Why we make bad decisions | Dan Gilbert

Dan Gilbert'tan yanlış beklentilerimiz üzerine

Çeviri: Çağdaş Bayram Gözden geçirme: Serap Çakıl

We all make decisions every day; we want to know

Hepimiz her gün kararlar veririz; bilmek istediğimiz

what the right thing is to do -- in domains from the financial

ne yapmanın doğru olacağıdır - finans dünyasından

to the gastronomic to the professional to the romantic.

gastronomiye, profesyonelliğe ve duygusallığa.

And surely, if somebody could really tell us how to do

Elbette, eğer birisi bize gerçekten her zaman için

exactly the right thing at all possible times,

tam doğru şeyi nasıl yapacağımızı söyleyebilseydi

that would be a tremendous gift.

bu inanılmaz bir armağan olurdu.

It turns out that, in fact, the world was given this gift in 1738

İşin gerçeği, bu armağan dünyaya 1738'de

by a Dutch polymath named Daniel Bernoulli.

Hollandalı bilge Daniel Bernoulli tarafından verildi.

And what I want to talk to you about today is what that gift is,

Bugün burada sizlerle hem bu armağanın ne olduğunu konuşmak,

and I also want to explain to you why it is

hem de neden şimdiye kadar

that it hasn't made a damn bit of difference.

bunun en ufacık bir fark yaratmadığını anlatmak istiyorum.

Now, this is Bernoulli's gift. This is a direct quote.

Ve işte, bu Bernoulli'nin armağanı. Doğrudan bir alıntı.

And if it looks like Greek to you, it's because, well, it's Greek.

Eğer size Yunanca gibi geldiyse, yani işte, gerçekten de Yunanca.

But the simple English translation -- much less precise,

Fakat basit Türkçe tercümesi - daha az kesin,

but it captures the gist of what Bernoulli had to say -- was this:

fakat Bernouli'nin söylediğinin özünü yakalıyor - şöyle:

The expected value of any of our actions --

Herhangi bir eylemimizin beklenen değeri --

that is, the goodness that we can count on getting --

yani elde edeceğimize inandığımız getiri--

is the product of two simple things:

iki basit şeyin çarpımıdır:

the odds that this action will allow us to gain something,

bu eylemin bize bir kazanç fırsatı yaratma olasılığı

and the value of that gain to us.

ve bu kazancın bizim için değeri.

In a sense, what Bernoulli was saying is,

Yani bir bakıma, Bernoullli şöyle söylemekte,

if we can estimate and multiply these two things,

eğer bu iki şeyi tahmin edip çarpabilirsek,

we will always know precisely how we should behave.

her zaman nasıl davranmamız gerektiğini kesin olarak bilebiliriz.

Now, this simple equation, even for those of you

İşte, bu basit denklem, hatta siz

who don't like equations, is something that you're quite used to.

denklemleri sevmeyenleriniz için bile, alışageldiğiniz bir şey.

Here's an example: if I were to tell you, let's play

İşte bir örnek: eğer desem ki haydi

a little coin toss game, and I'm going to flip a coin,

yazı-tura oynayalım, parayı havaya atacağım

and if it comes up heads, I'm going to pay you 10 dollars,

ve yazı gelirse, sana 10 lira vereceğim.

but you have to pay four dollars for the privilege of playing with me,

fakat benimle beraber oynama hakkı için 4 lira ödeyeceksin,

most of you would say, sure, I'll take that bet. Because you know

hemen hepiniz eminim tabii ki varım dersiniz. Çünkü biliyorsunuz ki

that the odds of you winning are one half, the gain if you do is 10 dollars,

kazanma ihtimaliniz yarı yarıya ve kazancınız 10 lira,

that multiplies to five, and that's more

çarpımları 5 eder ki bu da

than I'm charging you to play. So, the answer is, yes.

oynamak için aldığım paradan daha fazla. Yani cevap, evet.

This is what statisticians technically call a damn fine bet.

İstatistikçilerin teknik olarak "aman ha kaçırma" dedikleri bir bahis.

Now, the idea is simple when we're applying it to coin tosses,

Tabii ki yazı-tura için kullanırken fikir gayet basit,

but in fact, it's not very simple in everyday life.

gel gelelim, gündelik hayatta o kadar da kolay değil.

People are horrible at estimating both of these things,

İnsanlar bu iki şeyi de tahmin etmekte berbatlar,

and that's what I want to talk to you about today.

ve bugün sizlerle konuşmak istediğim konu bu.

There are two kinds of errors people make when trying to decide

Doğru olanın ne olduğuna karar vermeye çalışırken,

what the right thing is to do, and those are

insanların yaptığı iki tür hata vardır, bunlar

errors in estimating the odds that they're going to succeed,

başarı şansını tahmin ederken yapılan hatalar,

and errors in estimating the value of their own success.

ve başarılarının değerini tahmin ederken yapılan hatalardır.

Now, let me talk about the first one first.

Peki, öncelikle ilki hakkında konuşalım.

Calculating odds would seem to be something rather easy:

Olasılığı hesaplamak biraz basit bir iş gibi görünür:

there are six sides to a die, two sides to a coin, 52 cards in a deck.

bir zarın altı yüzü, bozuk paranın iki tarafı ve destede 52 kart vardır.

You all know what the likelihood is of pulling the ace of spades

Hepiniz maça ası çekme ihtimalini,

or of flipping a heads.

veya yazı gelme ihtimalini bilebilirsiniz.

But as it turns out, this is not a very easy idea to apply

Fakat görünen o ki, bu fikrin gündelik yaşamda uygulanması

in everyday life. That's why Americans spend more --

çok da kolay değil. Bu sebeple Amerikalılar'ın harcadıkları

I should say, lose more -- gambling

-- kaybettikleri demem lazım-- kumar parası

than on all other forms of entertainment combined.

diğer tüm eğlence şekillerine harcadıklarından fazla.

The reason is, this isn't how people do odds.

Bunun sebebi, insanların ihtimalleri böyle hesaplamamaları.

The way people figure odds

İnsanların ihtimalleri tahmin etme şeklini anlamak

requires that we first talk a bit about pigs.

öncelikle biraz domuzlar hakkında konuşmamızı gerektiriyor.

Now, the question I'm going to put to you is whether you think

Şimdi size soracağım soru şu; sizce

there are more dogs or pigs on leashes

Oxford'da herhangi bir günde

observed in any particular day in Oxford.

tasmalı köpek mi daha çok görebiliriz yoksa domuz mu?

And of course, you all know that the answer is dogs.

Tabii ki hepiniz cevabın köpek olduğunu biliyorsunuz.

And the way that you know that the answer is dogs is

Ve cevabın köpek olduğunu nasıl bildiğinize gelirsek,

you quickly reviewed in memory the times

hızlıca hafızanıza göz atıp kaç sefer

you've seen dogs and pigs on leashes.

tasmalı köpek ve domuz gördüğünüzü gözden geçirdiniz.

It was very easy to remember seeing dogs,

Köpekleri gördüğünüzü hatırlamak çok kolaydı,

not so easy to remember pigs. And each one of you assumed

fakat domuzları hatırlamak o kadar kolay değil. Ve her biriniz varsaydınız ki

that if dogs on leashes came more quickly to your mind,

eğer tasmalı köpekler akla daha çabuk geliyorsa,

then dogs on leashes are more probable.

o zaman tasmalı köpekler daha olasıdır.

That's not a bad rule of thumb, except when it is.

Bu aslında çok da kötü bir tahmin değil, fakat olduğu da oluyor.

So, for example, here's a word puzzle.

Örneğin alın size bir bulmaca.

Are there more four-letter English words

Hangi dört harfli İngilizce kelimeler fazladır;

with R in the third place or R in the first place?

R harfi 3. sırada olanlar mı yoksa R harfi 1. sırada olanlar mı?

Well, you check memory very briefly, make a quick scan,

Yani, hafızanıza çok kısaca baktığınızda, hızlı bir tarama yaparak,

and it's awfully easy to say to yourself, Ring, Rang, Rung,

kendinize Ring, Rang, Rung demek çok daha kolay gelir

and very hard to say to yourself, Pare, Park: they come more slowly.

fakat Pare, Park demek zordur, akla daha geç gelir.

But in fact, there are many more words in the English language

Fakat aslında, İngilizcede R'nin üçüncü sırada olduğu

with R in the third than the first place.

kelimeler, birinci sırada olanlardan fazladır.

The reason words with R in the third place come slowly to your mind

R'nin üçüncü sırada olduğu kelimelerin aklınıza daha geç gelmesinin sebebi ise

isn't because they're improbable, unlikely or infrequent.

onların daha az olması, daha ender veya ihtimal dışı olmaları değildir.

It's because the mind recalls words by their first letter.

Sebep, zihnimizin kelimeleri ilk harflerine göre hatırlamasıdır.

You kind of shout out the sound, S -- and the word comes.

Yani bir şekilde S harfini söylersiniz -- ve kelime gelir.

It's like the dictionary;

Aynı sözlük gibi;

it's hard to look things up by the third letter.

üçüncü harflerine göre kelime bulmak zordur.

