What is a coronavirus? - Elizabeth Cox

Translator: Daban Q Jaff Reviewer: zhila mawlood

For almost a decade, scientists chased the source of a deadly new virus

دەیەیەک دەبێت زاناکان بە دوای سەرچاوەی ڤایرۆسێکی نوێی کوشندە دەگەڕێن

through China’s tallest mountains and most isolated caverns.

لە شاخە بەرزەکان و ئەشکەوتە دورەدەستەکانی چین.

They finally found it here: in the bats of Shitou Cave.

لە کۆتاییدا ڤایرۆسەکە لە شەمشەمەکوێرەکانی ئەشکەوتی شیتۆ دۆزرایەوە.

The virus in question was a coronavirus

ئەم ڤایرۆسە پێی دەوترێت ڤایرۆسی کۆڕۆنا

that caused an epidemic of severe acute respiratory syndrome,

کە دەبێتە ھۆی بڵاوبوونەوەی پەتایەک کە کێشە بۆ سیستەمی ھەناسەدان درووست دەکات،

or SARS, in 2003.

پێی دەوترێت سارس، لە ٢٠٠٣.

Coronaviruses are a group of viruses

ڤایرۆسی کۆڕۆنا، گروپی خێزانێکی ڤایرۆسن

covered in little protein spikes that look like a crown—

کە بە پڕۆتینی شێوە دڕک داپۆشراون لە شێوەی تاجی شاھانە

or "corona" in Latin.

لە کۆڕۆنای لاتینیەوە ھاتووە.

There are hundreds of known coronaviruses.

سەدان جۆری ڤایرۆسی کۆڕۆنا ھەیە کە نەدۆزراونەتەوە.

Seven of them infect humans, and can cause disease.

حەوت جۆریان توشی مرۆڤ دەبن و ھەندێک جار کوشندەن.

The coronavirus SARS-CoV causes SARS, MERS-CoV causes MERS,

ڤایرۆشی كۆرۆنای SARS-CoV ده‌بێته‌ هۆی SARS و MERS-CoV ده‌بێته‌ هۆی MERS<

and SARS-CoV-2 causes the disease COVID-19.

و ھۆکاری COVID-19 بریتیە لە SARS-CoV-2.

Of the seven human coronaviruses, four cause colds,

لە حەوت ڤایرۆسی کۆڕۆنا کە توشی مرۆڤ دەبن، چواریان دەبنە ھۆی ھەڵامەت،

mild, highly contagious infections of the nose and throat.

نەخۆشی گوازراوەی خاو یان توندی قورگ و لووت.

Two infect the lungs, and cause much more severe illnesses.

دووانیان کێشە بۆ سییەکان درووست دەکەن و کێشەی تەندرووستیتر درووست دەکەن.

The seventh, which causes COVID-19, has features of each:

حەوتەمیان کە دەبێتە ھۆی کۆڤید ١٩، دەبێتە ھۆی سەرھەڵدانی ھەموو نیشانەکان:

it spreads easily, but can severely impact the lungs.

بە ئاسانی بڵاو دەبێتەوە و کاریگەری خراپی گەورەی لەسەر سییەکان ھەیە.

When an infected person coughs, droplets containing the virus spray out.

کاتێک کەسی تووشبوو دەکۆخێت، پڕشکی دەرپەڕی دەبێتە ھۆی گواستنەوەی ڤایرۆسەکە.

The virus can infect a new person when the droplets enter their nose or mouth.

کاتێک پرشکی نەخۆشێک دەچێتە ناو لووت و دەمی کەسێکیتر، ڤایرۆسەکە دەگوازرێتەوە.

Coronaviruses transmit best in enclosed spaces,

لە شوێنە داخراوەکان، ڤایرۆسی کۆڕۆنا بە ئاسانتر دەگوازرێتەوە،

where people are close together.

بە تایبەت لە وشوێنانەی خەڵک لەیەک نزیکن.

Cold weather keeps their delicate casing from drying out,

کەشوھەوای سارد یارمەتیدەرە بۆ وشک نەبوونەوەی ئاوی پڕشکەکان،

enabling the virus to survive for longer between hosts,

کە ھۆکاری مانەوەی زیاتری ڤایرۆسەکەیە تا بۆ کەسێکیتر دەگوازرێتەوە،

while UV exposure from sunlight may damage it.

پێش ئەوەی تیشکی سەرو بنەوشەیی ڤایرۆسەکە تێک بشکێنێت.

These seasonal variations matter more for established viruses.

گۆڕانکاری وەرزی کاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر ڤایرۆسەکە ھەیە.

