How languages evolve - Alex Gendler

Ngôn ngữ tiến hóa như thế nào - Alex Gendler

Translator: Dao Ngoc Hanh Reviewer: Nhu PHAM

In the biblical story of the Tower of Babel,

Trong kinh thánh, câu chuyện tháp Babel,

all of humanity once spoke a single language

toàn thể loài người chỉ nói một ngôn ngữ

until they suddenly split into many groups

cho tới khi bị chia thành nhiều nhóm nhỏ

unable to understand each other.

không thể hiểu lẫn nhau.

We don't really know if such an original language ever existed,

Chúng ta không biết liệu ngôn ngữ căn nguyên có từng tồn tại,

but we do know that the thousands of languages existing today

nhưng lại biết rằng ngày nay có hàng nghìn ngôn ngữ

can be traced back to a much smaller number.

bắt nguồn từ một vài ngôn ngữ ban đầu.

So how did we end up with so many?

Tại sao chúng lại gia tăng nhiều đến vậy?

In the early days of human migration,

Thưở ban đầu của quá trình di cư,

the world was much less populated.

thế giới có rất ít người.

Groups of people that shared a single language and culture

Nhóm người có cùng ngôn ngữ và văn hoá

often split into smaller tribes,

thường chia tách thành các bộ lạc nhỏ hơn

going separate ways in search of fresh game and fertile land.

trên đường tìm kiếm các vùng đất mới và màu mỡ.

As they migrated and settled in new places,

Khi di cư và dọn đến những vùng đất mới,

they became isolated from one another

họ trở nên xa cách những người khác

and developed in different ways.

và phát triển theo các cách khác nhau.

Centuries of living in different conditions,

Hàng thế kỷ sinh tồn trong điều kiện khác nhau, thức ăn khác nhau

eating different food

and encountering different neighbors

chạm trán với những hàng xóm khác nhau

turned similar dialects with varied pronunciation and vocabulary

biến một ngôn ngữ có chung cách phát âm và từ vựng

into radically different languages,

thành những ngôn ngữ khác nhau,

continuing to divide as populations grew and spread out further.

tiếp tục cùng với sự gia tăng và lan rộng của dân số.

Like genealogists, modern linguists try to map this process

Như những nhà phả hệ học, các nhà ngôn ngữ cố ghép nối quá trình này

by tracing multiple languages back as far as they can

bằng cách lần theo dấu vết các ngôn ngữ

to their common ancestor, or protolanguage.

tới tổ tiên hay ngôn ngữ nguyên thủy của chúng.

A group of all languages related in this way is called a language family,

Bằng cách này, những ngôn ngữ liên quan được gộp thành một chủng loại,

which can contain many branches and sub-families.

có thể bao gồm nhiều nhánh và nhiều phân nhóm.

So how do we determine whether languages are related in the first place?

Bằng cách nào, ta nhận diện các ngôn ngữ có liên quan?

Không thể kết luận từ các từ phát âm tương tự.

Similar sounding words don't tell us much.

They could be false cognates or just directly borrowed terms

Chúng thường không cùng cội nguồn hay chỉ là vay mượn trực tiếp

rather than derived from a common root.

Ngữ pháp và cú pháp là những chỉ dẫn linh động hơn,

Grammar and syntax are a more reliable guide,

as well as basic vocabulary,

cũng như các từ vựng cơ bản,

such as pronouns, numbers or kinship terms,

như đại từ, số từ hay tính từ,

that's less likely to be borrowed.

hầu như ít bị vay mượn.

By systematically comparing these features

Bằng cách so sánh một cách hệ thống những đặc trưng

and looking for regular patterns of sound changes

các cấu trúc thông thường của sự thay đối âm thanh

and correspondences between languages,

và tương xứng giữa các ngôn ngữ,

linguists can determine relationships,

các nhà ngôn ngữ nhận ra mối quan hệ,

trace specific steps in their evolution

theo dấu các đặc thù của quá trình tiến hóa

and even reconstruct earlier languages with no written records.

thậm chí dựng lại ngôn ngữ căn nguyên tưởng chừng đã mất dấu.

