3 questions to ask yourself before you believe something - Siska De Baerdemaeker

Аудармашы: Kamila Niyetbaeva Редактор: Bakytgul Salykhova

In the late 1700s, a German doctor named Samuel Hahnemann began publishing

1700 жылдың соңына қарай неміс дәрігері Самуел Ханеман жаңа ем-дом туралы

articles about a new treatment approach he called homeopathy.

мақалалар жариялай бастады. Бұл бағыт гомеопатия деп аталады.

Hahnemann’s theory had two central hypotheses.

Ганеман теориясының екі негізгі гипотезасы болды.

First, the treatment for an ailment should be a dose of something

Біріншіден, ауруды емдеу осы ауруды тудыруы мүмкін

that might cause that ailment.

нәрсенің дозасы болуы керек.

And second, diluted medicines are more powerful than concentrated ones.

Екіншіден, сұйытылған дәрілер концентрацияланғанға қарағанда күштірек.

So, a homeopathic remedy for insomnia

Осылайша, ұйқысыздықты емдеуге арналған гомеопатиялық құрал

might include an extremely diluted solution of caffeine.

кофеиннің өте сұйытылған ерітіндісін қамтуы мүмкін.

Over the following 300 years,

300 жыл ішінде

numerous physicians and patients turned to homeopathy,

дәрігерлер мен пациенттердің біраз бөлігі гомеопатияға бет бұрды,

and entire hospitals were built to focus on homeopathic treatments.

толығымен гомеопатиялық емдеуге бағытталған ауруханалар салынды.

But despite all this, many studies have shown that homeopathy

Осының бәріне қарамастан, көптеген зерттеу гомеопатияның

has no therapeutic effect,

емдік әсері жоқ екенін әрі

and homeopathic treatments often perform no better than placebos.

гомеопатиялық емдеу көбіне плацебодан жақсы жұмыс істемейтінін көрсетті.

So why do so many practitioners and institutions

Неліктен кей мамандар мен мекемелер

still support this practice?

бұл тәжірибені әлі де қолдайды?

The answer is that homeopathy is a pseudoscience—

Жауап мынада: гомеопатия - жалған ғылым,

a collection of theories, methods, and assumptions

онда теория, әдіс әрі болжамдар жиынтығы ғылыми негізі

that appear scientific, but aren’t.

бар боп көрінеді, дегенмен олай емес.

In the worst cases, pseudoscience practitioners encourage this confusion

Жаман жағы, жалған ғылым қолдаушылары мұны адамдарды

to exploit people.

пайдалану үшін дамытуда.

But even when they’re well-intentioned,

Олардың ниеті жақсы болса да,

pseudoscience still prevents people from getting the help they need.

жалған ғылым адамдарға қажет көмекті алуға кедергі келтіреді.

So how are you supposed to tell what’s science and what’s pseudoscience?

Сонымен қалай ойлайсыз: ғылым деген не, жалған ғылым деген не?

This question is known as the demarcation problem,

Бұл екіұшты сұрақ болғандықтан,

and there's no easy answer.

жауап та оңай табылмайды.

Part of the issue is that defining science is surprisingly tricky.

Мәселенің бір бөлігі – ғылымды анықтау аса қиын.

There's a common idea that all science should, in some form or another,

Ғылым қандай да бір түрде эмпирикалық

be related to testing against empirical evidence.

дәлелдерді тексерумен байланысты болуы керек деген ортақ идея бар.

But some scientific activities are primarily theoretical,

Бірақ кейбір ғылыми іс-шаралар, ең алдымен, теориялық

and different disciplines approach empiricism

әрі әртүрлі пәндер эмпиризмге түрлі мақсат

with varying goals, methodologies, and standards.

әдістемелермен, стандарттармен жақындайды.

20th century philosopher Karl Popper tried to solve the demarcation problem

20 ғасыр философы Карл Поппер осы екіұшты мәселені қарапайым

with a simple rule.

жолмен шешуге тырысты.

He argued that in order for a theory to be scientific

Ол теория ғылыми болуы үшін

it must be falsifiable, or able to be proven wrong.

оның бұрмалануы не қате екендігі дәлелденуі керек деп тұжырымдады.

This requires a theory to make specific predictions—

Мұны істеу үшін нақты болжам жасау керек.

for example, if you’re theorizing that the Earth revolves around the Sun,

Мысалы, сіз Жер Күнді айналады десеңіз,

you should be able to predict the path of other celestial bodies in the night sky.

басқа аспан денелерінің түндегі қозғалысын болжай алуыңыз керек.

This could then be disproven based on whether or not

Болжамыңыз дәл келіп келмеуіне байланысты

your prediction corresponds to your observations.

оның қате не дұрыс екенін дәлелдей аласыз.

Popper’s falsification criterion is a great way

Поппердің бұрмалау категориясы – астрология секілді

to identify pseudoscientific fields like astrology,

кез келген бақылауға бейімделіп, терең болжамдар жасай алатын

which makes overly broad predictions that adapt to any observation.

