What happens to your body at the top of Mount Everest - Andrew Lovering

Translator: Daban Q. Jaff Reviewer: Razaw S. Bor

If someone teleported from sea level to the top of Mt. Everest,

ئەگەر کەسێک لە ئاستی دەریاوە تەلەپۆرتی لوتکەی چیای ئێڤرێست کرابێت،

things would go bad fast.

شتەکان بە خێرایی خراپ دەبن.

At an altitude of 8,848 meters,

لە بەرزی ٨٨٤٨ مەتردا،

barometric pressure is approximately 33% of what it is at sea level.

پەستان بە نزیکەیی 33%ی ڕێژەی پەستانە لە ئاستی رووی دەریادا.

This means there's significantly less oxygen in the air,

ئەمەش واتە ئۆکسجین لە هەوادا بە شێوەیەکی بەرچاو کەمترە،

and our teleported individual would likely suffocate in minutes.

و کەسە تەلەپۆرتکراوەکەی ئێمە لەوانەیە لە ماوەی یەک دەقەدا بخنکێت.

However, for people that make this same journey over the course of a month,

بەڵام، بۆ ئەو کەسانەی کە هەمان گەشت لە ماوەی مانگێکدا دەکەن،

it's possible to survive at the peak for hours.

دەکرێت لە بۆ ماوەی چەند کاتژمێرێک لە لوتکەدا لە ژیاندا بمێنێتەوە.

So what can happen to our bodies in just one month

کەواتە تەنها لە ماوەی یەک مانگدا دەکرێت چی بەسەر جەستەماندا دابێت

that allows us to endure this incredible altitude?

کە ڕێگەمان پێدەدات بەرگە بگرین لەسەر ئەم بەرزییە باوەڕپێنەکراوەدا؟

Let’s imagine you’re one of the 5.8 billion people

با وا بیر بکەینەوە کە تۆ یەکێکیت لە کۆی ٥.٨ ملیار کەسەی کە

living less than 500 meters above sea level.

ژیان لە کەمتر لە ٥٠٠ مەتر لە سەرووی ئاستی دەریاوە دەکەیت.

When you take a breath at this altitude,

کاتێک لەم بەرزییەدا هەناسەیەک هەڵدەکێشیت،

your lungs fill up with air composed of numerous gases and compounds.

سییەکانت پڕ دەبن لە هەوای پێکهاتوو لە چەندین گاز و ئاوێتە.

Most important among these are oxygen molecules,

لە هەموویان گرنگتر لە نێو ئەمانەدا گەردیلەی ئۆکسجینە،

which bind to the hemoglobin in your red blood cells.

کە بە هیمۆگلۆبینەوە دەبەسترێتەوە لە خڕۆکە سوورەکانی خوێنتدا.

Blood then circulates throughout your body,

پاشان خوێن لە هەموو جەستەتدا دەسوڕێتەوە

bringing essential oxygen to all your cells.

بۆ هێنانی ئۆکسجینی پێویست بۆ هەموو خانەکانت.

But as altitude increases, the air starts to get thinner.

بەڵام لەگەڵ زیادبوونی بەرزی، هەوا تەنک دەبێتەوە.

The relative amounts of each compound remain the same

بە نزیکەی ڕێژەی گشت ئەوێتەکانیتر وەک خۆیان لە بەشی

well into the upper atmosphere,

سەرەوەی بەرگە هەوادا دەمێننەوە،

but overall, there is less oxygen for our bodies to absorb.

بەڵام بە گشتی ئۆکسجین کەمترە بۆ ئەوەی جەستەمان هەڵیبمژێت.

And if you ascend to altitudes above 2,500 meters,

و ئەگەر بەرز بوویتەوە بۆ بەرزاییەکان لە سەرووی ٢٥٠٠ مەترەوە،

the resulting oxygen deprivation can cause a form of altitude sickness

ئەنجامی بێ بەشبوونی ئۆکسجین دەکرێت ببێتە هۆی جۆرێک لە نەخۆشی بەرزی

known as AMS,

ناسراو بە AMS،

often causing headaches, fatigue and nausea.

