3 questions to ask yourself before you believe something - Siska De Baerdemaeker

Translator: Sanntint Tint Reviewer: Myo Aung

In the late 1700s, a German doctor named Samuel Hahnemann began publishing

၁၇၀၀ ပြည့်လွန်နှောင်းပိုင်းမှာ ဆမ်မြူရယ် ဟန်းန်မန်းဆိုတဲ့ ဂျာမန်ဆရာဝန်တစ်ဦးဟာ

articles about a new treatment approach he called homeopathy.

ဟိုမီယီုပသီလို့ ခေါ်တဲ့ ကုသမှုနည်းလမ်းအသစ် အကြောင်း ဆောင်းပါးတွေကို စတင်ထုတ်ဝေခဲ့တယ်။

Hahnemann’s theory had two central hypotheses.

ဟန်းန်မန်းရဲ့ သီအိုရီမှာ ပင်မ အယူအဆ နှစ်ခုရှိတယ်။

First, the treatment for an ailment should be a dose of something

ပထမက နာမကျန်းမှု ကုသမှုဟာ အဲဒီနာမကျန်းမှု ဖြစ်စေနိုင်တဲ့ တစ်ခုခုရဲ့

that might cause that ailment.

ခံစားမှုပမာဏတစ်ခုဖြစ်သင့်တယ်။

And second, diluted medicines are more powerful than concentrated ones.

ဒုတိယက အားပျော့တဲ့ ဆေးဝါးတွေက အားပြင်းတဲ့ ဆေးဝါတွေထက် ပိုအစွမ်းထက်တယ်။

So, a homeopathic remedy for insomnia

ဒါကြောင့် အိပ်မပျော်ရောဂါအတွက် ဟိုမီယိုပက်သစ် ကုစားနည်းမှာ

might include an extremely diluted solution of caffeine.

အလွန်အမင်း အားပျော့တဲ့ ကဖိန်းဓာတ် ပါဝင်နိုင်လောက်တယ်။

Over the following 300 years,

နောက်အနှစ် ၃၀၀ ကျော်အတွင်း

numerous physicians and patients turned to homeopathy,

ဆရာဝန်တွေနဲ့ လူနာအမြောက်အမြားဟာ ဟိုမီယိုပသီဆီ ဦးလှည့်လာခဲ့ကြပြီး

and entire hospitals were built to focus on homeopathic treatments.

ဆေးရုံတွေအားလုံးကို ဟိုမီယိုပက်သစ် ကုသမှု တွေကို အာရုံစိုက်ဖို့ တည်ဆောက်ခဲ့တယ်။

But despite all this, many studies have shown that homeopathy

ဒါပေမဲ့လည်း၊ ဟိုမီယိုပသီက ကုထုံးဆိုင်ရာ သက်ရောက်မှုမရှိဘဲ၊

has no therapeutic effect,

ဟိုမီယိုပက်သစ် ကုသမှုတွေက

and homeopathic treatments often perform no better than placebos.

ဆေးဝါးယောင်တွေထက် ဘာမှပိုကောင်းဘူး လို့ လေ့လာမှုများစွာက ပြသခဲ့တယ်။

So why do so many practitioners and institutions

ဒါဆို ဆရာဝန်တွေနဲ့ အဖွဲ့အစည်းများစွာက ဘာကြောင့် ဒီအလေ့အထကို

still support this practice?

ထောက်ခံနေသေးတာလဲ။

The answer is that homeopathy is a pseudoscience—

အဖြေကတော့ ဟိုမီယိုပသီဟာ သိပ္ပံနည်းကျပုံရပေမဲ့၊သိပ္ပံနည်းကျမဟုတ်တဲ့

a collection of theories, methods, and assumptions

သီအိုရီတွေ၊ နည်းလမ်းတွေနဲ ယူဆချက်တွေရဲ့

that appear scientific, but aren’t.

အစုတစ်စုဖြစ်တဲ့ သိပ္ပံအတုအယောင်ပါ။

In the worst cases, pseudoscience practitioners encourage this confusion

အဆိုးဆုံးအခြေအနေတွေမှာ လူတွေကို အမြတ်ထုတ် ဖို့ သိပ္ပံအတုအယောင် လေ့လာလိုက်စားသူတွေက

to exploit people.

ဒီရှုပ်ထွေးမှုကိုအားပေးတယ်။

But even when they’re well-intentioned,

ဒါပေမဲ့ ရည်ရွယ်ချက်ကောင်းတဲ့အခါတောင်၊

pseudoscience still prevents people from getting the help they need.

သိပ္ပံအတုအယောင်က လူတွေကို သူတို့ လိုအပ်တဲ့ အကူအညီရဖို့ တားဆီးနိုင်သေးပါတယ်။

So how are you supposed to tell what’s science and what’s pseudoscience?

