How to choose your news - Damon Brown

Translator: Ahmad Khallied Reviewer: Daban Q. Jaff

How do you know what's happening in your world?

چۆن درزانیت ئێستا چی ل جیھان روودەدات؟

The amount of information just a click away

رێژەی زانییاریەکان تەنھا کلیکێک دوورە

may be limitless,

لەوانەیە بێسنوور بێت،

but the time and energy we have

بەڵام کات و وزەی ھەمانە

to absorb and evaluate it is not.

کە ھەلمژین و ھەلسەنگاندنی نییە.

All the information in the world won't be very useful

ھەموو زانییارییەکانی جیھان ناکرێ بەسوود بن

unless you know how to read the news.

تە نەزانیت چۆن ھەواڵەکان بخوێنیتەوە.

To your grandparents, parents,

بۆ باپیرانت، باوانت،

or even older siblings,

یان تەنانەت خوشک و براکانت،

this idea would have sounded strange.

بیرۆکەکە لەوانەیە سەیر بێت.

Only a few decades ago, news was broad-based.

چەند ساڵێک پێش ئێستا، زانیارییەکان ناوخۆیی بوون.

Your choices were limited

ھەلبژاردەکانت سنورداربوون

to a couple of general interest magazines

لە کۆمەڵێ گۆڤاری چێژبەخش

and newspaper of record,

و رۆژنامەی ریکۆردکراو،

and three or four TV networks

یان ٣ بۆ ٤ تۆری تەلەفزیۆنی

where trusted newscasters delivered the day's news

ئەو شوێنەی کە بێژەرەکان هەواڵی ئەو ڕۆژەیان گەیاند

at the same reliable time every evening.

لە کاتێکی گونجاو ھەموو ئێوارەیەک.

But the problems with this system soon became apparent

بەڵام کێشەکان لەگەڵ سیستەمەکە دەرکەوتن

as mass media spread.

ھەرکە میدیا بڵاوبویەوە.

While it was known that authoritarian countries

لە کاتێکدا زانرا کە دەوڵەتە دەسەڵاتدارەکان زانیاری کۆنترۆلکراو و سانسۆڕکراو

controlled and censored information,

a series of scandals showed that

زنجیرەک لە ئابرووجونەکان نیشاندا

democratic governments were also misleading the public,

حکومەتە دیموکراتیەکانیش خەڵکیان چەواشە دەکرد،

often with media cooperation.

تەنانەت لەگەڵ یارمەتی میدیایش.

Revelations of covert wars, secret assassinations,

دەرهاوێشتەکانی شەڕ و تیرۆری نهێنی،

and political corruption

و گەندەڵی سیاسی

undermined public faith in official narratives

باوەڕی گشتی لاواز کرد لە چیرۆکە فەرمیەکان

presented by mainstream sources.

پێشکەشکرا لەلایەن سەرچاوە سەرەکیەکان.

This breakdown of trust in media gatekeepers

ئەم تێکشکانی متمانەیە لە میدیا

lead to alternative newspapers, radio shows, and cable news

گەیاندی بە رۆژنامەی نایاب و بەرنامەی رادیۆی و زانیاری بروسکەی

competing with the major outlets and covering events

و پێشبڕکێکردن و ڕووماڵکردنی ڕووداوەکان

from various perspectives.

لە چەند روویەکەوە.

More recently, the Internet has multiplied the amount

لەم دواییانەدا، ئینتەرنێت رێژەکەی چەندبارە بویەوە

of information and viewpoints,

لە زانیاری و تێروانین،

with social media, blogs, and online video

لەگەل تۆری کۆمەڵایەتی، بلۆگەکان و ڤیدۆیەکان

turning every citizen into a potential reporter.

کە ھەموو خەلکیان کردە بێژەر.

But if everyone is a reporter, nobody is,

بەڵام ئەگەر ھەمووان بێژەر بن، کەس بێژەر نییە،

and different sources may disagree,

و ھاورا نابن لەسەر سەرچاوەی جیاواز،

not only opinions, but on the facts themselves.

نەک تەنیا بیرورا، بەڵکو لەسەر راستییەکانیش.

So how do you get the truth, or something close?

کەوایە راستییەکانت وەرگرت، یان شتێک لە راستی نزیک؟

One of the best ways is to get the original news

یەک لە باشترین رێگاکان بۆ دەستەبەر کردنی ھەواڵی راست

unfiltered by middlemen.

لەلایەن کەس بڵاونەکرابێتەوە.

Instead of articles interpreting a scientific study

لە جیاتی لێکدانەوەی لێکۆڵینەوە زانستییەکان

لەسەر وتاری سیاسییەکان،

or a politician's speech,

you can often find the actual material and judge for yourself.

دەتوانی بابەتێک یان دادگایەکی راستی بۆخۆت فەراھەم بکەیت.

For current events, follow reporters on social media.

بۆ رووداوەکانی ئێستا، فۆلۆی بێژەرەکان بکە لە تۆرە کۆمەڵایەتییەکان.

During major events, such as the Arab Spring

لە رووداوە گرینگەکان، نمونە بەھاری عەرەب

یان خۆپیشاندەرە ئۆکرانییەکان،

or the Ukrainian protests,

newscasters and bloggers have posted updates and recordings

پەخشکەرانی هەواڵ و بلۆگەرەکان ریکۆردەکانیان نوێکردۆتەوە

from the midst of the chaos.

لە ناوەراستی پشێوییەکە.

Though many of these later appear in articles or broadcasts,

ک ئەمانە دواتر لە لێکۆلینەوەکان یان بە پەجشکردنی دەردەکەون،

keep in mind that these polished versions

ئەم زانییاریانە بخە مێشکتەوە لە

often combine the voice of the person who was there

زیاتر بە کۆکردنەوەی دەنگی ئەو کەسەی لەوێبوو

with the input of editors who weren't.

