How to choose your news - Damon Brown

Translator: Wint Theingi Aung Reviewer: Sanntint Tint

How do you know what's happening in your world?

ကမ္ဘာမှာ ဘာတွေဖြစ်နေလဲဆိုတာကို ခင်ဗျားဘယ်လိုသိနိုင်မလဲ။

The amount of information just a click away

သတင်းအချက်အလက်တွေဟာ ကလစ်တစ်ချက်နှိပ်ရုံနဲ့

may be limitless,

အကန့်အသတ်မရှိ ရရှိနေပြီဖြစ်ပါတယ်။

but the time and energy we have

ဒါပေမဲ့ အချိန်နဲ့စွမ်းအင်တွေကိုတော့

to absorb and evaluate it is not.

သုံးစွဲပြီး ဖြုန်းတီးပစ်ဖို့မဟုတ်ပါဘူး။

All the information in the world won't be very useful

ကမ္ဘာမှာရှိတဲ့သတင်းအချက်အလက်အားလုံးဟာ အသုံးမဝင်နိုင်ပါဘူး။

unless you know how to read the news.

သတင်းတွေကိုဘယ်လိုဖတ်ရမလဲဆိုတာကို ခင်ဗျား မသိသေးသမျှပေါ့။

To your grandparents, parents,

ခင်ဗျားရဲ့ အဘိုးအဘွား၊ မိဘတွေ

or even older siblings,

(သို့) ညီအစ်ကိုမောင်နှမတွေအတွက်တောင်

this idea would have sounded strange.

ဒီအတွေးကတော့ တစ်မျိုးဖြစ်နေမှာပါ။

Only a few decades ago, news was broad-based.

လွန်ခဲ့တဲ့ဆယ်စုနှစ်အနည်းငယ်ကသာသတင်းတွေက အောက်ခြေကျယ်ပြန့်မှုရှိခဲ့တယ်။

Your choices were limited

ခင်ဗျားရဲ့ရွေးချယ်မှုတွေကို

to a couple of general interest magazines

ယေဘုယျစိတ်ဝင်စားဖွယ်မဂ္ဂဇင်းတွေနဲ့

and newspaper of record,

သတင်းစာမှတ်တမ်းနှစ်စောင်အပြင်

and three or four TV networks

ညနေတိုင်း အချိန်တစ်ခုတည်းမှာ

where trusted newscasters delivered the day's news

စိတ်ချရတဲ့သတင်းထုတ်လွှင့်သူများက တင်ဆက်တဲ့ တစ်နေ့တာသတင်းတွေ

at the same reliable time every evening.

လွှင့်တဲ့ တီဗွီလိုင်း သုံး လေး ခုတို့နဲ့ပဲ ကန့်သတ်ထားပါတယ်။

But the problems with this system soon became apparent

ဒါပေမဲ့ မကြာခင်မှာ ဒီစနစ်နဲ့အတူ ပြဿနာတွေဟာ

as mass media spread.

လူထုဆက်သွယ်ရေးပျံ့နှံမှုအဖြစ်ပေါ်လာခဲ့တယ်။

While it was known that authoritarian countries

ဒါကို သိလာတဲ့ အာဏာရှင်နိုင်ငံတွေက

controlled and censored information,

သတင်းတွေကို ထိန်းချုပ်ပြီး စိစစ်ခဲ့ကြတယ်။

a series of scandals showed that

အတင်းအဖျင်းသတင်းတွေကလည်းသက်သေပြလျက်ရှိတယ်။

democratic governments were also misleading the public,

ဒီမိုကရေစီအစိုးရများက မကြာခဏ မီဒီယာနဲ့ ပူးပေါင်းပြီးတော့ ပြည်သူတွေကို

often with media cooperation.

လှည့်စားနေကြောင်းကိုပေါ့။

Revelations of covert wars, secret assassinations,

လျှို့ဝှက်စစ်ပွဲတွေ၊ လျှို့ဝှက်လုပ်ကြံ သတ်ဖြတ်မှုတွေနဲ့ နိုင်ငံရေး

and political corruption

အကျင့်ပျက်ခြစားမှုတွေပေါ်လာခြင်းဟာ

undermined public faith in official narratives

ပင်မသတင်းရင်းမြစ်တွေက တင်ဆက်တဲ့ တရားဝင်သတင်းတွေမှာ

presented by mainstream sources.