So, this is an example of how this idea that

Yani bu örneğin anlattığı,

the quickness with which things come to mind

bir şeyin aklınıza gelme hızı

can give you a sense of their probability --

size o şeyin olasılığı hakkında bir fikir veriyor --

how this idea could lead you astray. It's not just puzzles, though.

bu fikir sizi nasıl yoldan çıkartabilir. Olay sadece bulmacalar değil tabii ki.

For example, when Americans are asked to estimate the odds

Örneğin, Amerikalılardan hangi ilginç yollarla ölebileceklerinin

that they will die in a variety of interesting ways --

olasılıklarını tahmin etmelerini istediğimizde --

these are estimates of number of deaths per year

bunlar yıllık ölüm oranları tahminlerinin

per 200 million U.S. citizens.

200 milyon ABD vatandaşına oranıdır.

And these are just ordinary people like yourselves who are asked

Sizler gibi sıradan insanlara sorulan bu soru,

to guess how many people die from tornado, fireworks, asthma, drowning, etc.

kaç insanın hortum, havai fişek, astım, boğulma vb. den öldüğünü tahmin etmeleriydi.

Compare these to the actual numbers.

Cevapları gerçek sayılarla bir karşılaştırın.

Now, you see a very interesting pattern here, which is first of all,

Burada görmekte olduğunuz çok ilginç bir model, her şeyden önce,

two things are vastly over-estimated, namely tornadoes and fireworks.

iki şey aşırı derecede abartılı tahmin edilmiş, hortumlar ve havai fişekler;

Two things are vastly underestimated:

iki şey ise fazlaca küçümsenerek tahmin edilmiş:

dying by drowning and dying by asthma. Why?

boğularak veya astım yüzünden ölüm. Neden?

When was the last time that you picked up a newspaper

En son ne zaman bir gazete aldınız

and the headline was, "Boy dies of Asthma?"

ve manşette "Astımdan ölen çocuk" vardı?

It's not interesting because it's so common.

İlginç değil çünkü çok yaygın.

It's very easy for all of us to bring to mind instances

Haber bültenleri veya özetlerinde gördüğümüz,

of news stories or newsreels where we've seen

şehirleri yıkan kasırgalar veya havai fişekle

tornadoes devastating cities, or some poor schmuck

4 Temmuz kutlaması yaparken elini uçuran zavallı adam

who's blown his hands off with a firework on the Fourth of July.

aklımıza çok çabuk gelir.

Drownings and asthma deaths don't get much coverage.

Boğulma ve astıma bağlı ölümlerden ise pek bahsedilmez

They don't come quickly to mind, and as a result,

Bu sebeple bunlar, akla o kadar da çabuk gelmez, ve sonuç olarak,

we vastly underestimate them.

bunları oldukça küçümseriz.

Indeed, this is kind of like the Sesame Street game

Aslında olay Susam Sokağı'ndaki şu oyuna benzer

of "Which thing doesn't belong?" And you're right to say

"Hangisi buraya ait değil?" Ve doğru cevap;

it's the swimming pool that doesn't belong, because the swimming pool

yüzme havuzu buraya ait değil, çünkü yüzme havuzu

is the only thing on this slide that's actually very dangerous.

bu slayttaki gerçekten tehlikeli olan tek şey.

The way that more of you are likely to die than the combination

Bu şekilde ölme ihtimaliniz, bu slayttaki diğer

of all three of the others that you see on the slide.

üç tanesinin toplamından daha fazla.

The lottery is an excellent example, of course -- an excellent test-case

Tabii ki piyango çekilişi mükemmel bir örnek - insanların olasılık

of people's ability to compute probabilities.

hesaplama yetillerini ölçen mükemmel bir vaka.

And economists -- forgive me, for those of you who play the lottery --

Ekonomistler, -- aranızda piyango oynayan varsa özür dilerim --

but economists, at least among themselves, refer to the lottery

ama ekonomistler, kendi aralarında da olsa, piyangoya

as a stupidity tax, because the odds of getting any payoff

aptallık vergisi derler, çünkü bir kazanç sağlama ihtimaliniz

by investing your money in a lottery ticket

yani paranızı bir piyango biletine yatırarak,

are approximately equivalent to flushing the money

neredeyse paranızı tuvalete atıp üzerine sifonu

directly down the toilet -- which, by the way,

çekmekle aynıdır -- bu arada sifon çekmek

doesn't require that you actually go to the store and buy anything.

için bir mağazaya gidip bir şeyler almanız da gerekmez.

Why in the world would anybody ever play the lottery?

Peki ama neden insanlar piyango oynar?

Well, there are many answers, but one answer surely is,

Yani, bir çok cevap verebiliriz, ama cevaplardan birisi kesinlikle,

we see a lot of winners. Right? When this couple wins the lottery,

bir çok kazanan görüyoruz. Değil mi? Oradaki evli çift piyangoyu kazanır,

or Ed McMahon shows up at your door with this giant check --

ya da Ed McMahon elindeki devasa çekle kapınızda belirir --

how the hell do you cash things that size, I don't know.

bu arada o koca şeyi nasıl bozdurursunuz, bilmiyorum.

We see this on TV; we read about it in the paper.

Bunu TV'de görüyoruz, gazetede okuyoruz.

When was the last time that you saw extensive interviews

En son ne zaman kaybeden herkesle yapılan

with everybody who lost?

uzun röportajlar gördünüz?

Indeed, if we required that television stations run

İşin gerçeği, eğer televizyon kanallarının her kaybedenle

a 30-second interview with each loser

30 saniyelik bir röportaj yapmasını isteseydik

every time they interview a winner, the 100 million losers

yani her kazananla yaptıkları bir röportaj için, piyangoda

in the last lottery would require nine-and-a-half years

kaybeden 100 milyon kişinin röportajını seyretmek,

of your undivided attention just to watch them say,

kesintisiz 9,5 yıl boyunca izlemenizi gerektirirdi.

"Me? I lost." "Me? I lost."

"Ben mi? Çıkmadı." "Ben mi? Çıkmadı."

Now, if you watch nine-and-a-half years of television --

Eğer dokuz-buçuk yıl boyunca televizyonu

no sleep, no potty breaks -- and you saw loss after loss after loss,

uyumadan, mola vermeden -- peşpeşe kaybedenleri izleyip,

and then at the end there's 30 seconds of, "and I won,"

ve en sonunda bir 30 saniyelik, "ve ben kazandım," görseydiniz

the likelihood that you would play the lottery is very small.

piyango oynama ihtimaliniz oldukça az olurdu.

Look, I can prove this to you: here's a little lottery.

İşte, bunu kanıtlayabilirim: işte size minik bir piyango.

There's 10 tickets in this lottery.

Bu piyangoda 10 bilet var.

Nine of them have been sold to these individuals.

Dokuz tanesi buradaki kişilere satıldı.

It costs you a dollar to buy the ticket and, if you win,

Bir bilet bir dolar ve kazanırsanız

you get 20 bucks. Is this a good bet?

20 papel alırsın. Bu iyi bir bahis mi?

Well, Bernoulli tells us it is.

Eh, Bernoulli der ki:

The expected value of this lottery is two dollars;

bu piyangonun beklenen değeri 2 dolar;

this is a lottery in which you should invest your money.

bu piyangoya para yatırmalısınız.

And most people say, "OK, I'll play."

Ve birçok insan, "Tamam, varım." der.

Now, a slightly different version of this lottery:

Şimdi de bu piyangonun biraz değişik hali:

imagine that the nine tickets are all owned

dokuz bileti de Leroy adlı

by one fat guy named Leroy.

şişko birisinin aldığını düşünün.

Leroy has nine tickets; there's one left.

Leroy'da dokuz bilet var, sadece tek bir tane kaldı.

Do you want it? Most people won't play this lottery.

Onu ister miydiniz? Çoğu insan bu piyangoya girmez.

Now, you can see the odds of winning haven't changed,

Ama gördüğünüz gibi kazanma ihtimali değişmedi,

but it's now fantastically easy to imagine who's going to win.

ama artık kimin kazanacağını tahmin etmek son derece kolay.

It's easy to see Leroy getting the check, right?

Leroy'u çeki alırken hayal etmek çok kolay, değil mi?

You can't say to yourself, "I'm as likely to win as anybody,"

Kendinize "Ben de herkes kadar kazanabilirim," diyemezsiniz

because you're not as likely to win as Leroy.

çünkü Leroy kadar kazanma şansınız yok.

The fact that all those tickets are owned by one guy

Bütün o biletlerin Leroy'da olduğu gerçeği

changes your decision to play,

oynama kararınızı değiştirdi,

even though it does nothing whatsoever to the odds.

üstelik bu gerçeğin ihtimallerle bir alakası olmadığı halde.

Now, estimating odds, as difficult as it may seem, is a piece of cake

Bu arada, ihtimalleri tahmin etmek, zor da görünse, değer biçmenin yanında

compared to trying to estimate value:

çocuk oyuncağı gibi kalır:

trying to say what something is worth, how much we'll enjoy it,

bir şeyin ne kadar edeceğini, ne kadar hoşumuza gideceğini,

how much pleasure it will give us.

bize ne kadar keyif vereceğini söylemeye çalışmak gibi.

I want to talk now about errors in value.

Şimdi de değer hakkındaki yanılgılardan bahsetmek istiyorum.

How much is this Big Mac worth? Is it worth 25 dollars?