لەگەل ھەندێک گۆرانکاری تۆماردەکرێت.

At the same time, the more chaotic the story,

لە ھەمان کاتدا، چیڕۆکەکە ئاڵۆزتر دەبێت،

the less you should try to follow it in real time.

ھەرچەندە ھەوڵ دەیت بیکەیت لە ژیانی راستی.

In events like terrorist attacks and natural disasters,

لەڕووداوەکانی وەک هێرشەتیرۆریستی و کارەساتە سروشتییەکاندا،

today's media attempts continuous coverage

میدیای ئێستا بەبەردەوامی ھەوڵی پەجشکردندایە

even when no reliable new information is available,

تەنانەت ئەگەر ئەو زانیارییەی لەبەردەستە گونجاویش نەبێت،

sometimes leading to incorrect information

کە ھەندێک جار ھەواڵی ناراستی لێدەکەوێتەوە

or false accusations of innocent people.

ین تۆمەتی ھەڵە بۆ کەسێکی بێتاوان.

It's easy to be anxious in such events,

ئاساییە بێزار بیت لەو جۆرە رووداوانە،

but try checking for the latest information

بەڵام ھەوڵ بدە بە دوای دواین زانییاری بگەرێیت

at several points in the day,

یان چەندین خاڵ لە رۆژێکدا.

rather than every few minutes,

لە جیاتی ھەموو چەند خولەکێک،

allowing time for complete details to emerge

رێگە بدەی زانیاری تەواو بگاتە دەست

and false reports to be refuted.

و ھەواڵی ناراست بڵاوبکرێتەوە.

While good journalism aims for objectivity,

لە کاتێکدا رۆژنامەوانی باش بێلایەنە،

media bias is often unavoidable.

لایەنگری میدیا زۆر جار پشتگوێخراوە.

When you can't get the direct story,

کە چیرۆکێکی تەواوت ناگاتە دەست، چەند جارێک بیخوێنەوە

read coverage in multiple outlets

which employ different reporters and interview different experts.

کە پەیامنێری جیاواز دامەزرێنن و چاوپێکەوتن لەگەڵ شارەزایانی جیاواز بکەن.

Tuning in to various sources and noting the differences

بەستنەوە بە سەرچاوەی جۆراوجۆر و تێبینیکردنی جیاوازیەکان

lets you put the pieces together

وادەکات پارچەکان کۆ بکەیتەوە

for a more complete picture.

بۆ وێنەیەکی باشتر و تەواوتر.

It's also crucial to separate fact from opinion.

و گرینگە کە راستی و بیرورا لەیەک جیا بکەیتەوە.

Words like think, likely, or probably

وشەکانی، پێم وایە، لەوانەی، یان ئەگەر

mean that the outlet is being careful

مانای وایە وریا بیت

or, worse, taking a guess.

یان، خراپتر، پێشبینیکردن.

And watch out for reports that rely on anonymous sources.

و وریای ئەو راپۆرتانە بە لە سەرچاوەکەیان نادیارە.

These could be people who have little connection to the story,

لەوانەیە کەسانێک بن کە تەنیا پەیوەندییەکی کەمیان ھەیە پێیەوە،

or have an interest in influencing coverage,

یان حەزیان لێیە دەستێوەردان بکەنە پەخشەکە،

their anonymity making them unaccountable

نادیاری ئەوان وای لێکردوون کە ھەژمار نەکرێن،

for the information they provide.

ئەو زانییاریانەی دابینیدەکەن.

Finally, and most importantly,

کۆتایی، و لە ھەمووی گرینگتر،

try to verify news before spreading it.

ھەوڵدە ھەواڵەکە بسەلمێنیت پێش بڵاوکردنەوەی.

While social media has enabled the truth

کە تۆرە کۆمەڵاتییەکان راستییەکەی قوڵ نەکرد ت خێراتر پێمان بگات،

to reach us faster,

it's also allowed rumors to spread

و ڕێگە خۆشکەرە بۆ بڵەوبونەوەی دەنگۆکان،

before they can be verified

پێش سەلماندنی راستییەکەی

and falsehoods to survive

و هەڵەکردن بۆ ڕزگاربوون

long after they've been refuted.

زۆر دوای ئەوەی کە پەخشکراون.

So, before you share that unbelievable

کەوایە پێش ئەوەی ئەم شتە باوەرپێنەکراوە بڵاوکەیتەوە، یان ھەواڵی تۆقێنەر،

or outrageous news item,

do a web search to find any additional

گەرانێکی لەدوا بکە بۆ زانینی ھەواڵە راستییەکان

information or context you might have missed

یان دەقێک کە پێدەچێت بیرت چوبێت

and what others are saying about it.

و ئەو شتانەی دەوروبەر لەسەری دەلێن.

Today, we are more free than ever

ئەمرۆ، لە ھەمووکاتێک زیاتر ئازادین

from the old media gatekeepers

لە دەرگاوانانی میدیای کۆن

who used to control the flow of information.

کە راھاتبوون بە کۆنیرۆلکردنی زانیارییەکان.

But with freedom comes responsibility:

بەڵام لەگەڵ ئازادی بەرپرسیاریەتی ھات:

the responsibility to curate our own experience

بەرپرسیاریەتی دروستکردنی شارەزای خۆمان

and ensure that this flow does not become a flood,

وە دڵنیابە لەوەی کە ئەم لێشاویە نابێتە لافاو،

leaving us less informed than before we took the plunge.

وادەکات کەمتر ئاگاداربین پێش ئەوەی نوقم بین.