ပြည်သူတွေရဲ့ယုံကြည်မှုကိုပျက်ပြားစေခဲ့တယ်။

This breakdown of trust in media gatekeepers

မီဒီယာအစောင့်တွေကိုယုံကြည်မှုပျက်ပြား စေတာကတော့

lead to alternative newspapers, radio shows, and cable news

ရှုထောင့်စုံကနေ အဓိကလိုင်းတွေနဲ့ယှဉ်ပြိုင် စေပြီး ဖြစ်ရပ်မှန်တွေကို ဖုံးကွယ်ထားတဲ့

competing with the major outlets and covering events

အစားထိုးသတင်းစာတွေ၊ ရေဒီယိုဖျော်ဖြေပွဲတွေနဲ့ကြေးနန်းသတင်းတွေ

from various perspectives.

ဦးဆောင်ထားတာကြောင့်ပဲဖြစ်ပါတယ်။

More recently, the Internet has multiplied the amount

မကြာခင်က အင်တာနက်မှာ အဆများစွာ ပေါ်ပေါက်လာတာကတော့

of information and viewpoints,

သတင်းအချက်အလက်နဲ့ ရှုထောင့်တွေဖြစ်ပြီး

with social media, blogs, and online video

လူမှုကွန်ရက်၊ ဘလော့တွေနဲ့ အွန်လိုင်း ဗီဒီယိုတွေက

turning every citizen into a potential reporter.

နိုင်ငံသားတိုင်းကို အလားအလာရှိတဲ့ သတင်းထောက်တစ်ဦးအဖြစ်ပြောင်းလဲပေးပါတယ်။

But if everyone is a reporter, nobody is,

ဒါပေမဲ့ လူတိုင်းကတော့ သတင်းထောက် မဖြစ်နိုင်ပါဘူး။

and different sources may disagree,

မတူတဲ့ရင်းမြစ်တွေဟာ ထင်မြင်ချက်သာမက

not only opinions, but on the facts themselves.

၎င်းတို့ကိုယ်တိုင်အချက်အလက်ပေါ်မှာ လည်း သဘောထားကွဲလွဲနိုင်လို့ပါ။

So how do you get the truth, or something close?

ဒီတော့အမှန်တရားကိုခင်ဗျားဘယ်လိုရမလဲ။ (သို့) တစ်ခုခုနီးစပ်တာများရှိမလား။

One of the best ways is to get the original news

အကောင်းဆုံးနည်းလမ်း တစ်ခုကတော့ မူရင်းသတင်းကို ကြားလူက

unfiltered by middlemen.

ပြုပြင်ထားခြင်းမရှိဘဲ ရယူခြင်းပဲဖြစ်ပါတယ်။

Instead of articles interpreting a scientific study

သိပွံနည်းကျလေ့လာမှု (သို့) နိုင်ငံရေးသမားရဲ့မိန့်ခွန်းကို

ဘာသာပြန်ထားတဲ့ဆောင်းပါးတွေအစား

or a politician's speech,

you can often find the actual material and judge for yourself.

အစစ်အမှန်ကို ခင်ဗျား မကြာခဏ ရှာဖွေနိုင် ပြီး ကိုယ်တိုင်ချင့်ချိန်နိုင်ပါလိမ့်မယ်။

For current events, follow reporters on social media.

လက်ရှိဖြစ်ရပ်များအတွက် လူမှုကွန်ရက်ပေါ်က သတင်းထောက်တွေကို ကြည့်ကြည့်ပါ။

During major events, such as the Arab Spring

အာရပ်နွေဦးလို ဒါမှမဟုတ် ယူကရိန်း ဆန္ဒပြပွဲ

လို အဓိကဖြစ်ရပ်များအတွင်းမှာ

or the Ukrainian protests,

newscasters and bloggers have posted updates and recordings

သတင်းသမားတွေနဲ့ ဘလော့ဂါတွေဟာ ဖရိုဖရဲများကြားကနေ နောက်ဆုံးအခြေအနေများနဲ့

from the midst of the chaos.

