How do you know whom to trust? - Ram Neta

Transcriber: Andrea McDonough Reviewer: Bedirhan Cinar

Translator: Sanntint Tint Reviewer: Myo Aung

You believe that the Sun is much larger than the Earth,

နေက ကမ္ဘာမြေထက် ပိုကြီးတယ်။ ကမ္ဘာမြေက

that the Earth is a roughly spherical planet

၂၄ နာရီတိုင်း ၎င်းရဲ့ ဝင်ရိုးပေါ်မှာ လည်နေပြီး

that rotates on its axis every 24 hours

နေကို ၃၆၅ ရက် တစ်ကြိမ်

and it revolves around the Sun once every 365 days.

လှည့်ပတ်တယ်လို့ သင်ယုံကြည်တယ်။

You believe that you were born on a particular date,

သင်ဟာ ရက်စွဲတစ်ခုမှာ မွေးဖွားလာတယ်၊ လူသား မိဘနှစ်ဦးကနေ

that you were born to two human parents

မွေးဖွားလာပြီး သင့်ရဲ့ လူသား မိဘတစ်ယောက်စီဟာ

and that each of your human parents

ပိုစောတဲ့ နေ့စွဲတစ်ခုမှာ

was born on an earlier date.

မွေးဖွားခဲ့တယ်လို့ သင် ယုံကြည်တယ်။

You believe that other human beings

သင့်မှာရှိသလိုပဲ၊ တခြားလူတွေမှာ

have thoughts and feelings like you do

အတွေးတွေ၊ ခံစားချက်တွေရှိပြီး

and that you are not surrounded by humanoid robots.

သင့်ကို လူပုံပေါက်တဲ့ စက်ရုပ်တွေနဲ့ ဝန်းရံမထားဘူးလို့ သင် ယုံကြည်တယ်။

You believe all of these things and many more,

နေနဲ့ ကမ္ဘာမြေရဲ့ အရွယ်အစားနဲ့ ရွေ့လျားမှု ဒါမှမဟုတ်

not on the basis of direct observation,

သင့်မိသားစု သမိုင်းအကြောင်း၊

which can't, by itself, tell you very much

တခြားလူတွေရဲ့ စိတ်ထဲမှာ ဖြစ်ပျက်နေတာတွေအကြောင်း၊

about the relative size and motion

၎င်းဘာသာ

of the Sun and the Earth,

သင့်ကို ပြောမပြနိုင်တဲ့

or about your own family history,

တိုက်ရိုက် လေ့လာမှုအပေါ် အခြေမခံတဲ့

or about what goes on in the minds of other humans.

ဒါအားလုံးနဲ့ နောက်ထပ် များစွာကို သင် ယုံကြည်တယ်။

Instead, these beliefs are mostly based on

ဒါအစား ဒီယုံကြည်ချက်တွေဟာ အများစုက လူတွေက

what you've been told.

သင်ကို ပြောခဲ့တာတွေအပေါ် အခြေခံပါတယ်။

Without spoken and written testimonies,

ပြောထား၊ ရေးထားတဲ့ သက်သေခံချက်တွေမရှိရင်၊

human beings could not pass on knowledge

မျိုးဆက်တစ်ဆက်ကနေ နောက်တစ်ဆက်ကို အသာထား၊

from one person to another,

လူသားတွေဟာ အသိပညာကို တစ်ယောက်ကနေ

let alone from one generation to another.

နောက်တစ်ယောက်ကို လက်ဆင့်ကမ်းမပေးနိုင်ဘူး။

We would know much, much less

ကျွန်တော်တို့ဟာ ပတ်ဝန်းကျင် လောကအကြောင်း

about the world around us.

သိပ်အများကြီး မသိကြဘူး။

So learning about a topic

ဒါကြောင့် အကြောင်းအရာတစ်ခုအကြောင်း

by asking an expert on that topic,

ကျွမ်းကျင်သူတစ်ယောက်ကို မေးရင်း သင်ယူတာ၊

or appealing to authority,

ဒါမဟုတ် အာဏာပိုင်ဆီ ပန်ကြားတာက

helps us gain knowledge,

အသိပညာ ရရှိဖို့ ကျွန်တော်တို့ကို ကူညီပေမဲ့၊

but, it doesn't always.

အမြဲတမ်းတော့ မဟုတ်ဘူး။

Even the most highly respected authorities

အလေးစားခံရဆုံး အာဏာပိုင်အဖွဲ့တောင်

can turn out to be wrong.

မှားသွားနိုင်တယ်။

Occasionally this happens

ရံဖန်ရံခါ ဖြစ်တတ်တာက

because a highly respected authority is dishonest

အလွန် လေးစားခံရတဲ့ အာဏာပိုင်က မရိုးသားဘဲ၊

and claims to know something

သူ တကယ် မသိတဲ့ တစ်ခုခုကို

that she or he really doesn't know.