But because no one is yet immune to a new virus,

بەڵام بەھۆی ئەوەی تا ئێستا کەس لەم ڤایرۆسە پارێزراو نییە،

it has so many potential hosts that it doesn’t need ideal conditions to spread.

ڤایرۆسەکە چەندین خانەخوێی ھەیە کە یارمەتی بڵاوبوونەوەی دەدەن.

In the body, the protein spikes embed in the host’s cells and fuse with them—

لە ناو جەستەدا، پڕۆتینە شێوە دڕکەکان بە لاشەی خانەخوێ دەلکێت

و ڕێگە بۆ دەست بەسەر داگرتنی لاشەی خانەخوێ بۆ ڤایرۆسەکە خۆش دەکات

enabling the virus to hijack the host cell’s machinery

to replicate its own genes.

تا بتوانێت جینی خۆی چەند ھێندە لێ بکات.

Coronaviruses store their genes on RNA.

ڤایرۆسی کۆڕۆنە جینی خۆی لە ناو ئار ئێن ئەی ھەڵدەگرێت.

All viruses are either RNA viruses or DNA viruses.

گشت ڤایرۆسەکان یان ڤایرۆسی دی ئێن ئەی یا ئار ئێن ئەین.

RNA viruses tend to be smaller, with fewer genes,

ڤایرۆسی ئار ئێن ئەی بچوکترن و جینی کەمتریان ھەیە،

meaning they infect many hosts and replicate quickly in those hosts.

ئەمەش ڕێگە خۆشکەرە بۆ ئەوەی بتوانن بچنە ناو لاشەی زۆرترین خانەخوێ و گەشە بکەن.

In general, RNA viruses don’t have a proofreading mechanism,

بە شێوەیەکی گشتی، ڤایرۆسی ئار ئێن ئەی توانایی چاک کردنەوەی ھەڵەکانی نییە،

whereas DNA viruses do.

بە پێچەوانەی ڤایرۆسی دی ئێن ئەی.

So when an RNA virus replicates,

بۆیە کاتێک ڤایرۆسی ئار ئێن ئەی دوو ھێندە دەبێت،

it’s much more likely to have mistakes called mutations.

ئەگەری ھەڵە زۆرە، بەم ھەڵانە دەوترێت گۆڕانی جینی.

Many of these mutations are useless or even harmful.

بەشێکی زۆر لەم گۆڕانە جینیانە بێ سوود و ته‌نانه‌ت زیان به‌خشن.

But some make the virus better suited for certain environments—

بەڵام بەشێکیان دەبنە ھۆی گونجانی زیاتری ڤایرۆسەکان لەگەڵ ژینگە سەختەکان،

like a new host species.

وەک خانەخوێیەکی تازە.

Epidemics often occur when a virus jumps from animals to humans.

درم بە ھۆی گواستنەوەی ڤایرۆس لە ئاژەڵەوە بۆ مرۆڤ درووست دەبێت.

This is true of the RNA viruses that caused

ئەمه‌ لە حالەتەکانی ئەو ڤایرۆسانەی کە بوونە ھۆی

the Ebola, Zika, and SARS epidemics, and the COVID-19 pandemic.

حاڵەتەکانی درمی ئیبۆڵا، زیکا و سارس و پەتایی کۆڤید -١٩ ڕاست بوو.

Once in humans, the virus still mutates—

کاتێک لە ناو جەستەی مڕۆڤن، ئەم ڤایرۆسانە گۆڕانی جینی درووست دەکەن

usually not enough to create a new virus,

بەڵام بە ڕێژەیەک نییە ببێتە ھۆی درووست بوونی ڤایرۆسێکی تازە.

but enough to create variations, or strains, of the original one.

بەڵام بە ڕێژەیەکە گۆڕان بە سەر ڤایرۆسە ڕەسەنەکە دادێت.

Coronaviruses have a few key differences from most RNA viruses.

ڤایرۆسی کۆڕۆنا جیاوازیەكی کەمی لەگەڵ ڤایرۆسەکانی ئار ئێن ئەی ھەیە.

They’re some of the largest, meaning they have the most genes.

ئەوان یەکێکن لە ڤایرۆسە گەورەکان، واتا جینی زۆریان ھەیە.

That creates more opportunity for harmful mutations.

کە دەبێتە گۆڕانکاری جینی زیان بەخش بە خودی ڤایرۆسەکەش.

To counteract this risk, coronaviruses have a unique feature:

بۆ ڕێگەگرتن لە زیان گەیاندن بە ڤایرۆسەکە، کۆڕۆنا تایبه‌تمه‌ندیه‌كی ناوازه‌ی هه‌یه‌:

an enzyme that checks for replication errors and corrects mistakes.

