 giờ làm việc.

And the more they do this, the more true it's going to be,

Và họ càng làm nhiều, thì điều đó càng rõ hơn.

because the more they do this, the better Adam is going to get at making axes

Vì khi họ càng làm nhiều, Adam sẽ tiến bộ hơn trong việc làm rìu,

and the better Oz is going to get at making spears.

và Oz sẽ tiến bộ hơn trong việc làm giáo.

So the gains from trade are only going to grow.

Vậy lợi ích trong giao dịch chỉ là để phát triển.

And this is one of the beauties of exchange,

Và đó là 1 trong những cái hay của việc trao đổi,

is it actually creates the momentum

nó còn tạo ra động lực

for more specialization,

cho việc chuyên môn hóa,

which creates the momentum for more exchange and so on.

và động lực cho những trao đổi sau này.

Adam and Oz both saved an hour of time.

Cả Adam và Oz đều tiết kiệm được 1 giờ.

That is prosperity, the saving of time

Đó là sự thịnh vượng, sự tiết kiệm thời gian

in satisfying your needs.

trong việc đáp ứng nhu cầu của bạn.

Ask yourself how long you would have to work

Các bạn tự hỏi xem mình phải làm việc hết bao lâu

to provide for yourself

để có được

an hour of reading light this evening to read a book by.

đủ ánh sáng cho 1 giờ đọc sách.

If you had to start from scratch, let's say you go out into the countryside.

Nếu bạn bắt đầu từ con số 0, thì bạn phải đi về vùng quê.

You find a sheep. You kill it. You get the fat out of it.

Kiếm 1 con cừu. Giết nó để lấy mỡ.

You render it down. You make a candle, etc. etc.

Nấu chảy ra để làm nến v.v...

How long is it going to take you? Quite a long time.

Vậy phải mất bao lâu? Theo tôi thì khá lâu.

How long do you actually have to work

Bạn phải làm việc bao lâu

to earn an hour of reading light

để có được đủ ánh sáng cho 1 giờ đọc sách

if you're on the average wage in Britain today?

nếu bạn có mức lương trung bình ở Anh ngày nay?

And the answer is about half a second.

Câu trả lời chỉ là nửa giây.

Back in 1950,

Trở về năm 1950,

you would have had to work for eight seconds on the average wage

bạn phải làm việc 8 giây dựa trên mức lương trung bình bấy giờ

to acquire that much light.

để có được từng ấy ánh sáng.

And that's seven and a half seconds of prosperity that you've gained

Vậy bạn đã tăng lên 7.5 giây của sự thịnh vượng.

since 1950, as it were,

Từ năm 1950.

because that's seven and a half seconds in which you can do something else,

Vì 7.5 giây đó bạn có thể làm được nhiều chuyện khác.

or you can acquire another good or service.

và có thể có được thứ khác cũng như dịch vụ khác.

And back in 1880,

Vào năm 1880,

it would have been 15 minutes

đó phải là 15 phút

to earn that amount of light on the average wage.

để có được lượng ánh sáng đó từ mức lương trung bình.

Back in 1800,

Vào năm 1800,

you'd have had to work six hours

bạn phải làm việc 6 giờ

to earn a candle that could burn for an hour.

để có được 1 cây đèn cầy có thể thắp sáng trong 1 giờ

In other words, the average person on the average wage

Nói 1 cách khác, 1 người có mức lương trung bình

could not afford a candle in 1800.

không đủ tiền để mua 1 cây đèn cầy vào năm 1800.

Go back to this image of the axe and the mouse,

Nhìn lại tấm hình cái rìu và con chuột này,

and ask yourself: "Who made them and for who?"

và bạn tự hỏi: "Ai làm ra chúng và chúng được làm cho ai?"

The stone axe was made by someone for himself.

Rìu đá được làm ra cho chính bản thân người làm ra nó.

It was self-sufficiency.

Đó là sự tự túc.

We call that poverty these days.

Ngày nay ta gọi đó là sự đói kém.

But the object on the right

Nhưng con chuột vi tính

was made for me by other people.

được làm ra cho tôi từ nhiều người khác.

How many other people?

Vậy thì bao nhiêu người?