သိတယ်လို့ အခိုင်အမာဆိုတာကြောင့်ပါ။

Sometimes it happens just because they make a mistake.

ဒါက တစ်ခါတလေ အမှားလုပ်မိတာကြောင့် ဖြစ်တတ်ပါတယ်။

They think they know when they don't know.

သူတို့ မသိတဲ့အခါ သိတယ်လို့ ထင်ကြတယ်။

For example, a number of respected economists

ဥပမာ၊ အများလေးစားတဲ့ စီးပွားရေးပညာရှင် အတော်များများဟာ

did not expect the financial collapse of 2008.

၂၀၀၈ ခုနှစ်ရဲ့ ငွေကြေး တန်ဖိုးထိုးကျတာကို မမျှော်လင့်ခဲ့ကြဘူး။

They turned out to be wrong.

သူတို့တွေ မှားယွင်းနေတာ သိလိုက်ရတယ်။

Maybe they were wrong

မှားတာက အရေးကြီးတဲ့

because they were overlooking some important evidence.

အထောက်အထားတချို့ကို သတိမပြုမိလိုက်တဲ့အတွက် ဖြစ်နိုင်တယ်။

Maybe they were wrong because they were misinterpreting

သူတို့ သတိပြုမိတဲ့,အထောက်အထားတချို့ကို

some of the evidence they had noticed.

နားလည်မှုလွဲနေလို့ မှားတာ ဖြစ်နိုင်တယ်။

Or maybe they were wrong

ဒါမှမဟုတ် စုစုပေါင်း

simply because they were reasoning carelessly

အထောက်အထား အဖွဲကနေ ဂရုမစိုက်ဘဲ

from the total body of their evidence.

ဆင်ခြင်နေလို့ မှားတာ ဖြစ်နိုင်ပေမဲ့

But whatever the reason,

အကြောင်းပြချက်က ဘာဖြစ်ဖြစ်

they turned out to be wrong

သူတို့ မှားယွင်းတာ ပေါ်လာပြီး

and many people who trusted their authority

သူတို့ရဲ့ အခွင့်အာဏာကို ယုံကြည်တဲ့

ended up losing lots of money,

လူများစွာဟာ ငွေ အမြောက်အမြား ဆုံးရှုံးခဲ့တယ်၊

losing lots of other people's money,

ဒီယုံမှားမိတဲ့ ယုံကြည်မှုကြောင့်၊ အခြား လူတွေရဲ့

on account of that misplaced trust.

ငွေ အမြောက်အမြား ဆုံးရှုံးခဲ့ရတယ်။

So while appealing to authority

ဒီတော့ အာဏာပိုင်အဖွဲ့ဆီ ပန်ကြားတာက

can sometimes provide us with valuable knowledge,

တစ်ခါတစ်ရံ အဖိုးတန် အသိပညာကို ထောက်ပံ့ပေးနိုင်ပေမဲ့၊

it also can sometimes be the cause

တစ်ခါတစ်ရံ အကြီးအကျယ် အမှားတွေကြောင့်လည်း

of monumental errors.

ဖြစ်နိုင်တယ်။

It's important to all of us to be able to distinguish

ကျွန်တော်တို့အားလုံး ခွဲခြားမသိမြင်နိုင်တဲ့ ဖြစ်စဉ်တွေကနေ

those occasions on which we can safely and reasonably trust authority

အသေအချာ၊ အကျိုးသင့်အကြောင်းသင့် ယုံကြည်နိုင်တဲ့ အာဏာပိုင် ဖြစ်စဉ်တွေမှာ

from those occasions on which we can't.

ခွဲခြားသိမြင်နိုင်ဖို့ အရေးကြီးပါတယ်။

But how do we do that?

ဒါပေမဲ့ ဒါကို ဘယ်လိုလုပ်ရမလဲ။

In order to do that,

ဒါကို လုပ်ဖို့၊

nothing is more useful than

သီးခြား အကြောင်းအရာတစ်ခုပေါ်က

an authority's track record on a particular topic.

အာဏာပိုင်တစ်ယောက်ရဲ့ ပွဲတွေ့ မှတ်တမ်းထက် ပိုအသုံးဝင်တာ ဘာမှမရှိဘူး။

If someone turns out to perform well

တစ်စုံတစ်ယောက်က အချိန် အများစုမှာ

in a given situation much of the time,

ကောင်းကောင်း လုပ်ဆောင်တာ ပေါ်ထွက်ရင်၊

then it's likely that he or she will continue

သူဟာ အနည်းဆုံး နီးစပ်တဲ့ ကာလမှာ အလားတူ အခြေအနေမှာ

to perform well in that same situation,

ကောင်းကောင်း ဆက်လက်

at least in the near term.