ဒီတော့ ဘာက သိပ္ပံနဲ့ ဘာက သိပ္ပံအတုအယောင် ဆိုတာကို ဘယ်လို ခွဲခြားပြောသင့်လဲ။

This question is known as the demarcation problem,

ဒီမေးခွန်းကို ပိုင်းခြားသတ်မှတ်မှု ပြဿနာအဖြစ် လူသိများပြီး

and there's no easy answer.

လွယ်ကူတဲ့ အဖြေလည်း မရှိပါဘူး။

Part of the issue is that defining science is surprisingly tricky.

ပြဿနာရဲ့ တစ်စိတ်တစ်ပိုင်းက သိပ္ပံပညာကို အနက်ဖွင့်တာက အံ့ဩလောက်အောင် သိမ်မွေ့တာပါ။

There's a common idea that all science should, in some form or another,

သိပ္ပံပညာအားလုံးဟာ လက်တွေ့ မျက်မြင်ကို အခြေခံတဲ့အထောက်အထားတွေကို

be related to testing against empirical evidence.

စမ်းသပ်တာနဲ့ ဆက်စပ်သင့်တယ်ဆိုတဲ့ ဘုံအယူအဆတစ်ခု ရှိပါတယ်။

But some scientific activities are primarily theoretical,

ဒါပေမဲ့ သိပ္ပံနည်းကျလုပ်ဆောင်မှုတချို့က အဓိကအနေနဲ့ သီအိုရီပိုင်းဖြစ်ပြီး

and different disciplines approach empiricism

ကွဲပြားတဲ့ စည်းမျဉ်းတွေက အမျိုးမျိုးသော ပန်းတိုင်တွေ၊

with varying goals, methodologies, and standards.

နည်းစနစ်တွေ၊ စံနှုန်းတွေနဲ့အတူ လက်တွေ့ မျက်မြင်ဒဿနကို ချဉ်းကပ်ကြတယ်။

20th century philosopher Karl Popper tried to solve the demarcation problem

၂၀ ရာစု အတွေးအခေါ်ပညာရှင် ကားလ် ပေါ့ပါက ပိုင်းခြားသတ်မှတ်မှု ပြဿနာကို ရိုးရှင်းတဲ့

စည်းမျဉ်းတစ်ခုနဲ့ ဖြေရှင်းဖို့ ကြိုးစားခဲ့တယ်။

with a simple rule.

He argued that in order for a theory to be scientific

သီအိုရီတစ်ခု သိပ္ပံနည်းကျဖြစ်ဖို့ ဒါက လိမ်ညာထားတာ၊ ဒါမှမဟုတ်

it must be falsifiable, or able to be proven wrong.

မှားယွင်းတာကို သက်သေပြနိုင်ရမယ်လို့ သူ စောဒကတက်ခဲ့တယ်။

This requires a theory to make specific predictions—

ဒါက သီအိုရီတစ်ခုကို တိကျတဲ့ ခန့်မှန်းချက်တွေလုပ်ဖို့ ပြဌာန်းလိုက်တာပါ၊

for example, if you’re theorizing that the Earth revolves around the Sun,

ဥပမာ၊ သင်က ကမ္ဘာကြီးဟာ နေပတ်လည်မှာ လှည့်ပတ်နေတယ်ဆိုတာကို သီအိုရီထုတ်မယ်ဆိုရင်

you should be able to predict the path of other celestial bodies in the night sky.

ည ကောင်းကင်ထဲက တခြား ဂြိုဟ်၊နက္ခတ်တွေရဲ့ လမ်းကြောင်းကို ခန့်မှန်းနိုင်သင့်တယ်။

This could then be disproven based on whether or not

ဒီနောက် ခန့်မှန်းချက်က လေ့လာချက်တွေနဲ့ ကိုက်ညီမှု ရှိ၊မရှိအပေါ်

your prediction corresponds to your observations.

အခြေခံပြီး ဒါက မှားယွင်းတာကို ထင်ရှားစေနိုင်ပါတယ်။

Popper’s falsification criterion is a great way

ပေါ့ပါရဲ့ လိမ်ညာမှု မှတ်ကျောက်က လေ့လာတွေ့ရှိချက်တိုင်းအတွက်

to identify pseudoscientific fields like astrology,

လိုက်လျောညီထွေဖြစ်စေတဲ့ ကျယ်ပြန့်တဲ့ ခန့်မှန်းချက်တွေကို ပြုလုပ်ပေးတဲ့

which makes overly broad predictions that adapt to any observation.