Bir Big Mac ne kadar eder? 25 dolar eder mi?

Most of you have the intuition that it's not --

Çoğunuzun hissiyatına göre etmez --

you wouldn't pay that for it.

bu kadar ödemezsiniz.

But in fact, to decide whether a Big Mac is worth 25 dollars requires

İşin aslı, bir Big Mac'in 25 dolar edip etmeyeceğine karar vermek için

that you ask one, and only one question, which is:

bir soru, tek bir soru, sormanız gerekir, o soru şudur:

What else can I do with 25 dollars?

25 dolarla başka ne yapabilirim ?

If you've ever gotten on one of those long-haul flights to Australia

Eğer Avustralya'ya olan o uzun mesafeli uçuşlardan birine katıldıysanız

and realized that they're not going to serve you any food,

ve size hiç bir yiyecek sunmayacaklarını fark ettiyseniz,

but somebody in the row in front of you has just opened

ama önünüzde oturan adam az önce

the McDonald's bag, and the smell of golden arches

McDonald's poşetini açtıysa, ve altın kemerlerin (çev: McDonalds logosu)

is wafting over the seat, you think,

koltuğun üzerinde tütüyorsa, dersiniz ki,

I can't do anything else with this 25 dollars for 16 hours.

Bu 25 dolarla 16 saat boyunca hiçbir şey yapamayacağım.

I can't even set it on fire -- they took my cigarette lighter!

Ateşe bile veremem -- çakmağımı aldılar!

Suddenly, 25 dollars for a Big Mac might be a good deal.

Ansızın, bir BigMac için 25 dolar oldukça iyi bir alışveriş haline gelebilir.

On the other hand, if you're visiting an underdeveloped country,

Diğer taraftan, eğer az gelişimiş bir ülkeyi ziyaret ediyorsanız,

and 25 dollars buys you a gourmet meal, it's exorbitant for a Big Mac.

ve 25 dolar size bir gurme sofrasına yetiyorsa, bir Big Mac için fahiş fiyat sayılır.

Why were you all sure that the answer to the question was no,

Neden hepiniz cevabın hayır olduğundan emindiniz?

before I'd even told you anything about the context?

Oysa, size durum hakkında hiç bir şey anlatmamıştım.

Because most of you compared the price of this Big Mac

Çünkü çoğunuz Big Mac'in bu fiyatını

to the price you're used to paying. Rather than asking,

alışık olduğunuz fiyatla karşılaştırdınız. Kendinize

"What else can I do with my money," comparing this investment

"Bu parayla başka ne yapabilirim" diye sorarak bu yatırımı

to other possible investments, you compared to the past.

diğer muhtemel yatırımlarla karşılaştırmak yerine, geçmişle karşılaştırdınız.

And this is a systematic error people make.

Ve bu durum, insanların sistematik olarak düştükleri bir yanılgıdır.

What you knew is, you paid three dollars in the past; 25 is outrageous.

Bildiğiniz şey, eskiden üç dolar ödediğinizdi; 25 resmen rezalet.

This is an error, and I can prove it to you by showing

Bunun bir hata olduğunu, yol açtığı mantıksızlıkları

the kinds of irrationalities to which it leads.

göstererek kanıtlayabilirim.

For example, this is, of course,

Örneğin bu, tabii ki

one of the most delicious tricks in marketing,

en lezzetli pazarlama taktiklerinden birisidir,

is to say something used to be higher,

bir şeyin eskiden daha pahalı olduğunu söylersiniz

and suddenly it seems like a very good deal.

ve birdenbire iyi bir fırsat gibi görünür.

When people are asked about these two different jobs:

İnsanlara iki farklı iş hakkında soru soruldu:

a job where you make 60K, then 50K, then 40K,

Başlangıçta yıllık 60 bin, sonra 50 bin, sonra 40 bin maaşlı,

a job where you're getting a salary cut each year,

her yıl maaşı azalan bir iş,

and one in which you're getting a salary increase,

ve öte tarafta her yıl zam aldığınız başka bir iş.

people like the second job better than the first, despite the fact

İnsanlar ikinci işi diğerinden daha çok sevdiler, oysa ki

they're all told they make much less money. Why?

ikinci işte çok daha az para kazanacakları söylenmişti. Neden?

Because they had the sense that declining wages are worse

Çünkü azalan maaşın, artan maaştan daha kötü bir şey

than rising wages, even when the total amount of wages is higher

olduğunu hissediyorlardı, azalan durumda aldıkları toplam maaş

in the declining period. Here's another nice example.

daha fazla olsa bile. Alın size başka bir güzel örnek.

Here's a $2,000 Hawaiian vacation package; it's now on sale for 1,600.

2,000 dolarlık Hawai tatil paketi indirimde ve sadece 1,600 dolar.

Assuming you wanted to go to Hawaii, would you buy this package?

Hawai'ye gitmek istediğinizi varsayarsak, bu paketi alır mıydınız?

Most people say they would. Here's a slightly different story:

Birçok insan alacağını söyler. Peki, hikayeyi biraz değiştirelim:

$2,000 Hawaiian vacation package is now on sale for 700 dollars,

2,000 dolarlık Hawai tatil paketi indirimde ve 700 dolar,

so you decide to mull it over for a week.

ve siz de bir hafta kadar düşünüp taşındınız.

By the time you get to the ticket agency, the best fares are gone --

Seyahat acentasına gidene kadar, en iyi fiyatlar kaçmış --

the package now costs 1,500. Would you buy it? Most people say, no.

ve paket artık 1,500 dolar. Alır mıydınız ? Çoğu insan hayır der.

Why? Because it used to cost 700, and there's no way I'm paying 1,500

Neden? Çünkü eskiden 700 tutuyordu, geçen hafta 700 dolar olan bir şeye

for something that was 700 last week.

hayatta 1,500 vermem.

This tendency to compare to the past

Geçmişle karşılaştırma eğilimi yüzünden

is causing people to pass up the better deal. In other words,

insanlar daha iyi fırsatları kaçırıyorlar. Diğer bir deyişle,

a good deal that used to be a great deal is not nearly as good

eskiden harika bir fırsat olan iyi bir fırsat, önceden rezalet olan

as an awful deal that was once a horrible deal.

kötü bir fırsat kadar iyi değil.

Here's another example of how comparing to the past

Geçmişle karşılaştırmanın kararlarımızı şaşırttığına

can befuddle our decisions.

başka bir örnek daha.

Imagine that you're going to the theater.

Tiyatroya gideceğinizi hayal edin.

You're on your way to the theater.

Yola çıktınız ve gidiyorsunuz.

In your wallet you have a ticket, for which you paid 20 dollars.

Cüzdanınızda 20 dolara aldığınız bir bilet var.

You also have a 20-dollar bill.

Ayrıca bir de 20 dolarlık banknotunuz var.

When you arrive at the theater,

Tiyatroya geldiğinizde,

you discover that somewhere along the way you've lost the ticket.

yolda bir yerlerde bileti düşürdüğünüzü fark ediyorsunuz.

Would you spend your remaining money on replacing it?

Cebinizdeki parayla tekrar bilet alır mıydınız?

Most people answer, no.

Çoğu insan, hayır, diye cevap verir.

Now, let's just change one thing in this scenario.

Şimdi, bu senaryoda tek bir şeyi değiştirelim.

You're on your way to the theater,

Tiyatroya doğru yola çıktınız,

and in your wallet you have two 20-dollar bills.

ve cüzdanınızda iki tane 20 dolarlık banknot var.

When you arrive you discover you've lost one of them.

Geldiğinizde bir de baktınız ki bir tanesini kaybetmişsiniz.

Would you spend your remaining 20 dollars on a ticket?

Kalan 20 dolarınızı bilete harcar mıydınız?

Well, of course, I went to the theater to see the play.

Tabii ki evet: Oyunu izlemek için tiyatroya gittim.

What does the loss of 20 dollars along the way have to do?

Yolda 20 dolar kaybettiysem bununla ne alakası var?

Now, just in case you're not getting it,

Eğer hala durumu anlamadıysanız,

here's a schematic of what happened, OK?

işte size olanların bir şeması, oldu mu?

(Laughter)

(Gülüşmeler)

Along the way, you lost something.

Yolda bir şey kaybettiniz.

In both cases, it was a piece of paper.

Her iki durumda da, o şey bir kağıt parçasıydı.

In one case, it had a U.S. president on it; in the other case it didn't.

İlk durumda, üzerinden A.B.D. başkanının resmi vardı, diğerinde yoktu.

What the hell difference should it make?

İyi de, bu neden fark etsin ki?

The difference is that when you lost the ticket you say to yourself,

Farklı olan şu; bileti kaybettiğinizde kendinize şöyle dersiniz,

I'm not paying twice for the same thing.

Aynı şeye iki kere para vermem.

You compare the cost of the play now -- 40 dollars --

Oyunun şimdiki fiyatını -- 40 dolar--

to the cost that it used to have -- 20 dollars -- and you say it's a bad deal.

önceki fiyatıyla -- 20 dolar-- karşılaştırıp kötü alışveriş dersiniz.

Comparing with the past causes many of the problems

Geçmişle karşlaştırmanın yol açtığı sorunların çoğunu

that behavioral economists and psychologists identify

davranışsal ekonomistler ve psikologlar

in people's attempts to assign value.

insanların değer biçme çabalarında görüyor.