ရုပ်၊ သံများ တင်ဆက်ပေးလျက်ရှိပါတယ်။

Though many of these later appear in articles or broadcasts,

နောက်ပိုင်းမှာ တော်တော်များများကို ဆောင်းပါး(သို့)ထုတ်လွှင့်မှု

keep in mind that these polished versions

တွေမှာ ပေါ်လာပေမဲ့ ဒီပြောင်မြောက်တဲ့တင်ဆက်မှုကိုတော့

often combine the voice of the person who was there

၎င်းနေရာမှာရှိတဲ့သူရဲ့အသံနေရာမှာ နေရာမှာမရှိတဲ့အယ်ဒီတာကနေ

with the input of editors who weren't.

အသံပေါင်းစပ်လေ့ရှိကြောင်း မှတ်သားရပါတယ်။

At the same time, the more chaotic the story,

တစ်ချိန်တည်းမှာပဲ ဇာတ်လမ်းကဖရိုဖရဲဖြစ်လေလေ

the less you should try to follow it in real time.

တကယ်တမ်း လိုက်နာဖို့ ကြိုးစားမှု နည်းလာလေလေပဲ။

In events like terrorist attacks and natural disasters,

အကြမ်းဖက်တိုက်ခိုက်မှုများနဲ့ သဘာဝ ဘေးအန္တရာယ်လိုဖြစ်ရပ်တွေမှာ

today's media attempts continuous coverage

ယနေ့ခေတ်မီဒီယာတွေက စဉ်ဆက်မပြတ် သတင်းရယူဖို့

even when no reliable new information is available,

ကြိုးစားနေကြပါတယ်။ ယုံကြည်ရတဲ့သတင်း အချက်အလက် မဟုတ်ရင်တောင်မှပေါ့။

sometimes leading to incorrect information

တစ်ခါတစ်ရံမှာ သတင်းမှားတွေ ဖြစ်ပေါ်စေပြီး

or false accusations of innocent people.

အပြစ်မဲ့ပြည်သူတွေကို မှားယွင်းစွပ်စွဲမှုတွေဖြစ်စေတာလည်းရှိပါတယ်

It's easy to be anxious in such events,

ဒီလိုအဖြစ်အပျက်တွေကတော့ စိုးရိမ်ဖွယ်ပါပဲ။

but try checking for the latest information

ဒါပေမဲ့ တစ်နေ့တာသတင်းများစွာထဲကနေ

at several points in the day,

နောက်ဆုံးအချက်အလက်ကို စစ်ဆေးပါ။

rather than every few minutes,

မိနစ်တိုင်းထက် စစ်ကြည့်သင့်တာပေါ့။

allowing time for complete details to emerge

ပြီးပြည့်စုံတဲ့အသေးစိတ်အချက်အလက် ထွက်ပေါ်လာဖို့နဲ့

and false reports to be refuted.

မှားယွင်းတဲ့ အစီရင်ခံစာမဖြစ်စေဖို့ အတွက်လည်းအချိန်ပေးဖို့လိုတယ်။

While good journalism aims for objectivity,

သတင်းစာပညာကောင်းတစ်ခုက ဓမ္မဓိဋ္ဌာန်ကျဖို့

media bias is often unavoidable.

ရည်ရွယ်ပေမဲ့ မီဒီယာဘက်လိုက်မှုကိုတော့ ရှောင်လွှဲမရနိုင်ဘူး။

When you can't get the direct story,

သတင်းတိုက်ရိုက်မရနိုင်တဲ့အခါ

read coverage in multiple outlets

သတင်းထောက်မျိုးစုံခန့်အပ်ပြီး ကျွမ်းကျင်ပညာရှင်တွေနဲ့

which employ different reporters and interview different experts.

တွေ့ဆုံဆွေးနွေးထားတဲ့ သတင်းများစွာကနေသာ သတင်းတွေဖတ်ရှုပါ။

Tuning in to various sources and noting the differences

သတင်းအမျိုးမျိုးဖမ်းယူနားထောင်ပြီး ပိုမိုပြည့်စုံတဲ့သတင်းတစ်ပုဒ်

lets you put the pieces together

ဖြစ်ဖို့အတွက် သတင်းအတိုအစများစုစည်းထားမှသာ

for a more complete picture.

ကွဲပြားခြားနားမှုမရှိနိုင်မှာဖြစ်ပါတယ်။

It's also crucial to separate fact from opinion.

