Which is better: Soap or hand sanitizer? - Alex Rosenthal and Pall Thordarson

Translator: Shajwan Nawzad Reviewer: Daban Q. Jaff

Your hands, up close, are anything but smooth.

دەستەکانت، لە نزیکەوە، نەرم و لوس دەردەکەون.

With peaks and valleys, folds and rifts,

بە لوتکە و دۆڵ، قەد و درزەکانی

there are plenty of hiding places for a virus to stick.

شوێنی شاردنەوەی زۆرە بۆ ئەوەی ڤایرۆسێک تیایدا بچەسپێت.

If you then touch your face, the virus can infect you.

ئەگەر دەست لە دەموچاوت بدەی، دەکرێت توشی ڤایرۆسەکە بیت.

But there are two extraordinarily simple ways you can keep that from happening:

بەڵام دوو ڕێگەی سادەی نائاسایی هەیە کە دەتوانیت ڕێگری بکەیت لە ڕوودانی:

soap and water, and hand sanitizer.

سابوون و ئاو، و پاککەرەوەی دەست.

So which is better?

کەواتە کامەیان باشترە؟

The coronavirus that causes COVID-19

ڤایرۆسی کۆڕۆنا کە دەبێتە هۆی کۆڤید-١٩

is one of many viruses whose protective outer surface is made of a lipid bilayer.

یەکێکە لەو ڤایرۆسانەی کە ڕووە پارێزەرەکەی دەرەوەی لە دوو چین چەوری پێکهاتووە.

These lipids are pin shaped molecules whose heads are attracted to water,

ئەم چەوریانە لە شێوەی گەردیلەی دەرزیلەیین کە حەز بە ئاو دەکەن،

and tails are repulsed by it.

و کلکەکانیش بەهۆیەوە بەرپەچ دەدرێنەوە.

So in water-rich environments, lipids naturally form a shell like this,

لە ژینگەی دەوڵەمەند بە ئاودا، چەوریەکان خۆڕسکانە توێکڵی لەم شێوەیە پێک دەهێنن،

with the heads outside and the tails inside.

لەگەڵ سەرەکانی دەرەوە و کلکەکانی ناوەوە.

Their shared reaction to water makes the lipids stick loosely together—

کاردانەوەی هاوبەشیان بەرامبەر ئاو وا لە چەوریەکان دەکات کە بەیەکەوە بچەسپێن-

this is called the hydrophobic effect.

ئەمە پێی دەوترێت کاریگەری هایدرۆفۆبیک.

This outer structure helps the molecular machinery of the virus

ئەم پێکهاتەیەی دەرەوە یارمەتی ئامێری گەردیلەی ڤایرۆسەکە دەدات

break through cellular membranes and hijack our cells.

کە پەردەکانی خانە تێک بشکێنێت و خانەکانمان بڕفێنێت.

But it has thousands upon thousands of weak points

بەڵام بە هەزاران خاڵی لاوازی هەیە

where the right molecules could pry it apart.

کە دەکرێت گەردیلە ڕاستەکان لەتی بکەن.

And this is where soap comes in.

ئەمەش ئەم شوێنەیە کە سابوون لێی دێتە ژوورەوە.

A single drop of any brand of soap contains quadrillions of molecules

یەک دڵۆپی هەر جۆرێک لە سابوون چەند کوادریلیۆنێک گەردیلەی تێدایە

called amphiphiles, which resemble biological lipids.

پێی دەڵێن ئەمفیفیل، کە لە چەوری بایۆلۆجی دەچێت.

Their tails, which are similarly repulsed by water,

کلکیان، کە بە هەمان شێوە بە ئاو بەرپەچ دەدرێتەوە،

compete for space with the lipids that make up the virus’s shell.

پێشبڕکێ دەکەن لەسەر بۆشای لەگەڵ چەوریەکان کە توێکڵی ڤایرۆسەکەی لێ دروست دەکرێت.

But they’re just different enough to break up the regularity of the virus’s membrane,

بەڵام ئەوان بە ڕادەی پێویست جیاوازن کە بە ڕێکوپێکی پەردەی ڤایرۆسەکە تێکبشکێنن،

making the whole thing come crashing down.

وا دەکەن کە سەرتاپای شتەکە تێک بشکێت.

Those amphiphiles then form bubbles of their own around particles

دواتر ئەم ئەمفیفیلانە بڵقی تایبەت بە خۆیان دروست دەکەن لە دەوری گەردەکان

including the virus’s RNA and proteins.