But even when we compare with the possible, instead of the past,

Fakat geçmişle değil de olası olanlarla karşılaştırınca bile,

we still make certain kinds of mistakes.

belli başlı bazı hatalar yaparız.

And I'm going to show you one or two of them.

Şimdi size bunlardan birkaçını göstereceğim.

One of the things we know about comparison:

Karşılaştırmayla ilgili bildiğimiz şeylerden bir tanesi:

that when we compare one thing to the other, it changes its value.

bir şeyi başka bir şeyle karşılaştırdığımızda, değeri değişir.

So in 1992, this fellow, George Bush, for those of us who were

Yani 1992'de, bu adam, George Bush, biz

kind of on the liberal side of the political spectrum,

politik olarak liberal tarafta olanlar için,

didn't seem like such a great guy.

çok iyi bir adam gibi görünmüyordu.

Suddenly, we're almost longing for him to return.

Ansınız, neredeyse dönmesini ister olduk.

(Laughter)

(Gülüşmeler)

The comparison changes how we evaluate him.

Karşılaştırma onu nasıl değerlendirdiğimizi değiştirdi.

Now, retailers knew this long before anybody else did, of course,

Tabii ki satıcılar bunu herkesten önce biliyorlardı,

and they use this wisdom to help you --

ve bu bilgiyi size yardım etmek için kullandılar --

spare you the undue burden of money.

yani üzerinizdeki fazlalık paradan kurtarmak için.

And so a retailer, if you were to go into a wine shop

Bir satıcıdan konuşalım, eğer bir şarap evine gidip

and you had to buy a bottle of wine,

bir şişe şarap alacak olsaydınız,

and you see them here for eight, 27 and 33 dollars, what would you do?

ve 8, 27, 33 dolara seçenekler olsaydı, ne yapardınız ?

Most people don't want the most expensive,

Çoğu insan en pahalısını istemez,

they don't want the least expensive.

en ucuzunu da istemez.

So, they will opt for the item in the middle.

Yani, ortadaki malı seçeceklerdir.

If you're a smart retailer, then, you will put a very expensive item

Eğer akıllı bir satıcıysanız, o zaman öyle pahalı bir mal

that nobody will ever buy on the shelf,

koyarsınız ki kimse onu almaz,

because suddenly the $33 wine doesn't look as expensive in comparison.

çünkü artık karşılaştırınca 33 dolarlık şarap o kadar da pahalı görünmemektedir.

So I'm telling you something you already knew:

Aslında size zaten bildiğiniz bir şeyi söylüyorum:

namely, that comparison changes the value of things.

yani, karşılaştırma her şeyin değerini değiştirir.

Here's why that's a problem:

İşte size bunun neden sorun yarattığı:

the problem is that when you get that $33 bottle of wine home,

sorun, o 33 dolarlık şarabı eve götürdüğünüzde başlar,

it won't matter what it used to be sitting on the shelf next to.

çünkü o zaman, eski rafında hangi şarabın yanında durduğu fark etmez.

The comparisons we make when we are appraising value,

Değer biçerken yaptığımız karşılaştırmalar,

where we're trying to estimate how much we'll like things,

o şeyin ne kadar hoşumuza gideceğini tahmin etmeye çalışmak,

are not the same comparisons we'll be making when we consume them.

o şeyi tüketirken yapacağımız karşılaştırmayla aynı değildir.

This problem of shifting comparisons can bedevil

Böylesine değişen karşılaştırmalar

our attempts to make rational decisions.

mantıklı kararlar vermeye çalışırken başa bela olur.

Let me just give you an example.

Size tek bir örnek vermeme izin verin.

I have to show you something from my own lab, so let me sneak this in.

Kendi laboratuarımdan birşeyler göstermem gerektiği için bunu araya soktum.

These are subjects coming to an experiment to be asked

Deney için gelen bu deneklere

the simplest of all questions:

şu basit soru soruldu:

How much will you enjoy eating potato chips one minute from now?

Bir dakika sonra patastes cipsi yemek ne kadar hoşuna gidecek?

They're sitting in a room with potato chips in front of them.

Bir odadalar ve önlerinde de patates cipsi var.

For some of the subjects, sitting in the far corner of a room

Bazı denekler için ise, odanın öte tarafında

is a box of Godiva chocolates, and for others is a can of Spam.

bir kutu Godiva çikolatası, diğer bazıları için ise bir kutu Spam var.

In fact, these items that are sitting in the room change

İşin aslı, odada duran bu şeyler, deneklerin

how much the subjects think they're going to enjoy the potato chips.

patates cipsinin ne kadar hoşlarına gideceği hakkındaki düşüncesini değiştiriyor.

Namely, those who are looking at Spam

Şöyle ki, Spam'e bakanlar

think potato chips are going to be quite tasty;

patates cipslerinin oldukça lezzetli olduğunu düşünürken;

those who are looking at Godiva chocolate

Godiva çikolatasına bakanlar

think they won't be nearly so tasty.

o kadar da lezzetli olmayacaklarını düşünüyor.

Of course, what happens when they eat the potato chips?

Tabii ki, patates cipsini yediklerinde olan ne?

Well, look, you didn't need a psychologist to tell you that

Bunu söylemek için psikoloğa ihtiyacınız yok,

when you have a mouthful of greasy, salty, crispy, delicious snacks,

bir ağız dolusu yağlı, çıtır çıtır, tuzlu, lezzetli abur cubur yerseniz

what's sitting in the corner of the room

odanın öte tarafında ne olduğunun

makes not a damn bit of difference to your gustatory experience.

aldığınız tadın üzerinde bir gıdım etkisi bile olmaz.

Nonetheless, their predictions are perverted by a comparison

Bununla birlikte, karşılaştırma sebebiyle yanılan öngörülerinin

that then does not carry through and change their experience.

asıl yaşadıkları tecrübe üzerinde bir etkisi olmadı.

You've all experienced this yourself, even if you've never come

Bunu hepiniz yaşamışsınızdır, hatta bunun için

into our lab to eat potato chips. So here's a question:

bizim laboratuara gelip cips yemenize gerek yok, işte bir soru:

You want to buy a car stereo.

Bir araba teybi almak istiyorsunuz.

The dealer near your house sells this particular stereo for 200 dollars,

Evinizin yanındaki satıcı bir teybi size 200 dolara veriyor,

but if you drive across town, you can get it for 100 bucks.

ama şehrin diğer tarafına giderseniz, aynı teybi 100 dolara alabiliyorsunuz.

So would you drive to get 50 percent off, saving 100 dollars?

Yüzde 50 indirim alıp 100 dolardan tasarruf etmek için oraya gider miydiniz?

Most people say they would.

Çoğu insan gideceklerini söylerdi.

They can't imagine buying it for twice the price

İki katı fiyata almayı hayal bile edemezler,

when, with one trip across town, they can get it for half off.

şehrin diğer tarafına giderek yarı fiyatına almak dururken.

Now, let's imagine instead you wanted to buy a car that had a stereo,

Tamam, şimdi teybi olan bir araba almak istediğinizi düşünün,

and the dealer near your house had it for 31,000.

evinizin yanındaki satıcı 31,000 diyor.

But if you drove across town, you could get it for 30,900.

Ama şehrin diğer yakasında, aynısını 30,900'e alabilirsiniz.

Would you drive to get it? At this point, 0.003 savings -- the 100 dollars.

Gider miydiniz? Kazancınız yüzde 0,003 -- 100 dolar.

Most people say, no, I'm going to schlep across town

Çoğu insan hayır der. Şehrin taa öte yakasına gidip

to save 100 bucks on the purchase of a car?

arabadan 100 dolar kar mı edeceğim ?

This kind of thinking drives economists crazy, and it should.

Bu düşünce tarzı ekonomistleri deliye çeviriyor ve zaten çevirmeli.

Because this 100 dollars that you save -- hello! --

Çünkü tasarruf etiğiniz 100 dolar -- merhaba! --

doesn't know where it came from.

nereden geldiğini bilmiyor.

It doesn't know what you saved it on.

Onu nereden tasarruf ettiğinizi bilmiyor.

When you go to buy groceries with it, it doesn't go,

O parayla sebze almaya gittiğinizde, şöyle değil,

I'm the money saved on the car stereo, or,

Ben araba teybinden tasarruf edilen parayım, ya da,

I'm the dumb money saved on the car. It's money.

ben arabadan tasarruf edilen o aptal parayım. Para paradır.

And if a drive across town is worth 100 bucks, it's worth 100 bucks

Ve eğer şehrin diğer yakasına gitmek 100 dolarsa, 100 dolardır.

no matter what you're saving it on. People don't think that way.

Neyden tasarruf ettiğinizin önemi yok. Ama insanlar böyle düşünmez.

That's why they don't know whether their mutual fund manager

İşte bu yüzden portföy yöneticisinin

is taking 0.1 percent or 0.15 percent of their investment,

kendi yatırımlarından yüzde 0.1 mi 0.15 mi aldığını bilmezler,

but they clip coupons to save one dollar off of toothpaste.

ama diş macunundan bir dolar kar etmek için kupon keserler.