Tens? Hundreds? Thousands?

Vài chục? Vài trăm? Vài ngàn?

You know, I think it's probably millions.

Tôi thì cho là cả triệu người.

Because you've got to include the man who grew the coffee,

Bởi vì bạn phải tính cả những người trồng cà phê,

which was brewed for the man who was on the oil rig,

làm ra cho những người làm việc ở giàn khoan,

who was drilling for oil, which was going to be made into the plastic, etc.

khai thác dầu, để rồi làm ra nhựa dẻo v.v...

They were all working for me,

Tất cả họ đều làm việc

to make a mouse for me.

để tạo ra con chuột cho tôi.

And that's the way society works.

Và đó là cách xã hội hoạt động.

That's what we've achieved as a species.

Đó là những gì chúng ta đạt được.

In the old days, if you were rich,

Thời xưa, nếu bạn giàu có,

you literally had people working for you.

bạn có nhiều người làm việc cho bạn.

That's how you got to be rich; you employed them.

Đó là cách bạn làm giàu; bạn thuê họ.

Louis XIV had a lot of people working for him.

Vua Louis XIV có rất nhiều người làm việc cho ông ta.

They made his silly outfits, like this,

Họ may cho ông những bộ quần áo ngớ ngẩn như thế này đây.

(Laughter)

(Tiếng cười)

and they did his silly hairstyles, or whatever.

Và họ còn làm cho ông kiểu tóc như vậy hoặc cái gì cũng được.

He had 498 people

Ông ta có 498 người

to prepare his dinner every night.

chuẩn bị bữa tối cho mình mỗi ngày.

But a modern tourist going around the palace of Versailles

Nhưng 1 khách du lịch ngày nay đi quanh điện Versailles

and looking at Louis XIV's pictures,

và nhìn vào hình của ông vua,

he has 498 people doing his dinner tonight too.

anh ta cũng có 498 người chuẩn bị bữa tối cho mình.

They're in bistros and cafes and restaurants

Họ làm trong những nhà hàng, quán cà phê

and shops all over Paris,

và những cửa tiệm khắp Paris.

and they're all ready to serve you at an hour's notice with an excellent meal

Và họ sẵn sàng phục vụ bạn 1 bữa ăn thịnh soạn

that's probably got higher quality

còn có chất lượng

than Louis XIV even had.

hơn cả vua Louis XIV từng có.

And that's what we've done, because we're all working for each other.

Và đó là cái chúng ta làm vì chúng ta làm việc cho nhau.

We're able to draw upon specialization and exchange

Chúng ta có khả năng dùng sự chuyên môn hóa và sự trao đổi

to raise each other's living standards.

để nâng đỡ đời sống lẫn nhau.

Now, you do get other animals working for each other too.

Chúng ta cũng thấy những động vật khác làm việc cho nhau.

Ants are a classic example; workers work for queens and queens work for workers.

Kiến là 1 ví dụ kinh điển; kiến thợ làm việc cho kiến chúa ngược lại.

But there's a big difference,

Nhưng có 1 khác biệt lớn,

which is that it only happens within the colony.

chúng chỉ làm việc trong cùng 1 bầy đàn.

There's no working for each other across the colonies.

Chúng không làm việc cho những bầy đàn khác.

And the reason for that is because there's a reproductive division of labor.

Và lý do là vì có sự phân chia lao động theo khả năng sinh sản.

That is to say, they specialize with respect to reproduction.

Đó là để nói, chúng phân chia theo sự sinh sản

The queen does it all.

Kiến chúa làm hết những việc đó.

In our species, we don't like doing that.

Còn loài người, chúng ta không làm như vậy.

It's the one thing we insist on doing for ourselves, is reproduction.

Có 1 thứ chúng ta phải tự làm là sinh sản.

(Laughter)

(Tiếng cười)

Even in England, we don't leave reproduction to the Queen.

Thậm chí ở Anh, chúng ta cũng không giao phó hết việc sinh sản cho Nữ hoàng.

(Applause)

(Vỗ tay)

So when did this habit start?

Vậy chúng ta có tập quán đó từ khi nào?

And how long has it been going on? And what does it mean?