Linguistics can even reveal other important historical clues,

Họ thậm chí có thể đưa ra các manh mối quan trọng khác,

such as determining the geographic origins and lifestyles of ancient peoples

như nguồn gốc khảo cổ và lối sống của người cổ

based on which of their words were native,

dựa vào những từ ngữ bản địa,

and which were borrowed.

và những từ vay mượn.

There are two main problems linguists face

Có 2 vấn đề chính

when constructing these language family trees.

khi xây dựng sơ đồ cây ngôn ngữ.

One is that there is no clear way of deciding

Thứ nhất là không có một cách thức rõ ràng

where the branches at the bottom should end, that is,

chỉ ra nơi kết thúc của nhánh dưới cùng,

which dialects should be considered separate languages or vice versa.

ngôn ngữ địa phương nào nên được xét là ngôn ngữ riêng lẻ.

Chinese is classified as a single language,

Hán ngữ được phân vào ngôn ngữ riêng,

but its dialects vary to the point of being mutually unintelligible,

nhưng phát ngôn thay đổi một cách khó hiểu

while speakers of Spanish and Portuguese

trong khi người nói tiếng Tây Ban Nha

can often understand each other.

và Bồ Đào Nha lại có thể hiểu nhau.

Languages actually spoken by living people

Ngôn ngữ đang được sử dụng

do not exist in neatly divided categories,

không nằm gần khu vực nguyên phát,

but tend to transition gradually,

mà có xu hướng dịch chuyển dần dần,

crossing borders and classifications.

vượt qua biên giới và sự phân chia

Often the difference between languages and dialects

Khác biệt ngôn ngữ thường xảy ra

is a matter of changing political and national considerations,

do thay đổi quan điểm chính trị và dân tộc,

rather than any linguistic features.

hơn là do đặc trưng ngôn ngữ.

This is why the answer to, "How many languages are there?"

Thế nên, trả lời cho: "Có bao nhiêu ngôn ngữ?"

can be anywhere between 3,000 and 8,000,

lại có thể là 3000 hay 8000

depending on who's counting.

phụ thuộc vào người tính toán.

The other problem is that the farther we move back in time

Vấn đề khác là

towards the top of the tree,

có rất ít bằng chứng

the less evidence we have about the languages there.

đối với những ngôn ngữ xếp đầu

The current division of major language families

Sự phân chia hiện tại các nhóm ngôn ngữ chính

represents the limit at which relationships can be established

thể hiện giới hạn chắc chắn mà tại đó các mối quan hệ được thành lập

with reasonable certainty,

nghĩa là ngôn ngữ trong các nhóm khác nhau

meaning that languages of different families

are presumed not to be related on any level.

thường được cho là không liên quan tại tất cả cấp độ.

But this may change.

Điều này có thể thay đổi.

While many proposals for higher level relationships --

Trong khi nhiều đề nghị cho các mối quan hệ

or super families -- are speculative,

hay cấp bậc cao hơn mang tính chất suy đoán

some have been widely accepted

một vài được chấp nhận rộng rãi và một số khác cần được xem xét,

and others are being considered,

especially for native languages with small speaker populations

đặc biệt, ngôn ngữ thiểu số bản địa

that have not been extensively studied.

cần được nghiên cứu một cách bao quát hơn.

We may never be able to determine how language came about,

Cách mà ngôn ngữ xuất hiện vẫn còn mơ hồ

or whether all human languages did in fact have a common ancestor

cũng như việc liệu ngôn ngữ căn nguyên có được phổ biến

scattered through the babel of migration.

rải rác thông qua sự di cư.

But the next time you hear a foreign language, pay attention.

Nhưng lần tới khi nghe tiếng nước ngoài, hãy chú ý,

It may not be as foreign as you think.

nó có thể không hẳn là tiếng nước ngoài như bạn nghĩ.