Now, you can see, this is the problem of shifting comparisons,

İşte, gördüğünüz gibi, sorun değişen karşılaştırmalarda,

because what you're doing is, you're comparing the 100 bucks

çünkü yaptığınız şey, 100 doları karşılaştırdığınız şey

to the purchase that you're making,

yaptığınız alışveriş.

but when you go to spend that money you won't be making that comparison.

ama gidip parayı harcarken o karşılaştırmayı yapmıyorsunuz.

You've all had this experience.

Hepiniz bu tecrübeyi yaşamışsınızdır.

If you're an American, for example, you've probably traveled in France.

Eğer Amerikalıysanız mesela, Fransa'ya mutlaka seyahat etmişsinizdir.

And at some point you may have met a couple

Bir yerlerde sizin şehirden bir çiftle karşılaşıp

from your own hometown, and you thought,

şöyle dersiniz,

"Oh, my God, these people are so warm. They're so nice to me.

"Aman Allahım, bu insanlar çok sıcak. Bana karşı çok iyiler.

I mean, compared to all these people who hate me

Yani, bütün bu dillerini konuşmaya çalışınca benden nefret eden

when I try to speak their language and hate me more when I don't,

konuşmayınca daha da çok nefret eden insanlara göre,

these people are just wonderful." And so you tour France with them,

bunlar harika. Ve Fransa'yı onlarla beraber gezersiniz ve

and then you get home and you invite them over for dinner,

eve dönüp onları yemeğe davet edersiniz,

and what do you find?

ve ne görürsünüz?

Compared to your regular friends,

Eski arkadaşlarınızla karşılaştırınca,

they are boring and dull, right? Because in this new context,

sıkıcı ve soğuk gelirler, değil mi? Çünkü bu yeni çevrede,

the comparison is very, very different. In fact, you find yourself

karşılaştırma çok, çok başkadır. İşin aslı, onlardan öylesine

disliking them enough almost to qualify for French citizenship.

soğursunuz ki Fransa vatandaşlığına geçmeyi bile düşünürsünüz.

Now, you have exactly the same problem when you shop for a stereo.

İşte, müzik seti alırken de aynı sorunu yaşarsınız.

You go to the stereo store, you see two sets of speakers --

Müzik seti dükkanına gider ve iki değişik müzik seti görürsünüz --

these big, boxy, monoliths, and these little, sleek speakers,

büyük, devasa, sütun gibi olanlar ve ufak tefek narin olanlar,

and you play them, and you go, you know, I do hear a difference:

biraz kurcalarsınız ve, işte, farkı anlayabiliyorum:

the big ones sound a little better.

büyük olanların sesi biraz daha güzel.

And so you buy them, and you bring them home,

Ve onları alırsınız ve eve getirirsiniz,

and you entirely violate the décor of your house.

ve evinizin dekorunu tamamen bozarsınız,

And the problem, of course, is that this comparison you made in the store

Sorun tabii ki şudur, mağazada yaptığınız karşılaştırmayı

is a comparison you'll never make again.

bir daha asla yapmayacaksınız.

What are the odds that years later you'll turn on the stereo and go,

Bir daha ne zaman müzik setini açıp şöyle diyeceksiniz ki,

"Sounds so much better than those little ones,"

"Bunların sesi o küçük olanlardan çok daha iyi,"

which you can't even remember hearing.

dinlediğinizi bile hatırlamadığınız halde.

The problem of shifting comparisons is even more difficult

Bu değişen kıyaslama sorunu, seçenekler

when these choices are arrayed over time.

zamana yayıldığında daha da zorlaşır.

People have a lot of trouble making decisions

İnsanlar değişik zamanlarda olacak olaylar hakkında

about things that will happen at different points in time.

karar verirken oldukça zorlanırlar.

And what psychologists and behavioral economists have discovered

Psikologların ve davranışsal ekonomistlerin keşfettiği şey ise

is that by and large people use two simple rules.

insanlar büyük oranda iki basit kuralı kullanır.

So let me give you one very easy problem, a second very easy problem

Dilerseniz size bir çok basit, ve ikinci bir çok basit

and then a third, hard, problem.

ve sonra üçüncü bir, zor soru sorayım.

Here's the first easy problem:

Önce ilk kolay soru:

You can have 60 dollars now or 50 dollars now. Which would you prefer?

Şu anda 60 veya 50 dolar alabilirsiniz. Hangisini istersiniz?

This is what we call a one-item IQ test, OK?

Bunun adı tek-maddelik IQ testi, tamam mı?

All of us, I hope, prefer more money, and the reason is,

Hepiniz, umarım, çok parayı seçmişsinizdir, ve bunun sebebi,

we believe more is better than less.

çoğun azdan daha iyi olduğunu düşünmemiz.

Here's the second problem:

İşte ikinci soru:

You can have 60 dollars today or 60 dollars in a month. Which would you prefer?

Şimdi 60 dolar veya 1 ay sonra 60 dolar alabilirsiniz. Hangisini seçerdiniz?

Again, an easy decision,

Tekrar, kolay bir seçim,

because we all know that now is better than later.

çünkü hepimiz biliyoruz ki şimdi sonradan daha iyidir.

What's hard in our decision-making is when these two rules conflict.

Karar vermemizi zorlaştıran etki ise bu iki kuralın çatışmasıdır.

For example, when you're offered 50 dollars now or 60 dollars in a month.

Örneğin, şu anda 50 dolar veya bir ay sonra 60 dolar önerilse.

This typifies a lot of situations in life in which you will gain

Bu örnek, hayatta karşılaşılan birçok durumu özetler,

by waiting, but you have to be patient.

beklersen kazanırsın ama sabırlı olman lazım.

What do we know? What do people do in these kinds of situations?

Ne biliyoruz? İnsanlar böyle durumlarda ne yapıyorlar?

Well, by and large people are enormously impatient.

İnsanların çok büyük bir kısmı son derece sabırsız.

That is, they require interest rates in the hundred

Yani, faiz oranlarının yüzler hatta

or thousands of percents in order to delay gratification

binler oranında olmasını bekliyorlar ki tatmini ertelesinler

and wait until next month for the extra 10 dollars.

ve fazladan bir 10 dolar için bir sonraki ayı beklesinler.

Maybe that isn't so remarkable, but what is remarkable is

Belki bu o kadar çarpıcı değil ama çarpıcı olan şey

how easy it is to make this impatience go away by simply changing

bu sabırsızlığı yenmenin ne kadar kolay olduğu, sadece

when the delivery of these monetary units will happen.

bu paraların veriliş tarihlerini değiştirmek yeterli.

Imagine that you can have 50 dollars in a year -- that's 12 months --

Bir yıl sonra 50 dolar -- yani 12 ay -- alabileceğinizi hayal edin

or 60 dollars in 13 months.

ya da 13 ay sonra 60 dolar.

What do we find now?

Şimdi karşımıza ne çıkıyor?

People are gladly willing to wait: as long as they're waiting 12,

Insanlar memnuniyetle beklemeye hazır: 12 ay bekledikleri sürece,

they might as well wait 13.

13 de bekleyebilirler.

What makes this dynamic inconsistency happen?

Bu dinamik uyumsuzluğun ortaya çıkış sebebi ne?

Comparison. Troubling comparison. Let me show you.

Kıyaslama. Sorunlu kıyaslama. İzin verin göstereyim.

This is just a graph showing the results that I just suggested

Buradaki grafik size az önce söylediğim sonuçları gösteriyor,

you would show if I gave you time to respond, which is,

eğer süre versem siz de bu cevapları verirdiniz, öyle ki,

people find that the subjective value of 50 is higher

insanlara göre 50'nin öznel (subjektif) değeri,

than the subjective value of 60 when they'll be delivered in now

60'ın öznel değerinden daha fazla, sırasıyla şimdi

or one month, respectively -- a 30-day delay --

ve bir ay sonrasında -- 30 gün sonra -- alındığında.

but they show the reverse pattern when you push the entire decision

Ama tüm kararı bir yıl ötelerseniz tam tersi

off into the future a year.

bir modelle karşılaşırsınız.

Now, why in the world do you get this pattern of results?

Peki ama neden bu farklı sonuçları alıyoruz?

These guys can tell us.

Bu arkadaşlar bize söyleyebilir.

What you see here are two lads,

Burada iki adam görüyorsunuz,

one of them larger than the other: the fireman and the fiddler.

biri diğerinden daha büyük: itfaiyeci ve şaklaban.

They are going to recede towards the vanishing point in the horizon,

ufuktaki yok olma noktasına kadar uzaklaşacaklar,

and I want you to notice two things.

ve sizlerden iki şeyi fark etmenizi istiyorum.

At no point will the fireman look taller than the fiddler. No point.

Hiçbir noktada itfaiyeci şaklabandan daha uzun görünmeyecek. Hiçbir noktada.

However, the difference between them seems to be getting smaller.

Ama her nasılsa, aralarındaki fark giderek daha azalıyor gibi görünüyor.

First it's an inch in your view, then it's a quarter-inch,

Önce size göre iki santim, sonra bir santim

then a half-inch, and then finally they go off the edge of the earth.

sonra yarım santim ve en sonunda dünyanın kenarından aşağıya düşüyorlar.

Here are the results of what I just showed you.

İşte size az önce gösterdiğim şeyin sonuçları.

