Bart Weetjens: How I taught rats to sniff out land mines

Bart Weetjens: Farelere, kara mayınlarını koklayarak bulmayı nasıl öğrettim?

Çeviri: Ercan Tozluoğlu Gözden geçirme: osman oguz ahsen

I'm here today to share with you

Bugün sizinle

an extraordinary journey -

sıradışı bir serüveni paylaşmak için buradayım,

extraordinarily rewarding journey, actually -

olağanüstü derecede tatmin edici bir serüven aslında...

which brought me into

Kara mayınlarını

training rats

ve tüberkülozu tespit ederek

to save human lives

insan hayatı kurtarmak için

by detecting landmines

fareleri eğitmeye

and tuberculosis.

beni yönlendiren bir serüven.

As a child, I had two passions.

Çocukken iki tutkum vardı.

One was a passion for rodents.

Bunlardan biri kemirgenlerdi.

I had all kinds of rats,

Her cins farem,

mice, hamsters,

fındık farem, hamsterım,

gerbils, squirrels.

çöl farem ve sincabım vardı.

You name it, I bred it, and I sold them to pet shops.

Hangisini sorsanız, beslemişimdir ve pet-shoplara satmışımdır kesin.

(Laughter)

(Gülümsemeler)

I also had a passion for Africa.

İkinci tutkum Afrika'ydı.

Growing up in a multicultural environment,

Çok-kültürlü bir ortamda yetiştim.

we had African students in the house,

Evimizde Afrikalı öğrenciler vardı

and I learned about their stories,

ve onların hikayelerini dinlerdim.

so different backgrounds,

Bambaşka öyküler...

dependency on imported know-how,

Teknik bilgi,

goods, services,

mal ve hizmet konularında dışa bağımlılık,

exuberant cultural diversity.

coşkun bir kültürel çeşitlilik...

Africa was truly fascinating for me.

Afrika benim için gerçekten büyüleyiciydi.

I became an industrial engineer,

Sonra bir endüstri mühendisi oldum...

engineer in product development,

Ürün geliştirme mühendisi...

and I focused on appropriate detection technologies,

ve özellikle verimli (mayın, hastalık vb.) tespit teknolojileri üzerine yoğunlaşmıştım.

actually the first appropriate technologies

Aslında gelişmekte olan ülkeler için

for developing countries.

en elverişli olan teknolojiler üzerine...

I started working in the industry,

Çalışmaya endüstri alanında başlamıştım

but I wasn't really happy to contribute

fakat sürekli bir şeyleri keşfederek

to a material consumer society

ve ürüne dönüştürerek

in a linear, extracting

maddeci bir topluma

and manufacturing mode.

katkı sağlamaktan pek de memnun değildim.

I quit my job to focus on the real world problem:

Dünyanın asıl sorununa odaklanabilmek için işimi bıraktım:

landmines.

Kara Mayınları

We're talking '95 now.

Şu an 1995 senesiyle ilgili konuşuyoruz.

Princess Diana is announcing on TV

Prenses Diana, televizyonda, kara mayınlarının

that landmines form a structural barrier

her tür gelişimin önünde

to any development, which is really true.

somut bir engel olduğunu ilan ediyor ki bu çok doğru.

As long as these devices are there,

Bu cihazlar orada bulunduğu

or there is suspicion of landmines,

ya da böyle bir şüphe olduğu sürece

you can't really enter into the land.

bu topraklara gerçek manada ulaşamazsınız.

Actually, there was an appeal worldwide

Aslında üretim için gerekli oldukları

for new detectors

"sürdürülebilir ortamlar"da

sustainable in the environments

kullanılmak üzere yeni dedektörler için

where they're needed to produce,

dünya çapında bir talep vardı.

which is mainly in the developing world.

tabi özellikle "Gelişmekte Olan Ülkeler"de.

We chose rats.

Biz de fareleri seçtik.

Why would you choose rats?

Neden fareleri tercih edersiniz?

Because, aren't they vermin?

Zaten haşere oldukları için mi?

Well, actually rats are,

Bilakis fareler,

in contrary to what most people think about them,

çoğu insanın düşündüğünün tam aksine

rats are highly sociable creatures.

çok sosyal yaratıklardır.

And actually, our product -- what you see here.

Ve aslında... şu an gördüğünüz bizim ürünümüz.

There's a target somewhere here.

Oralarda bir yerde gizlenmiş bir hedef var.