Và nó đã tồn tại bao lâu rồi? Và ý nghĩa của nó là gì?

Well, I think, probably, the oldest version of this

Tôi nghĩ cách giải thích xa xưa nhất

is probably the sexual division of labor.

có lẽ là sự phân chia lao động theo giới tính.

But I've got no evidence for that.

Nhưng tôi không có bằng chứng nào về việc đó.

It just looks like the first thing we did

Nó giống như việc đầu tiên con người làm

was work male for female and female for male.

là nam làm việc cho nữ và ngược lại.

In all hunter-gatherer societies today,

trong xã hội người săn bắt và hái lượm,

there's a foraging division of labor

có sự phân chia lao động theo khả năng tìm kiếm thức ăn

between, on the whole, hunting males and gathering females.

giữa những người nam đi săn bắt và những người nữ đi hái lượm.

It isn't always quite that simple,

Không phải lúc nào nó cũng đơn giản vậy.

but there's a distinction between

Nhưng có 1 phân biệt

specialized roles for males and females.

trong vai trò đặc biệt giữa nam và nữ.

And the beauty of this system

Và cái hay của phương pháp này

is that it benefits both sides.

là đôi bên cùng có lợi.

The woman knows

Trong trường hợp của người Hadza

that, in the Hadzas' case here --

người phụ nữ biết

digging roots to share with men in exchange for meat --

đào củ quả để đổi lấy thịt từ người đàn ông --

she knows that all she has to do to get access to protein

họ biết là nếu muốn có protein

is to dig some extra roots and trade them for meat.

thì họ phải đào củ quả rồi trao đổi với người đàn ông để lấy thịt.

And she doesn't have to go on an exhausting hunt

Và họ cũng không cần phải cực nhọc đi săn

and try and kill a warthog.

mấy con heo rừng.

And the man knows that he doesn't have to do any digging

Và người đàn ông họ biết rằng họ không cần phải đi đào xới

to get roots.

để có được củ quả.

All he has to do is make sure that when he kills a warthog

Tất cả những gì anh ta cần làm là phải giết được con heo rừng

it's big enough to share some.

nào đó đủ lớn để có thể trao đổi.

And so both sides raise each other's standards of living

Và cả 2 bên đều nâng đỡ đời sống của nhau

through the sexual division of labor.

qua việc phân chia lao động theo giới tính.

When did this happen? We don't know, but it's possible

Điều này xảy ra từ khi nào? Chúng ta không biết được, nhưng có khả năng

that Neanderthals didn't do this.

người thượng cổ Neanderthals đã không làm vậy.

They were a highly cooperative species.

Họ là giống người có sự cộng tác cao.

They were a highly intelligent species.

Họ là giống người có trí thông minh.

Their brains on average, by the end, were bigger than yours and mine

Bộ não trung bình của họ còn lớn hơn cả của tôi và các bạn có mặt

in this room today.

ngay trong khán phòng này.

They were imaginative. They buried their dead.

Họ giàu trí tưởng tượng. Họ chôn người chết.

They had language, probably,

Họ còn có thể có ngôn ngữ,

because we know they had the FOXP2 gene of the same kind as us,

vì chúng ta biết họ có gen FOXP2 giống chúng ta,

which was discovered here in Oxford.

điều này được khám phá ở ngay tại Oxford này đây.

And so it looks like they probably had linguistic skills.

Và họ có thể còn có khả năng ngôn ngữ.

They were brilliant people. I'm not dissing the Neanderthals.

Họ là người có trí tuệ. Không phải tôi mỉa mai gì.

But there's no evidence

Nhưng không có bằng chứng

of a sexual division of labor.

cho việc phân chia lao động theo giới tính.

There's no evidence of gathering behavior by females.

Không có bằng chứng cho thấy phụ nữ thời đó hái lượm.

It looks like the females were cooperative hunters with the men.

Có vẻ như phụ nữ đã hỗ trợ đàn ông trong việc săn bắt.

And the other thing there's no evidence for

Và 1 điều nữa cũng không có bằng chứng

is exchange between groups,

là việc trao đổi giữa những nhóm người.

because the objects that you find in Neanderthal remains,

Vì những vật dụng được tìm thấy ở

the tools they made,

di chỉ của người Neanderthals

are always made from local materials.