အမှန်တရားကို အထင်နဲ့ ခွဲခြားဖို့လည်း အရေးကြီးပါတယ်။

Words like think, likely, or probably

တွေးမိတဲ့၊ ဖြစ်ကောင်းဖြစ်နိုင်တဲ့၊ သေချာသလောက်ရှိတဲ့ စကားလုံးတွေဟာ

mean that the outlet is being careful

ဂရုစိုက်ရခြင်း (သို့) ခန့်မှန်းတာထက်

or, worse, taking a guess.

ပိုဆိုးခြင်းဟု ဆိုလိုခြင်းပဲဖြစ်ပါတယ်။

And watch out for reports that rely on anonymous sources.

အခြေအမြစ်မရှိတဲ့သတင်းရင်းမြစ်ကို မှီခိုတဲ့ သတင်းတွေကို ဂရုစိုက်ဖတ်ရှုပါ။

These could be people who have little connection to the story,

သူတို့တွေဟာဒီသတင်းနဲ့ပတ်သက်ပြီးအဆက်အစပ် မရှိသူတွေဖြစ်နိုင်ပါတယ်။

or have an interest in influencing coverage,

(သို့)လွှမ်းမိုးခံရသူတွေလည်းဖြစ်နိုင်ပါတယ်

their anonymity making them unaccountable

၎င်းတို့ရဲ့အမည်မဖော်ထားခြင်းမှာ ၎င်းတို့

for the information they provide.

ပံ့ပိုးပေးတဲ့သတင်းတွေအတွက် တာဝန်မခံတာဖြစ်တယ်။

Finally, and most importantly,

နောက်ဆုံးအနေနဲ့ အရေးကြီးဆုံးကတော့

try to verify news before spreading it.

သတင်းမဖြန့်ခင် သေချာစစ်ဆေးဖို့လိုပါတယ်။

While social media has enabled the truth

လူမှုကွန်ရက်အနေနဲ့ အမှန်တရားက

to reach us faster,

ကျွန်တော်တို့ဆီ အမြန်ရောက်

it's also allowed rumors to spread

ဖို့ ခွင့်ပြုထားပေမဲ့ ကောလာဟလများကလည်း

before they can be verified

အတည်မပြုခင် ပျံ့နှံ့သွားနိုင်ပြီး

and falsehoods to survive

မုသားများကိုလည်း

long after they've been refuted.

ကြာရှည်ခွင့်ပြုပေးထားတဲ့အတွက်ကြောင့်ပါ။

So, before you share that unbelievable

ဒါကြောင့် မဖြစ်နိုင်တဲ့ (သို့)

or outrageous news item,

လက်ခံနိုင်ဖွယ်မရှိတဲ့ သတင်းတွေ မမျှဝေခင်

do a web search to find any additional

အဲဒီသတင်းနဲ့ပတ်သက်ပြီး နောက်ထပ် အချက်အလက် (သို့)

information or context you might have missed

ခင်ဗျားလွတ်သွားတဲ့အကြောင်းအရာတွေကို ဝက်ဘ်မှာရှာဖွေပြီး

and what others are saying about it.

အခြားသူတွေ ဘာပြောနေလဲဆိုတာပါလေ့လာပါ။

Today, we are more free than ever

အခုခေတ်မှာတော့ ကျွန်တော်တို့အနေနဲ့ သတင်း

from the old media gatekeepers

စီးဆင်းမှုထိန်းချုပ်တဲ့ ယခင်မီဒီယာ

who used to control the flow of information.

အစောင့်ထက် ပိုမိုလွတ်လပ်လာကြပါတယ်။

But with freedom comes responsibility:

ဒါပေမဲ့ လွတ်လပ်မှုနဲ့အတူ တာဝန်ယူဖို့လိုပါတယ်။

the responsibility to curate our own experience

တာဝန်ယူဖို့ဆိုတာကျွန်တော်တို့ရဲ့ ကိုယ်တွေ့အဖြစ်အပျက်ကိုတင်ပြပြီး

and ensure that this flow does not become a flood,

မျက်စိမှိတ်လုပ်မချခင် အသိပေးနောက်ကျခြင်းကြောင့် ဖြစ်လာတဲ့

leaving us less informed than before we took the plunge.

သတင်းစီးဆင်းမှုကြီးမဖြစ်စေရန် သတင်းကို ထိန်းသိမ်းပေးခြင်းပဲဖြစ်ပါတယ်။