How to choose your news - Damon Brown

Translator: Daban Q Jaff Reviewer: zhila mawlood

How do you know what's happening in your world?

چۆن دەزانیت چی ڕووده‌دات لە جیهان؟

The amount of information just a click away

سەرجەمی زانیاریەکان تەنها کرتەیەک دوورە

may be limitless,

لەوانەیە سنوردار نەبێ،

but the time and energy we have

بەڵام ئەو کات و وزەی ئێمە هەمانە

to absorb and evaluate it is not.

بۆ تێگەیشتن و هەڵسەنگاندن نییە.

All the information in the world won't be very useful

هەموو زانیاریەکان لە جیهاندان زۆر بەسودنین

unless you know how to read the news.

مەگەر تۆ بزانی چۆن هەواڵەکان دەخوێنیتەوە.

To your grandparents, parents,

بۆ داپیرەت، دایک و باوکت،

or even older siblings,

یان تەنانەت خوشک و برا گەورەکانت،

this idea would have sounded strange.

ئەم بیرۆکەیە نامۆیە.

Only a few decades ago, news was broad-based.

تەنها دە ساڵێک پێش ئێستا، هەواڵەکان مەودایەکی فراوانیان هەبووە.

Your choices were limited

هەڵبژاردنی تۆش سنوردار بوو

to a couple of general interest magazines

بۆ چەند گۆڤارێکی گشتی بەرژەوەندیدار

and newspaper of record,

و ڕۆژنامەی تۆمارکراو،

and three or four TV networks

و سێ چوار دەزگای تەلەفزیۆنی

where trusted newscasters delivered the day's news

کە تیایدا بێژەری دەنگ و باسی متمانەپێکراو هەواڵەکانی رۆژانەیان دەگەیاند

at the same reliable time every evening.

لە هەمان کاتی دیاریکراوی هەموو ئێوارەیەک.

But the problems with this system soon became apparent

بەڵام کێشەکانی ئەم سیستەمە زوو بەدەرکەوت

لەگەڵ بڵاوبوونەوەی بەلێشاوی ناوەندەکانی ڕاگەیاندن.

as mass media spread.

While it was known that authoritarian countries

لەکاتێکدا زانراوە کە وڵاتە دیکتاتۆریەکان

controlled and censored information,

کۆنتڕۆل و چاودێری زانیاریەکانیان کردووە،

a series of scandals showed that

زنجیرەیەک لە ڕسوایی ئەوەی دەرخست کە

democratic governments were also misleading the public,

حکومەتی دیموکڕاتیش چەواشەکاری بە میللەت کردووە،

often with media cooperation.

زۆر جار بەهەرەوەزی لەگەڵ ناوەندەکانی ڕاگەیاندن.

Revelations of covert wars, secret assassinations,

ئاشکرا کردنی جەنگە شاراوه‌کان، نهێنی تیرۆرەکان،

and political corruption

و گەندەڵی سیاسی

undermined public faith in official narratives

لاوازکردنی باوەڕی میللەت بە سەرگوشتە فەرمییەکان

presented by mainstream sources.

کە پێشکەش دەکرێت لە سەرچاوەی گشتی.

This breakdown of trust in media gatekeepers

ئەمە متمانەی ناوەندە ڕاگەیاندنەکانی شکاند و ئەوانەی کە کۆنتڕۆلیان کرد بوو

lead to alternative newspapers, radio shows, and cable news

پەیدا بوونی ڕۆژنامە، بەرنامەی ڕادیۆی کەناڵی هەواڵی جێگرەوە

competing with the major outlets and covering events

پێشبڕکێیان دەکرد لەگەڵ کەناڵە بنەڕەتیەکان لەداپۆشینی ڕووداوەکان

from various perspectives.

لەچەندین سۆنگەی هەمەجۆر.

More recently, the Internet has multiplied the amount

لەم دواییەدا، ئینتەرنێت بڕی

of information and viewpoints,

زانیاری و بۆچونەکان زیاد کرد،

with social media, blogs, and online video

لەگەڵ تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان، بڵۆگەکان، و ڤیدیۆی سەرهێڵ

turning every citizen into a potential reporter.

کە هەموو هاوڵاتیەکی گۆڕی بۆ پەیامنێرێکی شاراوە .