You see an operator, a trained African

Önünde tuttuğu faresini

with his rats in front

sağa sola yönlendiren

who actually are left and right.

eğitimli bir Afrikalı operatör görüyorsunuz.

There, the animal finds a mine.

İşte hayvan bir mayın buluyor.

It scratches on the soil.

Toprağı eşeliyor

And the animal comes back for a food reward.

ve yiyecekle ödüllendirilmek için geri geliyor.

Very, very simple.

Çok basit.

Very sustainable in this environment.

Bu tip ortamda kolayca sürdürülebilir.

Here, the animal gets its food reward.

Şimdi de hayvanımız ödülünü alıyor.

And that's how it works.

İşte bu şekilde işliyor.

Very, very simple.

Çok çok basit.

Now why would you use rats?

Peki neden fareleri kullanırsınız?

Rats have been used since the '50s last century,

Fareler, geçen yüzyılın ortalarından beri

in all kinds of experiments.

her türlü deneyde kullanılmıştır.

Rats have more genetic material

Fareler, diğer memeli türlerinin

allocated to olfaction

herhangi birinden daha fazla

than any other mammal species.

olfaksiyon (koku duyusu) genine sahiptir.

They're extremely sensitive to smell.

Kokulara karşı aşırı derecede duyarlıdırlar.

Moreover, they have the mechanisms to map all these smells

Üstelik bir de bütün bu kokuları tanımlayıp

and to communicate about it.

bunlar hakkında iletişim kurabilme özellikleri vardır.

Now how do we communicate with rats?

Farelerle nasıl iletişim kuruyoruz?

Well don't talk rat,

'Farece' konuşmuyoruz tabi ki.

but we have a clicker,

Bunun yerine bir mandalımız var.

a standard method for animal training,

Hayvan eğitimlerinde standart bir yöntem

which you see there.

ki onu şurada görüyorsunuz.

A clicker, which makes a particular sound

Mandal, belirli davranışları pekiştirmek için

with which you can reinforce particular behaviors.

kullanacağınız özel bir ses çıkartır.

First of all, we associate the click sound with a food reward,

İlk önce 'klik' sesiyle bir tür yiyecek ödülünü ilişkilendiririz.

which is smashed banana and peanuts together in a syringe.

ki bu ödül şırınga içerisine konmuş muz ve fıstık ezmesidir.

Once the animal knows click, food,

Bir kere hayvan 'klik' - yiyecek olayını farkedince

click, food, click, food --

'klik' - yiyecek, 'klik' - yiyecek

so click is food --

"öyleyse 'klik' yiyecek demektir" i anladığında

we bring it in a cage with a hole,

onu, tek delikli bir kafese alırız

and actually the animal learns

ve aslında hayvan,

to stick the nose in the hole

altına bir 'hedef koku' nun yerleştirildiği

under which a target scent is placed,

bu deliğe burnunu sokmayı ve

and to do that for five seconds --

bunu 5 saniye sürdürmeyi öğrenir.

five seconds, which is long for a rat.

5 saniye bir fare için uzun bir süredir.

Once the animal knows this, we make the task a bit more difficult.

Hayvan bunu yapmayı öğrenince işi biraz daha zorlaştırırız.

It learns how to find the target smell

Hedef kokuyu, birden fazla deliği olan

in a cage with several holes, up to 10 holes.

bir kafeste tespit etmeyi öğrenir.

Then the animal learns

Sonra hayvan

to walk on a leash in the open

açık havada tasmayla dolaşmayı

and find targets.

ve hedef saptamayı öğrenir.

In the next step, animals learn

Bir sonraki aşamada hayvan,

to find real mines in real minefields.

gerçek mayın tarlalarında gerçek mayınları bulmayı öğrenir.

They are tested and accredited

Uluslararası, mayına karşı eylem standartlarına

according to International Mine Action Standards,

uygun şekilde test edilir ve onaylanırlar.

just like dogs have to pass a test.

Tıpkı köpeklerin geçmek zorunda olduğu testler gibi.

This consists of 400 square meters.

Bu test 400m² alanı kapsar.

There's a number of mines

Bu alanda rastgele döşenmiş

placed blindly,

pek çok mayın vardır.

and the team of trainer and their rat

Eğitimciler ve fareleri

have to find all the targets.

bütün hedefleri bulmak zorundadırlar.