This is the subjective height --

Buradaki öznel yükseklik --

the height you saw of these guys at various points.

bu arkadaşların değişik noktalarda gördüğünüz boyları.

And I want you to see that two things are true.

Ve iki şeyin doğru olduğunu görmenizi istiyorum.

One, the farther away they are, the smaller they look;

Bir, ne kadar uzaktaysalar, o kadar küçük görünüyorlar;

and two, the fireman is always bigger than the fiddler.

ve iki, itfaiyeci her zaman şaklabandan daha büyük.

But watch what happens when we make some of them disappear. Right.

Ama bazılarını aradan çıkarttığımızda ne olduğuna bakın. Evet.

At a very close distance, the fiddler looks taller than the fireman,

Çok yakın mesafede, şaklaban itfaiyeciden daha uzun görünüyor.

but at a far distance

ama daha uzak mesafede

their normal, their true, relations are preserved.

aralarındaki normal, gerçek, bağıntı devam ediyor.

As Plato said, what space is to size, time is to value.

Plato'nun dediği gibi, boyut için uzay neyse, değer için zaman odur.

These are the results of the hard problem I gave you:

İşte bunlar sorduğum zor problemin cevapları:

60 now or 50 in a month?

şim 60 mı yoksa bir ay sonraya 50 mi ?

And these are subjective values,

Bunlar öznel değerler,

and what you can see is, our two rules are preserved.

ve görebileceğiniz gibi, iki kuralımız hala geçerli.

People always think more is better than less:

İnsanlar her zaman fazlanın azdan daha iyi olduğunu düşünür:

60 is always better than 50,

60 her zaman 50'den iyidir;

and they always think now is better than later:

ve her zaman için şimdi sonradan daha iyidir:

the bars on this side are higher than the bars on this side.

bu taraftaki çubuklar diğer taraftakilerden daha yüksek.

Watch what happens when we drop some out.

Şimdi birkaç tanesini çıkarttığımızda ne olduğuna bakın.

Suddenly we have the dynamic inconsistency that puzzled us.

İşte size hepimizi şaşırtan dinamik uyumsuzluk.

We have the tendency for people to go for 50 dollars now

İnsanlar şu anda 50 doları almayı

over waiting a month, but not if that decision is far in the future.

bir ay beklemeye yeğliyor, ama bu karar çok uzak gelecekte değilse.

Notice something interesting that this implies -- namely, that

Dikkat edin, bu ilginç bir durum yaratıyor -- yani,

when people get to the future, they will change their minds.

insan geleceğe gittiğinde, fikrini değiştiriyor.

That is, as that month 12 approaches, you will say,

Şöyle ki, 12. ay yaklaştığında diyeceğiniz şudur,

what was I thinking, waiting an extra month for 60 dollars?

60 dolar için bir ay daha beklerim derken ne düşünüyordum?

I'll take the 50 dollars now.

50 doları hemen alıyorum.

Well, the question with which I'd like to end is this:

Sonuç olarak, bitirirken sormak istediğim soru şu:

If we're so damn stupid, how did we get to the moon?

Eğer bu kadar aptalsak, aya nasıl gittik?

Because I could go on for about two hours with evidence

Çünkü bu kanıtları iki saat boyunca peş peşe sıralayabilirim:

of people's inability to estimate odds and inability to estimate value.

insanların olasılık ve değer tahmin etmedeki beceriksizlikleri.

The answer to this question, I think, is an answer you've already heard

Bu sorunun cevabı, sanırım önceden de başka konuşmalarda

in some of the talks, and I dare say you will hear again:

duyduğunuz bir cevap, yine de tekrar söyleyebilirim:

namely, that our brains were evolved for a very different world

Beyinlerimiz daha değişik bir dünya için evrimleşti,

than the one in which we are living.

şimdi içinde yaşadığımızdan çok daha değişik.

They were evolved for a world

Evrimleştikleri bu dünyada

in which people lived in very small groups,

insanlar küçük gruplar halinde yaşardı,

rarely met anybody who was terribly different from themselves,

kendilerinden çok farklı kimselerle nadiren karşılaşırlar,

had rather short lives in which there were few choices

nispeten az seçeneklerinin olduğu kısa hayatlar yaşardı.

and the highest priority was to eat and mate today.

Onlar için birinci öncelik o an yemek ve çiftleşmekti.

Bernoulli's gift, Bernoulli's little formula, allows us, it tells us

Bernoullli'nin hediyesi, Bernoulli'nin minik formülü şu işe yarar:

how we should think in a world for which nature never designed us.

Doğa'nın bizim için tasarlamadığı bir dünya içerisinde nasıl düşünmeliyiz.

That explains why we are so bad at using it, but it also explains

Bunu kullanmakta neden bu kadar kötü olduğumuzu açıklıyor, diğer taraftan

why it is so terribly important that we become good, fast.

neden bir an önce daha iyi hale gelmemiz gerektiğini açıklıyor.

We are the only species on this planet

Biz bu gezedendeki, kendi kaderini

that has ever held its own fate in its hands.

elinde tutan tek türüz.

We have no significant predators,

Bizi avlayan bir yırtıcı yok,

we're the masters of our physical environment;

fiziksel çevremizin efendisiyiz;

the things that normally cause species to become extinct

canlı türlerini normalde yok edebilecek tehditler,

are no longer any threat to us.

bizim için tehlike olmaktan çıktı.

The only thing -- the only thing -- that can destroy us and doom us

Tek şey -- bizi yok edebilecek tek şey --

are our own decisions.

kendi kararlarımız.

If we're not here in 10,000 years, it's going to be because

Eğer 10,000 yıl sonra hala burada değilsek, bunun sebebi

we could not take advantage of the gift given to us

bu hediyeden faydalanamamış olmamızdır

by a young Dutch fellow in 1738,

-- bize 1738'de genç bir Hollandalı tarafından verilen.

because we underestimated the odds of our future pains

Çünkü gelecekte çekeceğimiz acıları fazlaca küçümseyip

and overestimated the value of our present pleasures.

şimdiki zevklerimizi gözümüzde fazla büyütüyoruz.

Thank you.

Teşekkürler.

(Applause)

(Alkışlar)

Chris Anderson: That was remarkable.

Chris Anderson: Çok dikkat çekiciydi.

We have time for some questions for Dan Gilbert. One and two.

Dan Gilbert'a bir kaç soru sormak için vaktimiz var. Bir ve iki.

Bill Lyell: Would you say that this mechanism

Bill Lyell: Bu mekanizma bir yerde

is in part how terrorism actually works to frighten us,

terörizmin bizi nasıl korkuttuğunu açıklıyor mu sizce,

and is there some way that we could counteract that?

ve buna karşı koyabileceğimiz bir yol var mı?

Dan Gilbert: I actually was consulting recently

Dan Gilbert: Aslında yakın zamanda danışmanlık yaptığım

with the Department of Homeland Security, which generally believes

Anavatan Güvenlik Departmanı'na göre

that American security dollars should go to making borders safer.

Amerikan güvenlik bütçesi sınırları güvenli yapmaya harcanmalıdır.

I tried to point out to them that terrorism was a name

Onlara açıklamaya çalıştığım şey, terörizm kavramının

based on people's psychological reaction to a set of events,

insanların bir takım olaylara verdiği psikolojik tepki olduğu,

and that if they were concerned about terrorism they might ask

ve eğer terörizm hakkında endişeleniyorlarsa sormaları gereken sorunun

what causes terror and how can we stop people from being terrified,

teröre neyin yol açtığı ve insanları terörize (korkmak) olmaktan nasıl kurtarabileceğimiz olması gerektiğiydi

rather than -- not rather than, but in addition to

-- şey değil, değil yanlış oldu, ek olarak

stopping the atrocities that we're all concerned about.

bu konuştuğumuz vahşeti nasıl engelleriz.

Surely the kinds of play that at least American media give to --

Tabii ki en azından Amerikan medyasının verdiği bu --

and forgive me, but in raw numbers these are very tiny accidents.

özür dileyerek söylüyorum, bu ham sayılar, bunlar çok küçük olaylar.

We already know, for example, in the United States,

Hepimiz biliyoruz ki, mesela Amerika Birleşik Devletlerinde,

more people have died as a result of not taking airplanes --

uçağa binmek yerine -- korktukları için --

because they were scared -- and driving on highways,

araba sürdüklerinden dolayı ölen insanların sayısı,

than were killed in 9/11. OK?

9/11'de ölenlerden fazla. Tamam mı?

If I told you that there was a plague

Eğer size deseydim ki bir salgın

that was going to kill 15,000 Americans next year,

önümüzdeki sene 15,000 Amerikalıyı öldürecek,

you might be alarmed if you didn't find out it was the flu.

eğer bunun grip olduğunu bilmeseydiniz teleşlanırdınız.

These are small-scale accidents, and we should be wondering

Bunlar küçük çaplı kazalar ve düşünmemiz gereken şey

whether they should get the kind of play,

üzerlerine çektikleri bu dikkati,

the kind of coverage, that they do.

bu reytingi, almaları gerekiyor mu?

Surely that causes people to overestimate the likelihood

Şüphesiz bu durum, insanların bu yollarla

that they'll be hurt in these various ways,

zarar görebilecekleri ihtimalini aşırı abartmalarını sağlayarak

and gives power to the very people who want to frighten us.

bizzat bize zarar vermek isteyenlerin eline koz veriyor.