đều được làm từ vật liệu địa phương.

For example, in the Caucasus

Ví dụ, ở Caucasus

there's a site where you find local Neanderthal tools.

là nơi tìm ra nhiều vật dụng của người Neanderthals

They're always made from local chert.

Chúng đều được làm ra từ đá phiến silic địa phương.

In the same valley there are modern human remains

Ở cùng thung lũng đó có nhưng tàn tích của người hiện đại

from about the same date, 30,000 years ago,

từ 30.000 năm trước.

and some of those are from local chert,

Và có 1 vài thứ được làm từ đá phiến silic địa phương,

but more -- but many of them are made

nhưng còn rất nhiều thứ khác được làm

from obsidian from a long way away.

từ đá vỏ chai từ nơi khác.

And when human beings began

Và khi loài người bắt đầu

moving objects around like this,

mang vật đi như vậy,

it was evidence that they were exchanging between groups.

để lại nhiều bằng chứng là có sự trao đổi giữa các nhóm người.

Trade is 10 times as old as farming.

Sự giao dịch còn lâu đời hơn nhiều so với trồng trọt.

People forget that. People think of trade as a modern thing.

Nhiều người quên mất điều đó. Mọi người nghĩ giao dịch là điều mới mẻ hiện đai.

Exchange between groups has been going on

Sự trao đổi giữa những nhóm người đã tồn tại

for a hundred thousand years.

từ hàng trăm ngàn năm trước.

And the earliest evidence for it crops up

Và những bằng chứng về vụ mùa

somewhere between 80 and 120,000 years ago in Africa,

là vào giữa 80 tới 120 ngàn năm trước ở Châu Phi,

when you see obsidian and jasper and other things

khi bạn thấy đá vỏ chai, ngọc thạch anh và nhiều thứ khác

moving long distances in Ethiopia.

đã được dịch chuyển từ nơi xa ở Ethiopia.

You also see seashells --

Bạn còn thấy cả vỏ sò --

as discovered by a team here in Oxford --

được khám phả bởi đội nghiên cứu ngay tại Oxford này đây--

moving 125 miles inland

được dịch chuyển 125 dặm trong nội địa

from the Mediterranean in Algeria.

từ Địa Trung Hải ở Algeria.

And that's evidence that people

Và đó là bằng chứng cho thấy con người

have started exchanging between groups.

đã bắt đầu có sự trao đổi giữa những nhóm người.

And that will have led to specialization.

Và dẫn tới sự chuyên môn hóa.

How do you know that long-distance movement

Làm thế nào bạn biết là sự di chuyển xa xôi đó

means trade rather than migration?

mang ý nghĩa là giao dịch chứ không phải di cư?

Well, you look at modern hunter gatherers like aboriginals,

Nào nhìn những người săn bắt hái lượm tiên tiến hơn như là thổ dân,

who quarried for stone axes at a place called Mount Isa,

họ khai thác đá để làm rìu ở 1 nơi tên là Mt.Isa,

which was a quarry owned by the Kalkadoon tribe.

mỏ đá đó là sở hữu của bộ tộc Kalkadoon.

They traded them with their neighbors

Họ trao đổi với những người láng giềng

for things like stingray barbs,

những thứ như là gai cá đuối.

and the consequence was that stone axes

Và kết quả là rìu đá

ended up over a large part of Australia.

đã chiếm 1 phần lớn của nước Úc.

So long-distance movement of tools

Vậy việc dịch chuyển đường dài của những công cụ

is a sign of trade, not migration.

là dấu hiệu của việc trao đổi, không phải di cư.

What happens when you cut people off from exchange,

Điều gì xảy ra khi bạn ngăn cản sự trao đổi,

from the ability to exchange and specialize?

cũng như khả năng trao đổi và chuyên môn hóa?

And the answer is that

Câu trả lời là,

not only do you slow down technological progress,

bạn không chỉ làm chậm bước tiến kỹ thuật,

you can actually throw it into reverse.

mà còn đẩy lùi nó nữa.