If the animal does that, it gets a license

Eğer hayvan bunu başarırsa

as an accredited animal

gerçek sahalarda işlevsel olduğuna dair

to be operational in the field --

onaylanıp lisans alır.

just like dogs, by the way.

Aynen köpeklere uygulandığı gibi.

Maybe one slight difference:

Belki ufak bir farkla:

we can train rats at a fifth of the price

Fareleri, mayın bulan köpeklere göre

of training the mining dog.

1/5 masrafla eğitebiliriz.

This is our team in Mozambique:

Burada da Mozambik'teki ekibimiz var.

one Tanzanian trainer,

İçlerinden biri Mozambikli kardeşlerine

who transfers the skills

gerekli becerileri öğreten

to these three Mozambican fellows.

Tanzanyalı bir eğitmen.

And you should see the pride in the eyes of these people.

Bu insanların gözlerindeki gururu bir görmelisiniz.

They have a skill,

Çünkü yabancıların yardımına

which makes them much less dependent

duydukları bağımlılıklarını azaltan

on foreign aid.

bir becerileri var.

Moreover, this small team

Dahası bu ekip...

together with, of course, you need the heavy vehicles

tabii ki, ağır makineler ve kontrol amaçlı

and the manual de-miners to follow-up.

el dedektörlerine de ihtiyacınız var.

But with this small investment in a rat capacity,

Fakat fare yeteneğine yapılan bu ufak yatırımla

we have demonstrated in Mozambique

Mozambik'te, m² başına düşen maliyeti

that we can reduce the cost-price per square meter

şimdiki normal fiyat olan

up to 60 percent

m² başına 2 doların

of what is currently normal --

%60'a varan oranlarda altına inebileceğimizi gösterdik.

two dollars per square meter, we do it at $1.18,

Biz bu işi 1.18 dolara yapıyoruz

and we can still bring that price down.

ve bu fiyatı daha da aşağı çekebiliriz.

Question of scale.

Hesap meselesi...

If you can bring in more rats,

Eğer daha fazla fare istihdam edersek

we can actually make the output even bigger.

sonucu daha da iyi hale getirebiliriz.

We have a demonstration site in Mozambique.

Mozambik'te bir tanıtım alanımız var.

Eleven African governments

11 Afrika hükümeti

have seen that they can become less dependent

bu teknolojiyi kullanarak

by using this technology.

daha az bağımlı hale gelebileceklerini gördüler.

They have signed the pact for peace

Great Lakes Bölgesi'nde

and treaty in the Great Lakes region,

barış anlaşması imzaladılar

and they endorse hero rats

ve 'kahraman fareleri'

to clear their common borders of landmines.

ortak sınırları kara mayınlarından temizlemek için uygun buldular.

But let me bring you to a very different problem.

Fakat size bambaşka bir problem daha sunmama izin verin.

And there's about 6,000 people last year

Geçen sene mayına basan

that walked on a landmine,

6000 civarında insan vardı

but worldwide last year,

fakat yine geçen sene

almost 1.9 million died from tuberculosis

dünya çapında yaklaşık 1.9 milyon insan

as a first cause of infection.

bir numaralı enfeksiyon sebebi olan tüberkülozdan öldü.

Especially in Africa

Özellikle, T.B. (tüberküloz) ve HIV arasında

where T.B. and HIV are strongly linked,

sıkı bir bağın bulunduğu Afrika'da

there is a huge common problem.

çok yaygın bir problem var.

Microscopy, the standard WHO procedure,

Standart bir WHO (Dünya Sağlık Örgütü) prosedürü olan

reaches from 40 to 60 percent reliability.

mikroskopinin güvenirliği %40'tan ancak %60'a ulaşabildi.

In Tanzania -- the numbers don't lie --

Tanzanya'da - rakamlar yanılmaz -

45 percent of people -- T.B. patients --

T.B. hastalarının %45'ine

get diagnosed with T.B. before they die.

ölmeden önce T.B. teşhisi konabiliyor.

It means that, if you have T.B.,

Bu da demektir ki eğer T.B. hastasıysanız

you have more chance that you won't be detected,

teşhis konulmama şansınız çok yüksektir.

but will just die from T.B. secondary infections and so on.

Bunun yerine ikincil T.B. enfeksiyonundan ölüp gidersiniz.

And if, however,

Halbuki

you are detected very early, diagnosed early,

erken farkedilip erken teşhis konulsa

treatment can start,

tedaviniz başlayabilir.

and even in HIV-positives, it makes sense.