ئەنزیمێک دەردەدات کە ھەڵە و کێشەکانی زۆر بوون چارەسەر دەکات.

This makes coronaviruses much more stable,

ئەمەش دەبێتە ھۆی ئەوەی ڤایرۆسی کۆڕۆنا زیاتر جێگیر بێت،

with a slower mutation rate, than other RNA viruses.

ڕێژەی گۆڕانی جینی خاوتر بێت لە چاوی ڤایرۆسە ئێن ئار ئەیەکانیتر.

While this may sound formidable,

لەگەڵ ئەوەی ترسێنەر دێتە بەر چاو،

the slow mutation rate is actually a promising sign

ڕێژەی کەمی گۆڕانی جینی نیشانەیەکی موژدەبەخشە

when it comes to disarming them.

کاتێک بمانەوێت ئەم ڤایرۆسە لە ناو ببەین.

After an infection, our immune systems can recognize germs

دوای تووش بوون بەم ڤایرۆسە، سیستەمی بەرگریمان میکڕۆبەکان دەناسێتەوە

and destroy them more quickly if they infect us again

لە ناویان دەبەن و بە ئاسانی تێکیان دەشکێنن ئەگەر دووبارە تووشمان ببێتەوە

so they don’t make us sick.

بۆیە دووبارە تووشی نەخۆشیمان ناکەنەوە.

But mutations can make a virus less recognizable to our immune systems—

گۆڕانکاری جینی دەبێتە ھۆی نەناسراوی ڤایرۆسەکان لە لایەن سیستەمی بەرگریمانەوە

and therefore more difficult to fight off.

بۆیە لەناوبردنیان ئەستەم دەبێت.

They can also make antiviral drugs and vaccines less effective,

دەبێتە ھۆی ئەوەی پێکوتە و دژەڤایرۆسەکان کەمتر کاریگەر و بە سوود بن،

because they’re tailored very specifically to a virus.

چونکە پێکوتە و دژە ڤایرۆسەکان بۆ ڤایرۆسێکی تایبەت بەرھەم دێت.

That’s why we need a new flu vaccine every year—

بۆیە، ھەموو ساڵێک پێویستمان بە دژەڤایرۆسێکی تایبەت بۆ ھەڵامەت ھەیە،

the influenza virus mutates so quickly that new strains pop up constantly.

ئەنفلەوەنزا بە ڕێژەیەک گۆڕانی جینی بەسەر دادێت ھەمیشە شێوەی نوێ بەرھەم دەھێنێت.

The slower mutation rate of coronaviruses means

ڕێژەی کەمی گۆڕانی جینی ڤایرۆسی کۆڕۆنا واتا

our immune systems, drugs, and vaccines

سیستەمی بەرگریمان، دەرمان و پێکوتەکان

might be able to recognize them for longer after infection,

بتوانن ڤایرۆسەکە بناسنەوە دوای ئەوەی دێنە ناو لاشەمانەوە،

and therefore protect us better.

بۆیە، باشتر دەتوانن پارێزگاریمان لێ بکەن.

Still, we don’t know how long our bodies remain immune to different coronaviruses.

لەگەڵ ئەوەشدا، ئێمە دڵنیا نین جەستە تا کەی دەتوانێت لەبەرامبەر کۆڕۆنا پارێزراو بێت.

There’s never been an approved treatment or vaccine for a coronavirus.

تا ئێستا ھیچ پێکوتەیەکی پەسند کراو بۆ چارەسەری ڤایرۆسی کۆڕۆنا بەردەست نییە.

We haven’t focused on treating the ones that cause colds,

گرنگیمان بە دۆزینەوەی پێکوتەی لە ناو بردنی ڤایرۆسی ھەڵامەت نەداوە،

and though scientists began developing treatments for SARS and MERS,

لەگەڵ ئەوەی زانایان خەریکن چارەسەری سارس و میرس گەشە پێدەدەن،

the epidemics ended before those treatments completed clinical trials.

درمەکە پێش تاقی کردنەوەی دەرمانەکان کۆتایی ھات.

As we continue to encroach on other animals’ habitats,

لەگەڵ داگیر کردنی ژینگەی ئاژەڵە جیاوازەکان،

some scientists say a new coronavirus jumping to humans is inevitable—

گواستنەوەی جۆرێکیتری ڤایرۆسی کۆڕۆنا بۆ مروڤ چاوەڕوان کراوە،

but if we investigate these unknowns, it doesn’t have to be devastating.

ئەگەر توێژینەوە لە نەزانراوەکان بکەین، لەوەیە ڕێگە لە کوشندەیی ڤارۆسەکە بگرین.