လုပ်ဆောင် နိုင်ခြေရှိတယ်။

And this generalization holds true

အခြားအရာတိုင်းနည်းတူ၊ ဒီယျေဘုယျကောက်ချက်က

of the testimony of authorities as much as of anything else.

အာဏာပိုင်အဖွဲ့ရဲ့ သက်သေခံချက်ကို မှန်တယ်လို့ ယူဆတယ်။

If someone can consistently pick winners

လူတစ်ယောက်က နိုင်ငံရေးနဲ့ ဘေ့စ်ဘော နှစ်မျိုးစလုံးမှာ

in both politics and baseball,

အနိုင်ရသူတွေကို တစ်သမတ် ရွေးချယ်နိုင်ရင်၊

then we should probably trust him or her

နိုင်ငံရေးနဲ့ ဘေ့စ်ဘော နှစ်မျိုးစလုံးမှာ

to keep on picking winners in both politics or baseball,

အနိုင်ရသူတွေကို ဆက်လက်ရွေးချယ်ဖို့ သူ့ကို ယုံကြည်သင့်ပေမဲ့၊

though maybe not in other things

အခြားအရာတွေမှာ သူ့ရဲ့

where his or her track record may be less stellar.

ပွဲတွေ့အောင်မြင်မှုက ကျော်ကြားမှု ပိုနည်းနိုင်လောက်တယ်။

If other forecasters have a poorer track record

အခြားကြိုတင်ခန့်မှန်းသူတွေမှာ အလားတူအကြောင်းအရာ

on those same two topics,

နှစ်ခုမှာ ပိုညံ့တဲ့ ပွဲတွေ့မှတ်တမ်းရှိနေရင်၊

then we shouldn't trust them as much.

ဒီလူတွေကို သိပ်မယုံကြည်သင့်ဘူး။

So whenever you're considering whether

ဒီတော့ အာဏာပိုင်တချို့ရဲ့

to trust the testimony of some authority,

သက်သေခံချက်ကို ယုံကြည်ဖို့ စဉ်းစားတဲ့အခါတိုင်း၊

the first question to ask yourself is,

ကိုယ့်ကိုယ်ကိုယ် မေးဖို့ ပထမဆုံးမေးခွန်းကတော့

"ဒီအကြောင်းနဲ့ ပတ်သက်ပြီး သူတို့ရဲ့ ပွဲတွေ့ မှတ်တမ်းက ဘာလဲ" ဆိုတာပါ။

"What's their track record on this topic?"

And notice that you can apply

အလားတူ သင်ခန်းစာကို

the very same lesson to yourself.

သင့်ကိုယ်တိုင်အတွက်လည်း ကျင့်သုံးနိုင်တယ်ဆိုတာ သတိပြုပါ။

Your instincts tell you that you've just met Mr. Right,

သင့်ရဲ့ ပင်ကိုစရိုက်တွေက လူမှန်ကြီးကို သင် တွေ့ဆုံခဲ့တာပါလို့ ပြောပေမဲ့၊

but what sort of track record do your instincts have

ဒီလို အကြောင်းအရာတွေမှာ သင့်ရဲ့ ပင်ကိုစရိုက်က

on topics like this one?

ဘယ်လို ပွဲတွေ့ အောင်မြင်မှုမျိုး ရှိလဲ။

Have your instincts proven themselves

သင့်ရဲ့ ပင်ကိုစရိုက်တွေက သင့်ရဲ့

to be worthy of your trust?

ယုံကြည်ကိုးစားထိုက်မှုကို သက်သေထူလား။

Just as we judge other people's testimony

တခြားသူတွေရဲ့ ပွဲတွေ့ မှတ်တမ်းကနေ သူတို့ရဲ့

by their track record,

သက်သေခံချက်ကို အကဲဖြစ်သလိုပဲ၊

so, too, we can judge our own instincts

ကိုယ်ပိုင် ပွဲတွေ့ မှတ်တမ်းကနေ ကိုယ်ပိုင်

by their track record.

ပင်ကိုစရိုက်တွေကို အကဲဖြတ်နိုင်တယ်။

ဒါက ကျွန်တော်တို့ကိုယ်တိုင်နဲ့

And this brings us one step closer

to an objective view of ourselves

ပတ်ဝန်းကျင် လောကနဲ့ ဆက်နွယ်မှုနဲ့ပတ်သက်ပြီး

and our relation to the world around us.

ဓမ္မဓိဋ္ဌာန်ကျတဲ့ အမြင်ဆီ ခြေတစ်လှမ်း ပိုနီးကပ်လာစေပါတယ်။