နက္ခတ်ဗေဒင်လို အတုအယောင်သိပ္ပံနယ်ပယ်တွေကို ခွဲခြားသိမြင်ဖို့ နည်းလမ်းကောင်းတစ်ခုပါ။

However, falsification alone doesn't completely solve the demarcation issue.

ဒါပေမဲ့ မှားယွင်းမှုတစ်ခုတည်းက ပိုင်းခြား သတ်မှတ်မှုပြဿနာကို လုံးလုံးဖြေရှင်းမပေးပါ။

Many things we now consider science were once untestable

အသိပညာ ဒါမှမဟုတ် နည်းပညာမရှိတဲ့ အတွက် တစ်ချိန်က စမ်းသပ်လို့မရတဲ့

due to a lack of knowledge or technology.

အခု သိပ္ပံပညာလို့ ကျွန်တော်တို့ ယူဆတာတွေ အများကြီးပါ။

Fortunately, there are other factors we can use to identify pseudoscience,

ကံကောင်းတာက ဝေဖန်ချက်ကို နယ်ပယ်တစ်ခုက တုံ့ပြန်ပုံအပါအဝင်

including how a field responds to criticism.

အတုအယောင်သိပ္ပံကို ခွဲခြားဖို့ သုံးနိုင်တဲ့ အခြားအကြောင်းခံတွေရှိပါတယ်။

Scientists should always be open to the possibility

သိပ္ပံပညာရှင်တွေဟာ လေ့လာတွေ့ရှိချက်အသစ်တွေက သူတို့ အရင်က

that new observations could change what they previously thought,

ထင်ခဲ့တာတွေကို ပြောင်းလဲစေနိုင်တယ်ဆိုတဲ့ ဖြစ်နိုင်ခြေအတွက် အမြဲ ဖွင့်ထားသင့်ပြီး

and thoroughly disproven theories should be rejected in favor of new explanations.

ရှင်းပြချက်အသစ်တွေကို ထောက်ခံတဲ့ အသေအချာ အတည်ပြုမထားတဲ့ သီအိုရီတွေကို ပယ်ချသင့်တယ်။

Conversely, pseudoscientific theories are often continually modified

ဆန့်ကျင်ဘက်အနေနဲ့ ဝိရောဓိဖြစ်နေတဲ့ ရလဒ်တိုင်းကို ဆင်ခြေပေးဖို့

to explain away any contradictory results.

အတုအယောင် သိပ္ပံသီအိုရီတွေက အဆက်မပြတ် ပြုပြင်ပြောင်းလဲလေ့ရှိတယ်။

This kind of behavior shows a resistance

ဒီအပြုအမူမျိုးက အတွေးအခေါ်ပညာရှင်

to what philosopher Helen Longino calls transformative criticism.

ဟယ်လင် လောင်းဂီနိုခေါ်တဲ့ အသွင်ပြောင်း ဝေဖန်မှုကို ခုခံတာကို ပြသတယ်။

Pseudoscientific fields don't seek to address their internal biases

အတုအယောင် သိပ္ပံ နယ်ပယ်တွေက သူတို့ရဲ့ အတွင်းစွဲတွေကို ဖြေရှင်းဖို့ ဒါမဟုတ်

or meaningfully engage in transparent peer review.

ပွင့်လင်းတဲ့ အဆင့်တူ သုံးသပ်မှုမှာ အဓိပ္ပာယ်ရှိရှိ ပါဝင်ဖို့ မကြိုးစားဘူး။

Another key marker of science is overall consistency.

သိပ္ပံပညာရဲ့ အခြား အဓိက ညွှန်မှတ်က ခြုံငုံ ညီညွတ်မှုပါ။

Science relies on a network of shared information

သိပ္ပံပညာဟာ စည်းမျဉ်းတွေတစ်လျှောက် ဖွံ့ဖြိုးလာတဲ့ ဆက်လုပ်နေတဲ့

that ongoing research develops across disciplines.

သုတေသနဖြစ်တဲ့ ဝေမျှထားတဲ့ သတင်း အချက်အလက် ကွန်ရက်အပေါ် မှီတည်နေတာပါ။

But pseudoscience often ignores or denies this shared pool of data.

ဒါပေမဲ့ သိပ္ပံတုက ဒီဝေမျှထားတဲ့ အချက်အလက် ကို လျစ်လျူရှု (သို့) ငြင်းဆိုလေ့ရှိတယ်။

For example, creationists claim that animals didn’t evolve

ဥပမာ၊ ဖန်ဆင်းခြင်းဝါဒီတွေက တိရစ္ဆာန်တွေဟာ ဘုံမျိုးရိုးတစ်ခုကနေ

from a common ancestor,

ဆင့်ကဲပြောင်းလဲမလာဘူး၊

and that Earth is less than 20,000 years old.