An example is Tasmania.

Điển hình là Tasmania.

When the sea level rose and Tasmania became an island 10,000 years ago,

Khi mực nước biển dâng cao, Tasmania đã trở thành 1 hòn đảo vào 10.000 năm trước,

the people on it not only experienced

những người sống trên đó, không chỉ

slower progress than people on the mainland,

tiến bộ chậm chạp hơn người ở đất liền,

they actually experienced regress.

mà họ còn dần dần thoái hóa.

They gave up the ability to make stone tools

Họ từ bỏ khả năng chế tạo công cụ

and fishing equipment and clothing

dụng cụ đánh cá, và quần áo

because the population of about 4,000 people

bởi vì với dân số khoản 4.000 người

was simply not large enough

là không đủ lớn mạnh

to maintain the specialized skills

để bảo tồn một kỹ năng đặc biệt nào

necessary to keep the technology they had.

cần thiết để gìn giữ những kỹ thuật mà họ đã có.

It's as if the people in this room were plonked on a desert island.

Cứ như thể những người trong khán phòng này bị quẳng vào 1 đảo sa mạc.

How many of the things in our pockets

Có bao nhiêu thứ trong túi quần của chúng ta

could we continue to make after 10,000 years?

mà chúng ta còn có thể chế tạo được sau 10.000 năm nữa?

It didn't happen in Tierra del Fuego --

Điều này đã không xảy ra ở Tierra del Fuego --

similar island, similar people.

cũng là trường hợp tương tự.

The reason: because Tierra del Fuego

Là bởi vì Tierra del Fuego

is separated from South America by a much narrower straight,

được tách khỏi Nam Mỹ bởi 1 ranh giới gần hơn.

and there was trading contact across that straight

Và vẫn còn những giao dịch qua ranh giới đó

throughout 10,000 years.

trong suốt 10.000 năm.

The Tasmanians were isolated.

Người Tasmania đã bị cô lập.

Go back to this image again

1 lần nữa nhìn lại tấm hình này.

and ask yourself, not only who made it and for who,

và các bạn tự hỏi, không chỉ là vấn đề ai làm ra nó và làm cho ai,

but who knew how to make it.

mà là ai đã biết cách làm ra nó.

In the case of the stone axe, the man who made it knew how to make it.

Trong trường hợp cái rìu đá, người làm ra nó biết phương pháp.

But who knows how to make a computer mouse?

Nhưng mà ai biết cách làm con chuột vi tính?

Nobody, literally nobody.

Không ai cả, thật sự là không ai cả.

There is nobody on the planet who knows how to make a computer mouse.

Không có ai trên thế giới này biết cách làm ra con chuột vi tính.

I mean this quite seriously.

Tôi nói rất nghiêm túc.

The president of the computer mouse company doesn't know.

Chủ tịch của hãng sản xuất cũng không biết.

He just knows how to run a company.

Ông ta chỉ biết cách điều hành công ty.

The person on the assembly line doesn't know

Người làm việc ở dây chuyền lắp ráp cũng không biết

because he doesn't know how to drill an oil well

vì anh ta không biết làm sao để khoan 1 cái giếng dầu

to get oil out to make plastic, and so on.

để biến dầu thành nhựa dẻo, và cứ thế.

We all know little bits, but none of us knows the whole.

Chúng ta đều biết 1 chút, nhưng không biết tất cả.

I am of course quoting from a famous essay

Tôi đang trích dẫn từ một bài tiểu luận nổi tiếng

by Leonard Read, the economist in the 1950s,

của Leonard Read, nhà kinh tế học vào những năm 50,

called "I, Pencil"

có tên là "Tôi, cây bút chì"

in which he wrote about how a pencil came to be made,

trong đó, ông viết về việc làm thế nào cây bút chì được làm ra,

and how nobody knows even how to make a pencil,

và như thế nào mà chẳng ai biết được cách tạo ra cây bút chì,

because the people who assemble it don't know how to mine graphite,

vì người lắp ráp ra nó không biết khai thác than chì.

and they don't know how to fell trees and that kind of thing.

Và họ không biết cách đốn cây và những việc đại loại vậy.

