3 questions to ask yourself before you believe something - Siska De Baerdemaeker

Translator: Thanh Vân Phan Reviewer: Ngọc Quỳnh Đặng

In the late 1700s, a German doctor named Samuel Hahnemann began publishing

Cuối thế kỉ 17, bác sĩ người Đức Samuel Hahnemann bắt đầu xuất bản

articles about a new treatment approach he called homeopathy.

những bài báo về liệu pháp tiếp cận mới mà ông đặt tên là vi lượng đồng căn.

Hahnemann’s theory had two central hypotheses.

Lý thuyết của Hahnemann bao gồm hai giả thuyết chính.

First, the treatment for an ailment should be a dose of something

Đầu tiên, cách chữa trị bệnh chính là sử dụng một hàm lượng nhất định

that might cause that ailment.

chất gây ra loại bệnh đó.

And second, diluted medicines are more powerful than concentrated ones.

Thứ hai, thuốc điều trị dạng loãng có công dụng mạnh hơn dạng đặc.

So, a homeopathic remedy for insomnia

Vậy nên, liệu pháp vi lượng đồng căn cho chứng mất ngủ

might include an extremely diluted solution of caffeine.

có thể bao gồm việc hấp thụ một lượng cà-phê-in cực loãng.

Over the following 300 years,

Trong suốt 300 năm sau đó,

numerous physicians and patients turned to homeopathy,

vô số bác sĩ và bệnh nhân đã nhờ cậy vào liệu pháp vi lượng đồng căn,

and entire hospitals were built to focus on homeopathic treatments.

và có những bệnh viện chuyên môn được xây dựng để tiến hành liệu pháp này.

But despite all this, many studies have shown that homeopathy

Mặc dù vậy, nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng vi lượng đồng căn

has no therapeutic effect,

không hề có tác dụng trị liệu,

and homeopathic treatments often perform no better than placebos.

và phương pháp điều trị này thường có công dụng không khá hơn giả dược.

So why do so many practitioners and institutions

Vậy tại sao vẫn còn rất nhiều bác sĩ và cơ sở y tế

still support this practice?

ủng hộ liệu pháp này?

The answer is that homeopathy is a pseudoscience—

Câu trả lời là vì vi lượng đồng căn là một ngụy khoa học—

a collection of theories, methods, and assumptions

một tập hợp các lý thuyết, phương pháp, và giả định

that appear scientific, but aren’t.

có vẻ mang tính khoa học, nhưng thực ra là không.

In the worst cases, pseudoscience practitioners encourage this confusion

Trường hợp xấu nhất là các bác sĩ dùng ngụy khoa học cổ vũ cho sự nhầm lẫn này

to exploit people.

nhằm lợi dụng người khác.

But even when they’re well-intentioned,

Kể cả khi được dùng với mục đích tốt,

pseudoscience still prevents people from getting the help they need.

ngụy khoa học vẫn ngăn con người có được sự giúp đỡ mà họ cần.

So how are you supposed to tell what’s science and what’s pseudoscience?

Vậy làm thế nào để phân biệt khái niệm khoa học và ngụy khoa học?

This question is known as the demarcation problem,

Câu hỏi này được biết đến như một vấn đề về lằn ranh giới,

and there's no easy answer.

và không hề có lời giải đáp dễ dàng.

Part of the issue is that defining science is surprisingly tricky.

Một phần vấn đề nằm ở chỗ rất khó để định nghĩa khoa học.

There's a common idea that all science should, in some form or another,

Người ta thường cho rằng tất cả các loại khoa học, dù ở dạng thức nào,

be related to testing against empirical evidence.

đều liên quan đến việc kiểm tra phản bác bằng chứng thực nghiệm.

But some scientific activities are primarily theoretical,

Tuy nhiên một số hoạt động khoa học lại chủ yếu mang tính lý thuyết,

and different disciplines approach empiricism

và những lĩnh vực khác nhau tiếp cận chủ nghĩa thực nghiệm

with varying goals, methodologies, and standards.

với mục đích, phương pháp luận, và tiêu chuẩn khác nhau.

20th century philosopher Karl Popper tried to solve the demarcation problem

Nhà triết học thế kỷ 20 Karl Popper đã từng cố lý giải vấn đề về lằn ranh giới

with a simple rule.

với một nguyên tắc đơn giản.

He argued that in order for a theory to be scientific

Ông ấy cho rằng để một lý thuyết mang tính khoa học

it must be falsifiable, or able to be proven wrong.

thì nó phải có tính khả phủ chứng, tức là có thể được chứng minh là sai.

This requires a theory to make specific predictions—

Việc này đòi hỏi lý thuyết đó phải tạo ra những dự đoán cụ thể—

for example, if you’re theorizing that the Earth revolves around the Sun,

ví dụ, nếu bạn lý luận rằng Trái đất xoay quanh Mặt trời,

you should be able to predict the path of other celestial bodies in the night sky.

bạn cần phải dự đoán được quỹ đạo của các thiên thể khác trên bầu trời đêm.

This could then be disproven based on whether or not

Điều này sau đó có thể bị bác bỏ dựa trên việc

your prediction corresponds to your observations.

dự đoán của bạn có đồng nhất với quan sát của bạn hay không.