ကမ္ဘာမြေက သက်တမ်း နှစ် ၂၀,၀၀၀ မပြည့်သေးဘူးလို့ ဆိုကြတယ်။

But these claims contradict huge amounts of evidence

ဒါပေမဲ့ ဒီအဆိုတွေက ဘူမိဗေဒ၊ ရှေးဟောင်းသတေသနနဲ့ ဇီဝဗေဒအပါအဝင်

across multiple scientific disciplines,

သိပ္ပံဆိုင်ရာ စည်းမျဉ်းများစွာမှာရှိတဲ့

including geology, paleontology, and biology.

အထောက်အထားများစွာနဲ့ ဆန့်ကျင်နေတယ်။

While the scientific method is our most reliable tool

သိပ္ပံနည်းကျ နည်းလမ်းက ဝန်းကျင် ကမ္ဘာကြီးကနေ လက်တွေ့မျက်မြင်

to analyze empirical evidence from the world around us,

အထောက်အထားတွေကို စိတ်ဖြာဖို့ စိတ်အချရဆုံး ကိရိယာဖြစ်ပေမဲ့

it certainly doesn't reveal everything about the human condition.

လူ့အခြေအနေနဲ့ပတ်သက်တဲ့ အရာအားလုံးကို မဖော်ပြတာ သေချာပါတယ်။

Faith-based beliefs can play an important role in our lives and cultural traditions.

ယုံကြည်မှု အခြေပြုတာတွေက ဘဝ၊ ယဉ်ကျေးမှု အစဉ်အလာတွေမှာ အရေးပါတဲ့ကဏ္ဍမှာ ပါနိုင်တယ်။

But the reason it’s so important to draw a line

ဒါပေမဲ့ ကန့်သတ်ဖို့ သိပ်အရေးကြီးတဲ့ အကြောင်းရင်းကတော့

is that people often dress up belief systems as science

လူတွေဟာ တခြားသူတွေကို ခြယ်လှယ်ဖို့၊ တရားဝင် သိပ္ပံဆိုင်ရာ တွေ့ရှိမှုတွေကို

in efforts to manipulate others

အားနည်းစေဖို့ ကြိုးပမ်းမှုတွေမှာ

or undermine legitimate scientific discoveries.

ယုံကြည်မှုစနစ်တွေကို သိပ္ပံပညာအဖြစ် လုပ်ကြံဖန်တီးလေ့ရှိလို့ပါ။

And even in cases where this might seem harmless,

ဒါက ဘေးကင်းပုံရတဲ့ အဖြစ်တွေမှာတောင် အတုအယောင်သိပ္ပံပညာကို

legitimizing pseudoscience can impede genuine scientific progress.

တရားဝင်ဖြစ်စေတာက စစ်မှန်တဲ့ သိပ္ပံဆိုင်ရာ တိုးတက်မှုကို ဟန့်တားနိုင်တယ်။

In a world where it's increasingly difficult to tell fact from fiction,

ထွင်လုံးကနေ အဖြစ်မှန်ကို ခွဲခြားဖို့ ပိုခက်ခဲလာတဲ့ ကမ္ဘာမှာ သင့်ရဲ့အရေးပါတဲ့

it's essential to keep your critical thinking skills sharp.

ဝေဖန်တွေးခေါ်နိုင်စွမ်းကို ထက်မြက်အောင် ထိန်းသိမ်းဖို့က မရှိမဖြစ်ပါ။

So the next time you hear an amazing new claim,

ဒီတော့ နောက်တစ်ခါ အံ့ဩစရာကောင်းတဲ့ အဆိုပြုချက်အသစ်ကို ကြားရတဲ့အခါ

ask yourself:

ကိုယ့်ဘာသာကိုယ် မေးပါ၊

could we test this?

ဒါကို စမ်းသပ်လို့လား။

Are the individuals behind this theory updating their claims with new findings?

သီအိုရီရဲ့ နောက်ကွယ်က ပုဂ္ဂိုလ်တွေက အဆို တွေကို တွေ့ရှိချက်အသစ်တွေနဲ့ မွမ်းမံနေလား။

Is this consistent with our broader scientific understanding of the world?

ဒါက ကမ္ဘာနဲ့ပတ်သက်တဲ့ ပိုကျယ်ပြန့်တဲ့ သိပ္ပံဆိုင်ရာ သိနားလည်မှုနဲ့ ကိုက်ညီလား။

Because looking scientific and actually being scientific

ဘာလို့လဲဆိုတော့ တကယ်တော့ သိပ္ပံနည်းကျ ပုံပေါက်တာနဲ့ သိပ္ပံနည်းကျတာတွေက

are two very different things.

အလွန်ကွဲပြားတဲ့ အရာနှစ်ခုဖြစ်လို့ပါ။