CA: Dan, I'd like to hear more on this. So, you're saying

CA: Dan, bunu biraz daha duymak istiyorum. Yani diyordun ki

that our response to terror is, I mean, it's a form of mental bug?

teröre karşı verdiğimiz tepki, yani, bir çeşit zihinsel hata mı?

Talk more about it.

Biraz daha bahsetsene.

DG: It's out-sized. I mean, look.

DG: Aşırı büyük. Yani, bak,

If Australia disappears tomorrow,

Eğer Avustralya yarın yok olsa,

terror is probably the right response.

terrör (dehşet) muhtemelen doğru tepki olurdu.

That's an awful large lot of very nice people. On the other hand,

Sonuçta bu, çok çok fazla çok hoş insan demek. Diğer yandan,

when a bus blows up and 30 people are killed,

bir otobüs patlayıp da 30 kişi ölünce,

more people than that were killed

daha fazla insanın ölmesi demek

by not using their seatbelts in the same country.

aynı ülkede, emniyet kemeri takmadığından dolayı.

Is terror the right response?

Terör (dehşet) doğru tepki mi?

CA: What causes the bug? Is it the drama of the event --

CA: Hataya sebep olan nedir? Olayın dramatikliği mi --

that it's so spectacular?

bu kadar görkemli olan?

Is it the fact that it's an intentional attack by, quote, outsiders?

Yoksa "yabancılar" tarafından yapılan kasıtlı bir saldırı olması mı?

What is it?

Nedir?

DG: Yes. It's a number of things, and you hit on several of them.

DG: Evet. Bir kaç unsur var ve birçoğunu yakaladın.

First, it's a human agent trying to kill us --

Bir, bizi öldürmeye çalışan bir insan faktörü --

it's not a tree falling on us by accident.

üzerimize kazara düşen bir ağaç değil.

Second, these are enemies who may want to strike and hurt us again.

İki, bu düşmanlar bize tekrar saldırıp zarar vermeye çalışabilir.

People are being killed for no reason instead of good reason --

İnsanlar iyi sebepler yerine sebepsiz yere ölüyor --

as if there's good reason, but sometimes people think there are.

sanki iyi sebep olabilirmiş gibi, ama insanlar bazen olduğunu düşünüyor.

So there are a number of things that together

Yani sonuçta bir çok faklı etmen

make this seem like a fantastic event, but let's not play down

bunu akıl almaz bir olay gibi gösteriyor ama hafife alınmaması gereken

the fact that newspapers sell when people see something in it

bir gerçek de var ki gazetelerin satması için içlerinde insanların okumak

they want to read. So there's a large role here played by the media,

istedikleri şeyler olmasıdır. Yani burada medyanın da rolü büyük.

who want these things to be

Medyanın isteği bu olayların

as spectacular as they possibly can.

olabildiğince dikkat çekici olması.

CA: I mean, what would it take to persuade our culture to downplay it?

CA: Demek istediğim, medeniyetimizin bunu önemsememesi için ne gerekiyor?

DG: Well, go to Israel. You know,

DG: İsrail'e git. Anlıyorsun,

go to Israel. And a mall blows up,

İsrail'e git. Bir alışveriş merkezi patlar,

and then everybody's unhappy about it, and an hour-and-a-half later --

ve sonra herkes üzülür, ve bir buçuk saat sonra --

at least when I was there, and I was 150 feet from the mall

en azından ben oradayken, alışveriş merkezinden 50 metre uzaktayken

when it blew up -- I went back to my hotel

patladığında -- otelime geri döndüm

and the wedding that was planned was still going on.

ve önceden planlanan düğün hala devam ediyordu.

And as the Israeli mother said,

Ve İsrailli anne şöyle dedi,

she said, "We never let them win by stopping weddings."

dedi ki, "Düğünlerimizi durdurarak kazanmalarına izin vermeyeceğiz"

I mean, this is a society that has learned --

Demek istediğim, bu toplum bunu öğrenmiş --

and there are others too -- that has learned to live

ve bunun gibi başkaları da var -- terörle

with a certain amount of terrorism and not be quite as upset by it,

yaşamayı öğrenip çok da fazla altüst olmayan,

shall I say, as those of us who have not had many terror attacks.

nasıl diyeyim, bizim gibi o kadar çok terör saldırısına maruz kalmayanlara göre.

CA: But is there a rational fear that actually,

CA: Peki ama aslında gerçekçi bir korku değil mi,

the reason we're frightened about this is because we think that

bundan korkmamızın sebebi şöyle düşünmemiz olamaz mı:

the Big One is to come?

Asıl olay daha olmadı.

DG: Yes, of course. So, if we knew that this was the worst attack

DG: Tabii ki. Bu saldırının en kötüsü olduğunu bilseydik ki,

there would ever be, there might be more and more buses of 30 people --

daha pek çok 30 kişilik otobüs olayları yaşanacak, yaşanabilir --

we would probably not be nearly so frightened.

bu kadar fazla korkmuyor olabilirdik.

I don't want to say -- please, I'm going to get quoted somewhere

Şöyle demek istemiyorum -- lütfen, bir yerlerde benden şöyle alıntı yapacaklar

as saying, "Terrorism is fine and we shouldn't be so distressed."

"Terörizm iyidir ve bu kadar da endişelenmemeliyiz."

That's not my point at all.

Söylemek istediğim kesinlikle bu değil.

What I'm saying is that, surely, rationally,

Demek istediğim, tabii ki, mantıklı olarak,

our distress about things that happen, about threats,

olaylar, tehditler hakkındaki, endişelerimizin,

should be roughly proportional to the size of those threats

o tehditlerin büyüklüğüyle orantılı olması gerektiğidir,

and threats to come.

ve ilerideki tehditlerinkilerle de.

I think in the case of terrorism, it isn't.

Ve bence terörizmi düşündüğümüzde, öyle değil.

And many of the things we've heard about from our speakers today --

Ve bugün konuşmacılardan dinlediğimiz birçok konu hakkında --

how many people do you know got up and said,

tanıdığınız kaç kişi ayağa kalkıp şöyle dedi,

Poverty! I can't believe what poverty is doing to us.

Yoksulluk! Yoksulluğun bize yaptıklarına inanamıyorum.

People get up in the morning; they don't care about poverty.

İnsanlar her sabah uyanıyor ve yoksulluk umurlarında değil.

It's not making headlines, it's not making news, it's not flashy.

Manşetlere çıkmıyor; haber olmuyor; çarpıcı değil.

There are no guns going off.

Silahlar bir yere gitmiyor.

I mean, if you had to solve one of these problems, Chris,

Demek istediğim Chris, şu sorunlardan birisini çözebilseydin

which would you solve? Terrorism or poverty?

hangisini çözerdin? Terörizm mi yoksulluk mu?

(Laughter)

(Gülüşmeler)

(Applause)

(Alkışlar)

That's a tough one.

Bu zor soruydu.

CA: There's no question.

CA: Bu bir soru değil.

Poverty, by an order of magnitude, a huge order of magnitude,

Yoksulluk, onlarca kat, çok çok daha fazla oranda

unless someone can show that there's, you know,

tabii biri bana, işte, nükleer silahlı teröristlerin

terrorists with a nuke are really likely to come.

geldiğini göstermediği takdirde.

The latest I've read, seen, thought

Son okuduğum ve duyduklarıma göre

is that it's incredibly hard for them to do that.

bunu yapmaları son derece zor.

If that turns out to be wrong, we all look silly,

Tabii bu olursa, hepimiz aptal durumuna düşeriz,

but with poverty it's a bit --

ama yoksulluk, yani biraz --

DG: Even if that were true, still more people die from poverty.

DG: Bu doğru olsaydı bile, yine de yoksulluktan dolayı daha fazla insan ölüyor.

CA: We've evolved to get all excited

CA: Hepimiz bu dramatik saldırılar

about these dramatic attacks. Is that because in the past,

karşısında heyecanlanmak için evrimleştik. Çünkü geçmişte,

in the ancient past, we just didn't understand things like disease

tarih öncesinde, hastalık gibi şeyleri anlamıyorduk

and systems that cause poverty and so forth,

veya yoksulluğa sebep olan sistemleri falan,

and so it made no sense for us as a species to put any energy

ve tür olarak bu tip olaylar karşısında üzülerek enerji harcamak

into worrying about those things?

hiç de mantıklı değildi.

People died; so be it.

İnsanlar ölürdü, öyle olsun.

But if you got attacked, that was something you could do something about.

Ama eğer saldırıya uğrarsan, bunun hakkında bir şeyler yapabilirdin.

And so we evolved these responses.

ve biz de bu şekilde tepkiler geliştirdik.

Is that what happened?

Olan bu muydu?

DG: Well, you know, the people who are most skeptical

DG: Bildiğin gibi, her şey hakkında evrimsel açıklamalara

about leaping to evolutionary explanations for everything

gitmek konusunda en kuşkucu olanlar

are the evolutionary psychologists themselves.

yine evrimsel psikologların kendileridir.