بە ئاڕ ئێن ئەی ڤایرۆس و پرۆتینەکانیشەوە.

Apply water, and you’ll wash that whole bubble away.

ئاوی پێدابکە، دواتر هەموو کەفەکە لێدەبێتەوە.

Hand sanitizers work less like a crowbar, and more like an earthquake.

پاککەرەوەکانی دەست کەمتر وەک قەلەڕەش، و زیاتر وەک بوومەلەرزەیەک کار دەکەن.

When you surround a coronavirus with water,

کاتێک دەوری ڤایرۆسی کۆڕۆنا دەدەیت بە ئاو،

the hydrophobic effect gives the bonds within the membrane their strength.

کاریگەری هایدرۆفۆبیک هێز دەبەخشێت بە بەندەکانی ناو پەردەکە.

That same effect also holds the big proteins

پرۆتینە گەورەکانیش هەمان کاریگەریان لەسەرە

that form coronavirus’s spikes in place

ئەمەش نوکە تیژەکەی ڤایرۆسەکە لەو شوێنەدا دروست دەکات

and in the shape that enables them to infect your cells.

و بە شێوەیەک کە وایان لێ دەکات خانەکانت توش بکەن.

If you dry the virus out in air, it keeps its stability.

ئەگەر ڤایرۆسەکە لە هەوادا وشک بکەیتەوە، جێگیربوونی خۆی دەهێڵێتەوە.

But now surround it with a high concentration of an alcohol,

بەڵام ئێستا دەوری بدە بە ڕێژەیەکی زۆر لە ماددە کحولیەکان،

like the ethanol or isopropanol found in most hand-sanitizers.

وەک ئیثانۆل یان ئیسۆپرۆپنۆل کە لە زۆربەی پاککەرەوەکانی دەستدا هەیە.

This makes the hydrophobic effect disappear,

ئەمەش وا لە هایدرۆفۆبیکەکە دەکات کە کاریگەریەکەی نەمێنێت،

and gives the molecules room to move around.

شوێنیش دەدات بە گەردیلەکان بۆ ئەوەی تیایدا بجوڵێن.

The overall effect is like removing all of the nails and mortar from a house

کاریگەریەکەی وەک ئەوەیە کە هەموو بزمار و گڵ و گەچەکانی ناو خانوویەک دەربهێنیت

and then hitting it with an earthquake.

و دواتر بومەلەرزەیەک لێی بدات.

The cell’s membrane collapses and those spike proteins crumble.

پەردەی خانەکە دەڕوخێت و ئەو پرۆتینانە ورد دەبن.

In either method, the actual process of destroying the virus

لە هەر کام لە شێوازەکان، کرداری ڕاستەقینەی لەناوبردنی ڤایرۆسەکە

happens in just a second or two.

لە یەک دوو چرکەدا ڕوودەدات.

But doctors recommend at least 20 seconds of hand-washing

بەڵام پزیشکەکان بەلایەنی کەمەوە پێشنیاری ٢٠ چرکە دەکەن بۆ شوشتنی دەستەکان

because of the intricate landscape that is your hand.

بەهۆی دیمەنی ئاڵۆزی دەستت.

Soap and sanitizer need to get everywhere, including your palms, fingertips,

دەبێت سابوون و پاککەرەوە بگاتە هەموو بەشێک، بە ناوپەل و سەری پەنجەکانیشتەوە،

the outsides of your hands, and between your fingers,

بەشی دەرەوەی دەستەکانت، هەروەها نێوانی پەنجەکانیشت،

to protect you properly.

تا بە دروستی پارێزگاریت لێبکات.

And when it comes to a coronavirus outbreak,

کاتێک دێتە سەر باسی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆڕۆنا،

doctors recommend washing your hands with soap and water whenever possible.

پزیشکان پێشنیاری شوشتنی دەستەکانتان دەکەن بە سابوون و ئاو لە هەر کاتێکدا کە بکرێت.

Even though both approaches are similarly effective at killing the virus,

هەرچەندە هەردووکیان بە نزیکەیی بە هەمان شێوە کاریگەرن لە لەناوبردنی ڤایرۆسەکە،

soap and water has two benefits:

سابوون و ئاو دوو سوودی هەیە:

first it washes away any dirt which could otherwise hide virus particles.