بەڵام ئەگەر هەموو کەسێک پەیامنێربێت، یان هیچ کەسێک ئەو نەبێت،

But if everyone is a reporter, nobody is,

and different sources may disagree,

و سەرچاوە جیاوازەکان لەوانەیە هاوڕا نەبن،

not only opinions, but on the facts themselves.

نەک تەنها ڕاوبۆچونەکان بەڵام ڕاستیەکان خودی خۆیان

So how do you get the truth, or something close?

کەواتە تۆ چۆن ڕاستیەکان بەدەست دەهێنی، یان شتێکی نزیک لەئەو؟

One of the best ways is to get the original news

باشترین ڕێگە بۆ دەستکەوتنی هەواڵە بنچینەییەکان

unfiltered by middlemen.

بەبێ نێوبەند.

Instead of articles interpreting a scientific study

لە جیاتی ڕوونکردنەوەی بابەتەکان بەزانستی خوێندن

or a politician's speech,

یان وتارە سیاسیەکان،

you can often find the actual material and judge for yourself.

تۆ دەتوانی خۆت ماددە ڕاستەقینەکە بدۆزیتەوە و خۆت بڕیار بدەیت.

For current events, follow reporters on social media.

بۆ ڕوداوەکانی ئێستا، شوێنی پەیامنێرەکان بکەوە لە تۆڕەکۆمەڵایەتیەکان.

During major events, such as the Arab Spring

لەماوەی ئەو ڕوداوە گەورانە، وەکو بەهاری عەرەبی

یان ناڕەزایی دەربرینەکانی ئۆکرانیەکان،

or the Ukrainian protests,

newscasters and bloggers have posted updates and recordings

بێژەری دەنگوباس و بڵۆگەرەکان هەواڵە نوێیەکان ودەنگە تۆمارکراوەکان بڵاودەکەنەوە

from the midst of the chaos.

لەناو جەرگەی ئەو پەشێویەدا.

Though many of these later appear in articles or broadcasts,

هەر چەندە دواتر ئەو هەواڵانە بڵاو دەبنەوە لەوتارەکان یان پەخش دەکرێن،

keep in mind that these polished versions

لەبیرت بێت کەچاپێکی ئەم هەواڵە بریقەدارانە

often combine the voice of the person who was there

بەزۆری تێکەڵکردنی دەنگی ئەو کەسەی کە لەوێ بوو

with the input of editors who weren't.

لەگەڵ ئەو سەرنوسەی کەلەوێ نەبوو.

لە هەمان کاتدا، تاسەرلێشێوانی چیڕۆکەکە زیاتر بێت،

At the same time, the more chaotic the story,

the less you should try to follow it in real time.

تۆ پێویستە هەوڵ بدەیت بەردەوام سەیری نەکەیت.

In events like terrorist attacks and natural disasters,

لە ڕوداوەکانی وەکو هێرشی تیرۆریست و کارەساتە سروشتیەکان،

today's media attempts continuous coverage

ئەمرۆ ناوەندەکانی ڕاگەیاندن هەوڵی داپۆشینی بەردەوام دەدەن

even when no reliable new information is available,

تەنانەت لە کاتی بەردەست نەبوونی زانیاری باوڕپێکراوی نوێ ئەو بەردەستە،

sometimes leading to incorrect information

هەندێک جار دەبێتە ڕابەر بۆ زانیاری هەڵە

or false accusations of innocent people.

یان بەهەڵە تاوانبار کردنی کەسانی بێ تاوان.

It's easy to be anxious in such events,

زۆر ئاسانە کەشپرزە بی لەڕووداوی لەو جۆرەدا،

but try checking for the latest information

بەڵام هەوڵ بدە بە دوای تازەترین زانیاریدا بگەرێیت

at several points in the day,

لە چەندین شوێن لە ڕۆژێکدا،

rather than every few minutes,

لە بری هەموو ساتێک،

allowing time for complete details to emerge

کات ڕێگە دەدات کە وردەکارییەکان بە تەواوەتی دەر بکەون

and false reports to be refuted.

و ڕاپۆرتی هەواڵەکان بەدرۆ دەخەنەوە.

While good journalism aims for objectivity,

لە کاتێکدا رۆژنامەوانی باش بابەتی بوونە،

media bias is often unavoidable.

ناوەندەکانی ڕاگەیاندن بە زۆری ناتوانن خۆیان لابدەن.