My guess is that there's nothing quite that specific

Benim tahminim, evrimsel geçmişimizde bu kadar

in our evolutionary past. But rather, if you're looking for

belirgin bir şey olmadığı. Daha çok, evrimsel bir açıklama

an evolutionary explanation, you might say

arıyorsan eğer, diyebilirsin ki

that most organisms are neo-phobic -- that is, they're a little scared

çoğu organizmalar neo-fobiktir -- yani yeni ve farklı

of stuff that's new and different.

şeylerden biraz korkarlar.

And there's a good reason to be,

Bunun için iyi bir sebep de vardır,

because old stuff didn't eat you. Right?

çünkü bildik şeyler seni yememiştir, değil mi?

Any animal you see that you've seen before is less likely

Daha önce gördüğün bir hayvanı gördüğünde,

to be a predator than one that you've never seen before.

onun bir yırtıcı olma ihtimali hiç görmediğin hayvana göre azdır.

So, you know, when a school bus is blown up and we've never seen this before,

Yani, bir okul otobüsü havaya uçtuğunda ve bunu daha önce görmediysek,

our general tendency is to orient towards

yeni ve değişik olana karşı olan genel eğilimimiz

that which is new and novel is activated.

harekete geçer.

I don't think it's quite as specific a mechanism

Bunun, senin bahsettiğin kadar belirgin bir mekanizma

as the one you alluded to, but maybe a more fundamental one underlying it.

olduğunu sanmıyorum, ama belki altta yatan daha temel bir tanesi olabilir.

Jay Walker: You know, economists love to talk about

Jay Walker: Bilirsin, ekonomistler çok sevdiği bir şey varsa

the stupidity of people who buy lottery tickets. But I suspect

o da piyango bileti alan insanların aptallığıdır. Ama sanırım

you're making the exact same error you're accusing those people of,

sen de o insanları suçladığın hatanın aynısını yapıyorsun,

which is the error of value.

yani değerlendirme hatası.

I know, because I've interviewed

Biliyorum, çünkü son yıllarda

about 1,000 lottery buyers over the years.

neredeyse 1,000 piyango oynayan kişiyle röportaj yaptım.

It turns out that the value of buying a lottery ticket is not winning.

Anlaşılan o ki, piyango bileti almanın değeri kazanmak değil.

That's what you think it is. All right?

Bu senin düşündüğün şey, değil mi?

The average lottery buyer buys about 150 tickets a year,

Ortalama bir piyango oyuncusu yılda yaklaşık 150 bilet alır,

so the buyer knows full well that he or she is going to lose,

yani kaybedeceğini kesinlikle bilir,

and yet she buys 150 tickets a year. Why is that?

ama yine de yılda 150 bilet alır. Peki neden?

It's not because she is stupid or he is stupid.

Bunun sebebi aptal olması değil.

It's because the anticipation of possibly winning

Asıl sebep, kazanma beklentisinin olması

releases serotonin in the brain, and actually provides a good feeling

beyinde serotonin salgılanmasını ve iyi hissetmesini sağlar.

until the drawing indicates you've lost.

Taa ki çekiliş sonunda kaybedene kadar.

Or, to put it another way, for the dollar investment,

Ya da diğer bir değişle, yatırılan her dolar için

you can have a much better feeling than flushing the money

parayı sokağa atmaya göre çok daha iyi hissedebilirsin,

down the toilet, which you cannot have a good feeling from.

sokağa atarak pek de iyi hissetmezsin.

Now, economists tend to --

İşte, ekonomistlere göre --

(Applause)

(Alkışlar)

-- economists tend to view the world

-- ekonomistler dünyayı kendi

through their own lenses, which is:

gözlükleriyle görmeye yatkındır, yani:

this is just a bunch of stupid people.

bunlar sadece bir avuç aptal insan.

And as a result, many people look at economists as stupid people.

Sonuç olarak, birçok insan ekonomistlere aptal muamelesi yapar.

And so fundamentally, the reason we got to the moon is,

Temel olarak, aya gidebilmemizin sebebi,

we didn't listen to the economists. Thank you very much.

ekonomistleri dinlememiş olmamız. Çok teşekkürler.

(Applause)

(Alkışlar)

DG: Well, no, it's a great point. It remains to be seen

DG: Yani, hayır, çok güzel bir nokta. Burada bakılması gereken,

whether the joy of anticipation is exactly equaled

kazanma beklentisinin verdiği mutluluk acaba

by the amount of disappointment after the lottery. Because remember,

çekilişten bir gün sonraki hayal kırıklığına eşit mi? Çünkü hatırlayın,

people who didn't buy tickets don't feel awful the next day either,

piyango bileti almayanlar, sonraki günde kendilerini kötü hissetmediler,

even though they don't feel great during the drawing.

çekiliş sırasında harika hissetmemiş olsalar bile.

I would disagree that people know they're not going to win.

İnsanların kazanmayacaklarını bildikleri kısmına ise katılmıyorum.

I think they think it's unlikely, but it could happen,

Bence uzak bir ihtimal olduğunu ancak olabileceğini düşünüyorlar,

which is why they prefer that to the flushing.

bu sebeple bunu, parayı sokağa atmaya tercih ediyorlar.

But certainly I see your point: that there can be

Ama demek istediğini anlıyorum: piyango bileti

some utility to buying a lottery ticket other than winning.

almak için kazanmaktan başka sebepler olabilir.

Now, I think there's many good reasons not to listen to economists.

Peki, bence ekonomistleri dinlememek için birçok iyi sebep var.

That isn't one of them, for me, but there's many others.

Bu onlardan birisi değil, bence, ama başka birçoğu var.

CA: Last question.

CA: Son soru.

Aubrey de Grey: My name's Aubrey de Grey, from Cambridge.

Aubrey de Grey: Adım Aubrey de Grey, Cambridge'denim.

I work on the thing that kills more people than anything else kills --

Ben, diğer hepsinden daha çok insanı öldüren şey üzerine çalışıyorum --

I work on aging -- and I'm interested in doing something about it,

yaşlanma üzerine çalışıyorum -- ve bu konuda bir şeyler yapmak istiyorum,

as we'll all hear tomorrow.

yarın hepimizin dinleyeceği gibi.

I very much resonate with what you're saying,

Söylediklerinizi çok iyi anlıyorum,

because it seems to me that the problem

çünkü bana göre sorun şu;

with getting people interested in doing anything about aging

insanlar yaşlanmak konusuna ilgi göstermiyorlar çünkü

is that by the time aging is about to kill you it looks like cancer

yaşlılık sizi öldürmek üzereyken, kansere

or heart disease or whatever. Do you have any advice?

veya kalp hastalığına veya başka bir şeye benziyor. Tavsiyeniz var mı?

(Laughter)

(Gülüşmeler)

DG: For you or for them?

DG: Senin için mi onlar için mi?

AdG: In persuading them.

AdG: Onları ikna etmek için.

DG: Ah, for you in persuading them.

DG: Ah, sana, onları ikna etmen için.

Well, it's notoriously difficult to get people to be farsighted.

İnsanları ileri görüşlü yapamak inanılmaz derecede zordur.

But one thing that psychologists have tried that seems to work

Ama psikologların deneyip de sonuç aldığı tek şey,

is to get people to imagine the future more vividly.

insanları geleceği daha canlı hayal etmesini sağlamak.

One of the problems with making decisions about the far future

Uzak ve yakın gelecek hakkında karar verirken

and the near future is that we imagine the near future

yaşadığımız bir sıkıntı, yakın geleceği uzağa göre

much more vividly than the far future.

çok daha canlı hayal edebiliriz.

To the extent that you can equalize the amount of detail

İnsanların yakın ve uzak geleceklerinin zihinsel gösterimlerine

that people put into the mental representations

koydukları detay seviyesini eşitleyebildiğin ölçüde

of near and far future, people begin to make decisions

insanları her ikisi hakkında da

about the two in the same way.

aynı şekilde karar vermeye yönlendirebilirsin.

So, would you like to have an extra 100,000 dollars when you're 65

Yani, 65 yaşına geldiğinde fazladan bir 100,000 dolar ister misin sorusu,

is a question that's very different than,

şundan çok daha farklıdır,

imagine who you'll be when you're 65: will you be living,

65'ine geldiğinde kim olacağını hayal et: hayatta mısın,

what will you look like, how much hair will you have,

nasıl görünüyorsun, ne kadar saçın var,

who will you be living with.

kiminle berabersin.

Once we have all the details of that imaginary scenario,

Bu hayali senaryodaki tüm detayları tamamlayınca,

suddenly we feel like it might be important to save

birdenbire para biriktirmenin önemli olabileceğini hissederiz ki

so that that guy has a little retirement money.

o yaşlı adamın bir emeklilik parası olsun.

But these are tricks around the margins.

Ama bunlar uç noktalardaki numaralar.

I think in general you're battling a very fundamental human tendency,

Bence sen genel olarak çok temel bir insan özelliği ile karşı karşıyasın,

which is to say, "I'm here today,

yani "Şimdi buradayım,

and so now is more important than later."

ve şu an sonrasından çok daha önemli."

CA: Dan, thank you. Members of the audience,

CA: Dan, teşekkürler. Sayın dinleyiciler,

that was a fantastic session. Thank you.

bu harika bir oturum oldu. Teşekkürler.

(Applause)

(Alkışlar)