سەرەتا هەرچی پیسی هەیە لایدەبات کە دەکرێت گەردی ڤایرۆسەکە بشارێتەوە تێیدا.

But more importantly,

بەڵام لەوە گرینگتر ئەوەیە،

it’s simply easier to fully cover your hands with soap and water

داپۆشینی تەواوەتی دەستەکانت بە سابوون و ئاو ئاسانترە

for 20 seconds.

بۆ ماوەی ٢٠ چرکە.

Of course, hand sanitizer is more convenient to use on the go.

بێگومان، پاککەرەوەی دەست گونجاوترە بۆ بەکارهێنان.

In the absence of a sink, use the sanitizer as thoroughly as possible

لە نەبوونی ئەمەشدا، تا دەکرێت پاککەرەوەی دەست بەکاربهێنە

and rub your hands together until they’re dry.

دەستەکانت بشۆ تا ئە کاتەی وشک دەبن.

Unfortunately, there are billions of people

بەداخەوە، ملیارەها لە خەڵک

who don’t have access to clean drinking water,

دەستیان ناگات بە ئاوی پاکی خواردنەوە

which is a huge problem at any time but especially during an outbreak.

کە کێشەیەکی گەورەیە لە هەر کاتێکدا بەڵام بەتایبەتی لەکاتی بڵاوبونەوەدا.

Researchers and aid groups are working to provide solutions for these communities.

توێژەران و گروپە فریاگوزارییەکان کار دەکەن تا چارەسەرێک بۆ ئەو کۆمەڵگایانە

One example is a device that uses salt, water, and a car battery

دابین بکەن بۆ نموونە ئامێرێک کە خوێ، ئاو، و پاتری سەیارە بەکاردەهێنێت

to make chlorinated water that kills harmful pathogens

بۆ دروستکردنی ئاوی کلۆرین کە نەخۆشیە زیانبەخشەکان ئەکوژێت

and is safe for hand-washing.

و سەلامەتیشە بۆ شوشتنی دەستەکان.

So wherever possible, soap and water are recommended for a coronavirus,

بۆیە لەهەر شوێنێک کە بکرێت، سابوون و ئاو بۆ ڤایرۆسی کۆڕۆنا پێشنیار دەکرێت،

but does that mean it's best for every viral outbreak?

بەڵام ئایا ئەوە مانای ئەوەیە کە باشترینە بۆ هەموو بڵاوبونەوە ڤایرۆسیەکان؟

Not necessarily.

مەرج نییە.

Many common colds are caused by rhinoviruses

زۆربەی ئەنفلەوەنزا باوەکان بەهۆی ڕاینۆ ڤایرۆسەوەیە

that have a geometric protein structure called a capsid

کە پێکهاتەی پرۆتینی ئەندازەیی هەیە پێی دەوترێت کاپسید

instead of a lipid membrane.

لەجیاتی پەردەی چەوری.

The capsid doesn't have nearly as many weak points

کاپسید خاڵی لاوازی زۆر نییە

where soap amphiphiles can pry it apart,

کە تیایدا ئەمفیفیلەکانی سابوون دەتوانن لەیەکی جیا بکەنەوە،

so it takes longer for soap to be effective.

بۆیە کاتی زیاتری دەوێت تا سابوون کاریگەر بێت.

However some of its surface proteins are still vulnerable

لەگەڵ ئەوەشدا هەندێک لە پرۆتینەکانی ڕووی هێشتا لاوازن

to the destabilizing effect of hand sanitizer.

بۆ کاریگەری ناجێگیری پاککەرەوەی دەست.

In this and similar cases, hand sanitizer may be more effective,

لەم حاڵەتانە و هاوشێوەکانیدا، ڕەنگە پاککەرەوەیەکی دەست کاریگەرتر بێت،

especially if you then wash your hands to remove residual particles.

بەتایبەتی ئەگەر دەستەکانت بشۆیت بۆ لابردنی تەنە پاشماوەکان.

The best way to know which to use for any given outbreak

باشترین ڕێگا بۆ ئەوەی بزانیت کامەیان بەکاربهێنیت بۆ هەر بڵاوبونەوەیەک

is to do what's best for all things illness-related:

ئەوەیە کە کامەیان باشترینە بۆ ئەو شتانەی کە پەیوەندی بە نەخۆشیەوە هەیە

follow the advice of accredited medical professionals.

دوای ئامۆژگاریەکانی پسپۆڕانی پزیشکی متمانە پێکراو بکەون.