When you can't get the direct story,

کاتێک تۆ ناتوانی بگەیت بە چیڕۆکە ڕاستەکە،

read coverage in multiple outlets

هەواڵەکان بخوێنەوە لە دەرچەی جیا جیا

which employ different reporters and interview different experts.

کە پەیامنێری جیاواز بەکاربێت و چاوپێکەوتن بکرێت لەگەڵ پسپۆڕی جیاواز،

Tuning in to various sources and noting the differences

بۆ سەرچاوەی هەمەچەشن بگەڕێ و تێبینی جیاوازیەکان بکەی

lets you put the pieces together

وادەکات کە پارچەکان بە یەکەوە کۆ بکەیەوە

for a more complete picture.

بۆ زیاتر تەواو کردنی وێنەکە.

It's also crucial to separate fact from opinion.

هەروەها گرنگە کە ڕاستی و بۆچون لێک جیابکەیتەوە.

Words like think, likely, or probably

وشەی وەک بڕوام وایە، ڕەنگە، دەشێت

mean that the outlet is being careful

مانای ئەوەیە کە پێشکەشکارەکە هەوڵ دەدات وریا بێت

or, worse, taking a guess.

یان خراپتر لەوە، کە پێشبینی بکات.

And watch out for reports that rely on anonymous sources.

و ئاگاداری ئەو ڕاپۆرتانەیە کە پشت بەسەرچاوەی نادیار دەبەستێت.

These could be people who have little connection to the story,

ئەوانە لەوانەیە كه‌سانێك بن کە پەیوەندیەکی بچوکیان بە چیڕۆکەکەوە هەبێت،

or have an interest in influencing coverage,

یان بەرژەوەندییەکی کاریگەریان هەیە لە داپۆشینی،

their anonymity making them unaccountable

بێناوی ئەوان وایان لێ دەکات لێپرسراونەبن

for the information they provide.

لەو زانیارییانەی کە پەخشی دەکەن.

Finally, and most importantly,

لە کۆتاییدا، لە هەمووی گرینگتر،

try to verify news before spreading it.

هەوڵ بدە بەهەواڵەکەدا بچیتەوە پێش بڵاوکردنەوەی

لە کاتێکدا تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان توانای بە ڕاستیەکان داوە

While social media has enabled the truth

to reach us faster,

بۆ ئەوەی بەخێرایی بگەن،

it's also allowed rumors to spread

هەروەها ڕێگەی بەدەنگۆکانیش داوە بڵاو ببنەوە

before they can be verified

پێش ئەوەی بتوانرێ ساغ بکرێتەوە

and falsehoods to survive

و مانەوەی درۆکان

long after they've been refuted.

بۆ ماوەیەکی درێژ دوای ئەوەی بەدرۆ دەخرێنەوە.

So, before you share that unbelievable

کەواتە، پێش ئەوەی تۆ هەواڵی باوڕپێنەکراو بڵاوبکەیتەوە

or outrageous news item,

یان بابەتی هەواڵێکی زۆر خراپ،

do a web search to find any additional

لە تۆڕی ئینتەرنێت بگەڕێ بۆ دۆزینەوەی هەر

information or context you might have missed

زانیارییەک یان دەقێک کە تۆ لەوانەیە لە یادت کرد بێت

and what others are saying about it.

و ئەوانی تر چی دەڵێن دەربارەی ئەو.

Today, we are more free than ever

ئەمڕۆ، ئێمە زۆر ئازاترین لە هەر کاتێکی پێش ئێستا

from the old media gatekeepers

کە دەستیان بەسەر ناوەندەکانی ڕاگەیاندنی کۆندا گرتبوو

who used to control the flow of information.

کە لێڕاهات بوون دەست بەسەر ڕێڕەوی زانیاریەکاندا بگرن.

But with freedom comes responsibility:

بەڵام کاتێک ئازادی ببێتە بەرپرسیاریەتی:

the responsibility to curate our own experience

بەرپرسیارێتی چاودێری ئەزمونەکانی ئێمە

and ensure that this flow does not become a flood,

و دڵنیابیت لەوەی کە نەگۆڕێت بۆ لافاو،

leaving us less informed than before we took the plunge.

وامان لێ دەکات کەمتر بەئاگابین وەک ئەوەی پێشتر نقوم بوین.