زۆرجار دەبێتە هۆی سەرئێشە، ماندوێتی و سکچوون.

Fortunately, AMS only happens when we ascend too fast,

خۆشبەختانە، AMS ڕوودەدات تەنها کاتێک زۆر بە خێرا بەرز دەبینەوە،

because our bodies have numerous ways of adapting to high altitudes.

چونکە جەستەمان چەندین ڕێگەی هەیە لە خۆگونجاندن لەگەڵ ناوچە بەرزەکان.

Within minutes or even seconds of reaching altitudes of 1,500 meters,

لە ماوەی چەند خولەکێک یان تەنانەت چەند چرکەیەکدا دوای گەیشتن بە بەرزاییەکانی ١٥٠٠ مەتر،

carotid chemoreceptors in your neck sense your blood’s low oxygen pressure.

وەرگرە کیمیاییەکانی کارۆتید لە ملدا هەست بە دابەزینی پەستانی ئۆکسجینی خوێن دەکات.

This triggers a response that increases the rate and depth of your breathing

ئەمەش وەڵامێک دروست دەکات کە ڕێژە و قووڵی هەناسەدان زیاد دەکات

to counteract the lack of oxygen.

بۆ بەرپەرچدانەوەی کەمی ئۆکسجین.

Your heart rate also increases

هەروەها لێدانی دڵت زیاد دەکات

and your heart contracts more tightly to pump additional blood with each beat,

و دڵت توندتر گرژ دەبێت بۆ ناردنی خوێنی زیادە لەگەڵ هەر لێدانێکدا،

quickly moving oxygenated blood around your body.

بە خێرایی خوێنی پر ئۆکسجین لە دەوری جەستەت دەجووڵێت.

All these changes happen relatively fast, and if you were to keep ascending,

هەموو ئەم گۆڕانکاریانە تاڕادەیەک خێرا ڕوودەدەن، و ئەگەر بەردەوام بیت لە سەرکەوتن،

your heart rate and breathing would speed up accordingly.

لێدانی دڵ و هەناسەدانت بەو پێیە خێراتر دەبێت.

But if you stayed at this altitude for several weeks,

بەڵام ئەگەر لەم بەرزییەدا بمێنیتەوە بۆ ماوەی چەند هەفتەیەک،

you could reap the benefits of some longer-term adaptations.

دەتوانیت سوودەکانی بچنیتەوە لە هەندێک بار گونجانی درێژخایەنتردا.

Within the first few days above 1,500 meters,

لە ماوەی چەند ڕۆژی یەکەمدا لە سەرووی ١٥٠٠ مەترەوە،

the volume of plasma in your blood decreases,

قەبارەی پلازما لە خوێنتدا کەم دەبێتەوە،

which increases the concentration of hemoglobin.

کە دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی خەستی هیمۆگڵۆبین.

Over the next two weeks, your hemoglobin levels will continue to rise,

لە ماوەی دوو هەفتەی داهاتوودا، ئاستی هیمۆگلۆبین بەردەوام بەرزدەبنەوە،

allowing your blood to carry even more oxygen per milliliter.

ڕێگەدان بە خوێن دەدات کە ئۆکسجینی زیاتر لە هەر ملیلیترێکدا هەڵیبگرێت.

Paired with your high heart rate,

هاوشان لەگەڵ بەرزبوونەوەی لێدانی دڵ،

this new hemoglobin-rich blood efficiently distributes oxygen throughout your body.

ئەم خوێنە نوێیەی دەوڵەمەندە بە هیمۆگلۆبین بە شێوەیەکی کارا ئۆکسجین بەسەر جەستەتدا دابەش دەکات.

So much so that the volume of blood being pumped with each heartbeat

بەجۆرێک کە قەبارەی خوێن لەگەڵ هەر لێدانی دڵێکدا پەمپ دەکرێت

can return to normal levels.

دەتوانێت بگەڕێتەوە بۆ ئاستی ئاسایی.

Over this same time, your breathing also increases even further

لە هەمان کاتدا، هەناسەدانت هەروەها زیاتر زیاد دەکات

in a process called ventilatory acclimatization.