HIV-pozitifseniz dahi mantıklı olan budur.

You can actually cure T.B.,

HIV-pozitifseniz dahi

even in HIV-positives.

T.B.'den kurtulabilirseniz.

So in our common language, Dutch,

Ortak dilimiz Felemankçe'de

the name for T.B.

T.B. yerine

is "tering,"

'tering' kullanılır ki

which, etymologically,

etimolojik açıdan

refers to the smell of tar.

katran kokusuna atıfta bulunur.

Already the old Chinese

Zaten eski Çinliler ve

and the Greek, Hippocrates,

Yunanlı Hipokrat,

have actually published,

T.B.'nin

documented, that T.B. can be diagnosed

hastadan yayılan

based on the volatiles

'uçucu gazlar'a dayanarak

exuding from patients.

teşhis edilebileceğini belgelemişlerdir.

So what we did is we collected some samples --

Ve bizim yaptığımız da hastanelerden

just as a way of testing --

yalnızca test amaçlı

from hospitals,

bazı numuneler toplayıp

trained rats on them

fareleri bunlarla eğitmekti.

and see if this works,

İşe yarayıp yaramayacağını görmek için...

and wonder, well,

Ve şaşırtıcı bir şekilde

we can reach 89 percent sensitivity,

birkaç fareyi üst üste kullanarak

86 percent specificity

%89 duyarlılığa

using multiple rats in a row.

ve %86 özgüllüğe ulaşabiliyoruz.

This is how it works,

İşte şu şekilde çalışıyor.

and really, this is a generic technology.

Ve bu gerçekten genetik bir teknoloji.

We're talking now explosives, tuberculosis,

Şu an patlayıcılar ve tüberküloz hakkında konuşuyoruz

but can you imagine,

fakat inanabiliyor musunuz

you can actually put anything under there.

aslında oraya herhangi bir şey koyabilirsiniz.

So how does it work?

Peki nasıl işliyor?

You have a cassette with 10 samples.

10 numunelik bir çekmeceniz var.

You put these 10 samples at once in the cage.

Bu 10 numuneyi aynı anda kafese yerleştiriyorsunuz.

An animal only needs two hundredths of a second

Bir hayvanın gerekli kokuyu ayırt edebilmesi için

to discriminate the scent, so it goes extremely fast.

saniyenin yalnızca 1/200'i yeterlidir, bu yüzden çok hızlı hareket eder.

Here it's already at the third sample.

İşte şimdiden üçüncü numuneye geldi.

This is a positive sample.

Bu pozitif bir numune.

It gets a click sound and comes for the food reward.

'Klik' sesini duyuyor ve yiyecek ödülünü almak için geliyor.

And by doing so, very fast,

Ve böyle çok hızlı bir şekilde

we can have like a second-line opinion

hangi hastaların pozitif

to see which patients are positive,

hangilerinin negatif olduğuyla ilgili

which are negative.

ikinci bir fikrimiz oluyor.

Just as an indication,

Bir kıyaslama yaparsak

whereas a microscopist can process

bir laborant günde

40 samples in a day,

40 numune inceleyebilirken

a rat can process

bir fare

the same amount of samples

aynı miktarda numuneyi

in seven minutes only.

sadece 7 dakikada inceleyebilir.

A cage like this --

Bunun gibi bir kafes...

(Applause)

Alkış

A cage like this -- provided that you have rats,

Fareleriniz olması şartıyla bunun gibi bir kafes...

and we have now currently

ve şu an bizim

25 tuberculosis rats --

25 tüberküloz faremiz var.

a cage like this, operating throughout the day,

Bunun gibi bir kafes bütün gün işlediğinde

can process 1,680 samples.

1,680 numune inceleyebilir.

Can you imagine the potential offspring applications --

Yapılabilecek potansiyel uygulamaları düşünebiliyor musunuz?

environmental detection

Topraktaki atıkların

of pollutants in soils,

tespiti,

customs applications,

gümrük uygulamaları,

detection of illicit goods in containers and so on.

konteynerlarda kaçak malların tespiti, vesaire.

But let's stick first to tuberculosis.

Fakat şimdilik tüberkülozla ilgilenelim.