And what we've done in human society,

Và cái chúng ta làm trong xã hội loài người,

through exchange and specialization,

qua sự trao đổi và chuyên môn hóa,

is we've created

là chúng ta đã tạo ra

the ability to do things that we don't even understand.

khả năng làm những việc mà chúng ta còn không hiểu.

It's not the same with language.

Điều đó không giống như ngôn ngữ.

With language we have to transfer ideas

Với ngôn ngữ chúng ta phải phải trao đổi ý tưởng

that we understand with each other.

để thấu hiểu lẫn nhau.

But with technology,

Nhưng với kỹ thuật,

we can actually do things that are beyond our capabilities.

Chúng ta có thể làm ra nhiều thứ ngoài khả năng của mình.

We've gone beyond the capacity of the human mind

Chúng ta đã đi vượt quá khả năng trí tuệ con người

to an extraordinary degree.

đến một mức độ lạ thường.

And by the way,

Và dù sao thì,

that's one of the reasons that I'm not interested

Đó là 1 trong những lý do mà tôi không đồng tình

in the debate about I.Q.,

với những tranh luận về I.Q.,

about whether some groups have higher I.Q.s than other groups.

về việc nhóm người này có I.Q. cao hơn nhóm người khác.

It's completely irrelevant.

Điều này hoàn toàn vô lý.

What's relevant to a society

Điều hợp lý trong xã hội

is how well people are communicating their ideas,

là việc chúng ta truyền đạt những ý tưởng,

and how well they're cooperating,

và cách mà chúng kết hợp với nhau tốt như thế nào,

not how clever the individuals are.

chứ không phải những cá nhân tài giỏi như thế nào.

So we've created something called the collective brain.

Vậy chúng ta đã tạo ra được một thứ được gọi là trí tuệ tập thể.

We're just the nodes in the network.

Chúng ta chỉ là điểm nối trong 1 mạng lưới.

We're the neurons in this brain.

Chúng ta là những tế bào thần kinh trong 1 bộ não.

It's the interchange of ideas,

Đó là sự trao đổi ý tưởng lẫn nhau,

the meeting and mating of ideas between them,

sự gặp gỡ và kết hợp giữa chúng,

that is causing technological progress,

đã làm nên bước tiến công nghệ,

incrementally, bit by bit.

tăng dần, từng chút một.

However, bad things happen.

Tuy nhiên, những điều tồi tệ xảy ra.

And in the future, as we go forward,

Và trong tương lai, khi chúng ta tiến tới,

we will, of course, experience terrible things.

chúng ta sẽ trải qua những điều kinh khủng.

There will be wars; there will be depressions;

Sẽ có chiến tranh, sẽ có khủng hoảng;

there will be natural disasters.

sẽ có những thảm họa từ tự nhiên.

Awful things will happen in this century, I'm absolutely sure.

Những điều kinh khủng đáng sợ đó sẽ xảy ra trong thế kỷ này, Tôi chắc chắn là như vậy.

But I'm also sure that, because of the connections people are making,

Nhưng tôi cũng chắc chắn 1 điều là sự kết nối mà con người đang có,

and the ability of ideas

và khả năng những ý tưởng

to meet and to mate

được gặp gỡ và kết hợp

as never before,

như chưa từng có.

I'm also sure

Tôi cũng chắc chắn

that technology will advance,

là công nghệ sẽ tiên tiến,

and therefore living standards will advance.

và do đó mức sống sẽ đi lên.

Because through the cloud,

Vì qua sự tăm tối,

through crowd sourcing,

qua nguồn tài nguyên phong phú,

through the bottom-up world that we've created,

qua thế giới mà chúng ta đã tạo dựng từ dưới lên,

where not just the elites but everybody

nơi không chỉ những tầng lớp tiên tiến mà mọi người

is able to have their ideas

đều có khả năng đưa ra ý tưởng

and make them meet and mate,

và làm cho chúng gặp gỡ, kết hợp,

we are surely accelerating the rate of innovation.

Chúng ta chắc chắn sẽ đẩy nhanh tốc độ đổi mới.

Thank you.

Xin cám ơn.

(Applause)

(Vỗ tay)