لە پرۆسەیەکدا کە پێی دەوترێت خۆگونجاندنی هەناسەدان.

After this several weeks of extended acclimatization,

دوای ئەمە چەند هەفتەیەک لە خۆگونجاندن،

your body has made enough significant changes to climb even higher.

جەستەت بەشی ئەوەندە خۆی گونجاندووە بۆ ئەوەی هێندەی تر بەرزبێتەوە.

However, you’ll still have to spend additional time acclimating along the way,

بەڵام، هێشتا پێویستت بە کاتێکی زیاترە بۆ خۆگونجاندن بە درێژایی گەشتەکە،

often climbing back down to recover before ascending even higher.

زۆرجار دەچیتە خوارەوە بۆ ئەوەی چاک بێتەوە پێش ئەوەی بەرزتر بەسەر بکەویتەوە.

Because the summit of Everest isn't just high,

چونکە لوتکەی ئێڤرێست تەنها بەرز نییە،

it’s the highest place on Earth.

بەرزترین شوێنە لەسەر زەوی.

And at altitudes above 3,500 meters, our bodies are under incredible stress.

و لە بەرزاییەکانی سەروو ٣٥٠٠ مەتردا، جەستەمان لە ژێر فشارێکی باوەڕپێنەکراودایە.

Arteries and veins in the brain dilate to speed up blood flow,

خوێنبەر و خوێنهێنەرەکان لە مێشکدا فراوان دەبن بۆ خێراکردنی ڕۆیشتنی خوێن،

But our smallest blood vessels, called capillaries,

بەڵام بچووکترین خوێنبەرەکانمان، پێی دەوترێت موولوولەکان،

remain the same size.

بە هەمان قەبارە دەمێننەوە.

This increased pressure can cause blood vessels to leak,

ئەم زیادبوونی فشارە دەکرێت ببێتە هۆی دزەکردنی شلە لە خوێنبەرەکان

and fluid to build up in the brain.

و کۆبوونەوەی لە مێشکدا.

A similar issue can occur in the lungs,

کێشەیەکی هاوشێوە لەوانەیە لە سییەکاندا رووبدات،

where low oxygen causes blood vessels to constrict,

کەمی ئۆکسجین دەبێتە هۆی تەسکبوونەوەی خوێنبەرەکان،

leading to more leaking vessels and fluid buildup.

کە دەبێتە هۆی دزەکردنی شلەی زیاتر لە بۆرییەکان و کۆبوونەوەیان.

These two conditions— known as HACE and HAPE, respectively—

ئەم دوو بارە- ناسراون بە HACE و HAPE، بە ڕێککەوت-

are incredibly rare,

زۆر دەگمەنن،

but can be life-threatening if not dealt with quickly.

بەڵام دەتوانێت مەترسی لەسەر ژیان دروست بکەن ئەگەر بە خێرایی چارەسەر نەکرێت.

Some Tibetans and South Americans with family histories

هەندێک لە تبتییەکان و ئەمریکای باشوور لەگەڵ مێژوویەکی درێژی

of living at high altitude

ژیان کردن لە بەرزاییە بەرزەکاندا

have genetic advantages that can prevent minor altitude sickness,

سوودی بۆماوەیییان هەیە کە دەتوانن بەرگری لە نەخۆشی بەرزی کەم بکەن،

but even they aren’t immune to these severe conditions.

بەڵام تەنانەت ئەوانیش بەرگریان بۆ ئەم حاڵەتە سەختانە نییە.

Yet despite these risks, climbers over the last century

بەڵام سەرەڕای ئەم مەترسیانە، شاخەوانان لە ماوەی سەدەی ڕابردوودا

have proved people can go higher than scientists ever thought possible.

سەلماندوویانە خەڵک دەتوانن بەرەو بەرزتر بچن لەوەی کە زانایان پێیان وابوو کە دەکرێت.

Pushing past their body’s limitations,

پاڵنانی بەسەر سنوورەکانی جەستەیاندا،

these climbers have redefined what humanity can adapt to.

ئەم شاخەوانانە پێناسەی توانایی خۆگونجاندنی مرپڤ دەکەنەوە.