I just want to briefly highlight,

Kısaca değinmek istiyorum.

the blue rods

Mavi çubuklar

are the scores of microscopy only

yalnızca Dar es Salaam'daki

at the five clinics in Dar es Salaam

5 klinikte 500,000 insana uygulanan

on a population of 500,000 people,

mikroskopi skorlarıdır ki

where 15,000 reported to get a test done.

ki bunlardan 15.000'i daha önce test yaptırmış.

Microscopy for 1,800 patients.

1,800 hastanın mikroskopileri.

And by just presenting the samples once more to the rats

Ve sadece numuneleri farelere bir kez daha göstererek

and looping those results back,

ve tekrar mikroskopi sonuçlarına dönerek

we were able to increase case detection rates

vaka tespit oranını

by over 30 percent.

%30'un üzerinde arttırmayı başardık.

Throughout last year,

Geçen yıl boyunca

we've been -- depending on which intervals you take --

-hangi zaman aralıklarına baktığınıza bağlı olarak-

we've been consistently

sürekli bir şekilde

increasing case detection rates

Dar es Salaam'daki 5 hastanede

in five hospitals in Dar es Salaam

vaka tespit oranlarında

between 30 and 40 percent.

%30-40 artış elde ettik.

So this is really considerable.

Bu gerçekten kayda değer bir gelişme,

Knowing that a missed patient by microscopy

mikroskopide gözden kaçan bir hastanın

infects up to 15 people,

15'e yakın insana hastalık bulaştırdığını düşününce...

healthy people, per year,

her yıl.. sağlıklı insanlara...

you can be sure

Emin olabilirsiniz

that we have saved lots of lives.

çok sayıda hayat kurtardık.

At least our hero rats have saved lots of lives.

En azından 'kahraman farelerimiz' pek çok hayat kurtardı.

The way forward for us

Şu an bir sonraki aşamamız

is now to standardize this technology.

bu teknolojiyi standartlaştırmaktır.

And there are simple things

Yapılması gereken basit şeyler var...

like, for instance, we have a small laser in the sniffer hole

Örneğin hayvanın burnunu 5sn sokmak zorunda olduğu

where the animal has to stick for five seconds.

koklama deliğinde ufak bir lazerimiz var...

So, to standardize this.

ki bu işlemi standart hale geitirebilelim.

Also, to standardize the pellets,

Ayrıca dışkılamayı ve

the food rewards,

yiyecek ödüllerini standartlaştırmak...

and to semi-automate this

ve bu işlemi daha fazla insana ulaşacak şekilde

in order to replicate this on a much larger scale

daha büyük ölçeklerde tekrarlamak için

and affect the lives of many more people.

yarı otomatik hale getirmeliyiz.

To conclude, there are also other applications at the horizon.

Sözü bağlamak gerekirse, başka uygulamalar da ufukta görülüyor.

Here is a first prototype

İşte 'kameraman fare'mizin ilk

of our camera rat,

prototipi...

which is a rat with a rat backpack

Deprem gibi afetlerden sonra

with a camera that can go under rubble

enkazın içine girip kurbanların yerini

to detect for victims

tespit edecek

after earthquake and so on.

kameralı sırt çantasıyla bir fare...

This is in a prototype stage.

Şimdilik sadece prototip aşamasında.

We don't have a working system here yet.

Şu anda bununla ilgili işleyen bir sistemimiz yok.

To conclude, I would actually like to say,

Sonuç olarak şunu söylemek istiyorum:

you may think this is about rats, these projects,

Bu projelerin tamamen farelerle ilgili olduğunu düşünebilirsiniz

but in the end it is about people.

fakat eninde sonunda insanlarla ilgili.

It is about empowering vulnerable communities

Zor, pahalı ve tehlikeli

to tackle difficult, expensive

tespit görevlerini halletmek için

and dangerous humanitarian detection tasks,

zayıf düşmüş toplumları donatma

and doing that with a local resource,

ve bunu etrafta bolca bulunan

plenty available.

yerel bir kaynakla yapmakla ilgili.

So something completely different

İşte size ister çevresel, ister teknolojik,

is to keep on challenging your perception

ister hayvani ya da ister insani olsun

about the resources surrounding you,

etrafınızdaki kaynaklarla ilgili algınızı zorlayacak

whether they are environmental,

ve sürdürülebilir bir çalışma için

technological, animal, or human.

sizi, onlarla seviyeli bir

And to respectfully harmonize with them

uyuma teşvik edici

in order to foster a sustainable world.

tamamen farklı bir şey.

Thank you very much.

Çok teşekkür ederim.

(Applause)

Alkış