жалған ғылыми салаларды анықтаудың тамаша әдісі.

However, falsification alone doesn't completely solve the demarcation issue.

Алайда, тек жоққа шығару демаркация мәселесін толығымен шешпейді.

Many things we now consider science were once untestable

Біз қазір «ғылыми» деп санайтын көптеген нәрсе бір кездері білімнің не

due to a lack of knowledge or technology.

технологияның болмауына байланысты тексерілмеді.

Fortunately, there are other factors we can use to identify pseudoscience,

Қуаныштысы, олардың сынға көзқарасын қоса алғанда,

including how a field responds to criticism.

жалған ғылымды анықтайтын басқа да факторлар бар.

Scientists should always be open to the possibility

Ғалымдар әрқашан жаңашыл болуы керек,

that new observations could change what they previously thought,

себебі жаңа бақылаулар бұрынғы ойды өзгерте алады.

and thoroughly disproven theories should be rejected in favor of new explanations.

жоққа шығарылған теориялар жаңа теорияның пайдасына қабылданбау керек.

Conversely, pseudoscientific theories are often continually modified

Керісінше, жалған ғылыми теориялар кез келген қарама-қайшы нәтижелерді

to explain away any contradictory results.

түсіндіру үшін жиі өзгертіліп отырады.

This kind of behavior shows a resistance

Бұл философ

to what philosopher Helen Longino calls transformative criticism.

Хелен Лонгино “трансформациялық сын” деп атаған нәрсеге қарсылықты көрсетеді.

Pseudoscientific fields don't seek to address their internal biases

Жалған ғылыми қауымдастықтар өз көзқарасымен күресуге тырыспайды,

or meaningfully engage in transparent peer review.

әрі ашық сараптама жүргізбейді.

Another key marker of science is overall consistency.

Ғылымның тағы бір негізгі белгісі – келісім.

Science relies on a network of shared information

Ғылым әртүрлі пән зерттеушілері үнемі дамытатын

that ongoing research develops across disciplines.

ақпарат алмасу желісіне сүйенеді.

But pseudoscience often ignores or denies this shared pool of data.

Бірақ жалған ғылым көлемді деректерді елемейді не мүлде жоққа шығарады.

For example, creationists claim that animals didn’t evolve

Мысалы, креационистер жануарлардың бір атадан жаралмағанын

from a common ancestor,

және Жердің пайда болғанына

and that Earth is less than 20,000 years old.

20 000 жылдан аз уақыт өткенін айтады.

But these claims contradict huge amounts of evidence

Бірақ бұл мәлімдемелер геология,

across multiple scientific disciplines,

палеонтология және биологияны қоса алғанда,

including geology, paleontology, and biology.

көптеген ғылыми пәндегі біршама дәлелге қайшы келеді.

While the scientific method is our most reliable tool

Ғылыми әдіс айналамыздағы әлемнің эмпирикалық

to analyze empirical evidence from the world around us,

деректерін талдаудың ең сенімді құралы болғанымен,

it certainly doesn't reveal everything about the human condition.

ол адамның болмысын толық ашпайды.

Faith-based beliefs can play an important role in our lives and cultural traditions.

Діни сенімдер біздің өмірімізде әрі мәдени дәстүрімізде маңызды рөл ойнайды.

But the reason it’s so important to draw a line

Бірақ мұны атап өту себебіміз –

is that people often dress up belief systems as science

адамдар көбіне басқаларға манипуляция жасап немесе заңды,

in efforts to manipulate others

ғылыми тұжырымды жоққа шығарып,

or undermine legitimate scientific discoveries.

діни сенімді ғылыми деп санайды.

And even in cases where this might seem harmless,

Бұл зиянсыз көрінсе де,

legitimizing pseudoscience can impede genuine scientific progress.

жалған ғылымды заңдастыру шынайы ғылыми прогреске кедергі келтіруі мүмкін.

In a world where it's increasingly difficult to tell fact from fiction,

Фактілерді қиялдан ажырату қиынға соғатын әлемде сыни тұрғыдан ойлау

it's essential to keep your critical thinking skills sharp.

дағдыларын жоғары деңгейде ұстау маңызды.

So the next time you hear an amazing new claim,

Сондықтан келесі жолы сіз ғажап мәлімдеме естігенде,

ask yourself:

былай сұраңыз:

could we test this?

– Мұны тексере аламыз ба?

Are the individuals behind this theory updating their claims with new findings?

Бұл теорияның артында тұрған адамдар өз тұжырымдарын дамыта ала ма?

Is this consistent with our broader scientific understanding of the world?

Біздің әлем туралы ауқымды ғылыми түсінігімізге сәйкес келе ме?

Because looking scientific and actually being scientific

Өйткені ғылыми боп көріну және шын мәнінде ғылыми болу –

are two very different things.

екі түрлі нәрсе.