Popper’s falsification criterion is a great way

Tiêu chuẩn khả phủ chứng của Popper là một cách hiệu quả

to identify pseudoscientific fields like astrology,

để xác định các lĩnh vực ngụy khoa học như chiêm tinh học

which makes overly broad predictions that adapt to any observation.

với những dự đoán quá tổng quát nên tương thích với mọi sự quan sát.

However, falsification alone doesn't completely solve the demarcation issue.

Tuy nhiên, chỉ mỗi tính khả phủ chứng thì không thể hoàn toàn giải quyết vấn đề.

Many things we now consider science were once untestable

Rất nhiều thứ bây giờ được xem là khoa học đã từng không thể kiểm nghiệm

due to a lack of knowledge or technology.

do thiếu sót về kiến thức và công nghệ.

Fortunately, there are other factors we can use to identify pseudoscience,

May mắn thay, chúng ta có thể sử dụng yếu tố khác để phát hiện ngụy khoa học,

including how a field responds to criticism.

bao gồm cách quan sát một lĩnh vực phản hồi giới phê bình.

Scientists should always be open to the possibility

Các nhà khoa học cần sẵn sàng chấp nhận khả năng

that new observations could change what they previously thought,

rằng quan sát mới có thể thay đổi những gì họ nghĩ trước đây,

and thoroughly disproven theories should be rejected in favor of new explanations.

và phản bác sâu sắc những lý thuyết để nhường chỗ cho lời giải thích mới.

Conversely, pseudoscientific theories are often continually modified

Ngược lại, các lý thuyết ngụy khoa học thường được liên tục sửa đổi

to explain away any contradictory results.

nhằm giải thích bất cứ kết quả mâu thuẫn nào.

This kind of behavior shows a resistance

Hành vi này thể hiện sự phản kháng

to what philosopher Helen Longino calls transformative criticism.

với hiện tượng mà triết gia Helen Longino goi là phê bình biến đổi.

Pseudoscientific fields don't seek to address their internal biases

Các lĩnh vực ngụy khoa học không tìm cách giải quyết tình trạng thiên vị nội tại

or meaningfully engage in transparent peer review.

hay để tâm vào đánh giá chéo minh bạch.

Another key marker of science is overall consistency.

Một đặc tính quan trọng khác của khoa học chính là tính nhất quán tổng thể.

Science relies on a network of shared information

Khoa học dựa trên mạng lưới thông tin được chia sẻ

that ongoing research develops across disciplines.

mà các nghiên cứu liên tục phát triển bao quát các lĩnh vực.

But pseudoscience often ignores or denies this shared pool of data.

Nhưng ngụy khoa học lại thường phớt lờ hay từ chối nguồn dữ liệu chung này.

For example, creationists claim that animals didn’t evolve

Ví dụ, người theo chủ nghĩa sáng tạo tuyên bố rằng động vật không tiến hóa

from a common ancestor,

từ một tổ tiên chung,

and that Earth is less than 20,000 years old.

và rằng Trái Đất chỉ mới ít hơn 20,000 năm tuổi.

But these claims contradict huge amounts of evidence

Tuy nhiên các tuyên bố này mâu thuẫn với lượng lớn các bằng chứng

across multiple scientific disciplines,

từ nhiều lĩnh vực khoa học,

including geology, paleontology, and biology.

bao gồm địa lý học, cổ sinh vật học, và sinh học.

While the scientific method is our most reliable tool

Trong khi phương pháp khoa học luôn là công cụ đáng tin cậy nhất

to analyze empirical evidence from the world around us,

để phân tích những bằng chứng thực nghiệm xung quanh chúng ta,

it certainly doesn't reveal everything about the human condition.

phương pháp này không tiết lộ hết tất cả về hoàn cảnh của loài người.

Faith-based beliefs can play an important role in our lives and cultural traditions.

Niềm tin tôn giáo đóng vai trò quan trọng trong đời sống và truyền thống văn hóa.

But the reason it’s so important to draw a line

Nhưng lý do cần phải vạch rõ giới hạn

is that people often dress up belief systems as science

là vì chúng ta thường che đậy đức tin dưới vỏ bọc khoa học

in efforts to manipulate others

nhằm mục đích thao túng người khác

or undermine legitimate scientific discoveries.

hoặc hạ thấp những phát hiện khoa học chính đáng.

And even in cases where this might seem harmless,

Kể cả trong trường hợp có vẻ vô hại,

legitimizing pseudoscience can impede genuine scientific progress.

hợp pháp hóa ngụy khoa học có thể cản trở những tiến bộ khoa học chân chính.

In a world where it's increasingly difficult to tell fact from fiction,

Ở một thế giới mà thật giả lẫn lộn khó có thể phân biệt,

it's essential to keep your critical thinking skills sharp.

việc giữ cho kỹ năng tư duy phản biện sắc bén là điều thiết yếu.

So the next time you hear an amazing new claim,

Vậy nên, nếu lần tới bạn có nghe thấy một tuyên bố mới toanh thú vị,

ask yourself:

hãy tự hỏi rằng:

could we test this?

có thể kiểm chứng không?

Are the individuals behind this theory updating their claims with new findings?

Liệu những cá nhân đứng sau lý thuyết ấy có đang cập nhật những phát hiện mới?

Is this consistent with our broader scientific understanding of the world?

Liệu nó có thống nhất với hiểu biết khoa học phổ quát về thế giới?

Because looking scientific and actually being scientific

Bởi vì trông có vẻ khoa học và thực sự mang tính khoa học

are two very different things.

là hai phạm trù hoàn toàn khác biệt.