Jared Diamond: How societies can grow old better

Translator: Doruntin Shabani Reviewer: Helena Bedalli

To give me an idea of how many of you here

Për të më dhënë një ide se sa prej jush

may find what I'm about to tell you

do te gjeni vlerë praktike

of practical value,

ne çfarë do t'ju them

let me ask you please to raise your hands:

ju lutem ngrini dorën

Who here is either over 65 years old

Cili nga ju është më i vjetër se 65 vjet

or hopes to live past age 65

ose ka dëshirë të jetojë më shumë se 65 vjet

or has parents or grandparents who did live

ose ka prindërit ose gjyshërit të cilët

or have lived past 65,

kanë jetuar më shumë se 65 vjet

raise your hands please. (Laughter)

ngrini dorën. (Te qeshura)

Okay. You are the people to whom my talk

Ok. Ju jeni njerëzit për të cilët biseda ime

will be of practical value. (Laughter)

do të jetë vlerë praktike. (Te qeshura)

The rest of you

Për ju të tjerët

won't find my talk personally relevant,

biseda ime nuk do të jetë personalisht e përshtatshme

but I think that you will still find the subject

por mendoj se do ta gjeni ketë çështje

fascinating.

magjepsëse.

I'm going to talk about growing older

Do të flas për plakjen

in traditional societies.

në shoqëritë tradicionale

This subject constitutes just one chapter

Kjo çështje përbën vetëm një kapitull

of my latest book, which compares

të librit tim më të ri, i cili i krahason

traditional, small, tribal societies

shoqërite tradicionale, të vogla, dhe ato fisnore

with our large, modern societies,

me ato të medhatë, shoqeritë moderne

with respect to many topics

në krahasim me shumë tema

such as bringing up children,

siç janë edukimi i fëmijëve

growing older, health, dealing with danger,

plakjen, shëndetin, përballjen me rrezikun

settling disputes, religion

zgjidhjen e problemeve, fenë

and speaking more than one language.

dhe të folurit të më shumë se një gjuhe

Those tribal societies, which constituted

Ato shoqëri fisnore, të cilat përbënin

all human societies for most of human history,

të gjitha shoqërite njerëzore për shumicën e historisë së njerëzimit

are far more diverse than are our modern,

janë shumë më të ndryshme se ato moderne

recent, big societies.

bashkëkohore, shoqërite e mëdha

All big societies that have governments,

Të gjitha shoqërite e mëdha qe kanë sistem qeverisjeje

and where most people are strangers to each other,

dhe ku shumica e njerëzve janë të huaj për njëri tjetrin

are inevitably similar to each other

janë në mënyrë të pashmangshme të ngjashme

and different from tribal societies.

dhe të ndryshme me shoqërite fisnore

Tribes constitute thousands of natural experiments

Fiset përbëjnë mijëra eksperimente natyrale

in how to run a human society.

në atë se si të udhëhiqet shoqëria njerëzore.

They constitute experiments from which we ourselves

Ato përbëjnë eksperimente prej të cilave ne

may be able to learn.

mund të mësojmë për veten tonë.

Tribal societies shouldn't be scorned

Shoqërite fisnore nuk duhet të përcmohen

as primitive and miserable,

si primitive dhe të mjera

but also they shouldn't be romanticized

po ashtu nuk duhet edhe të romanticizohen

as happy and peaceful.

si të lumtura dhe paqësore

When we learn of tribal practices,

Kur mësojme për praktikat fisnore

some of them will horrify us,

disa prej tyre do të na tmerrojnë

but there are other tribal practices which,

por ka edhe të atilla të cilat

when we hear about them,

kur dëgjojmë për to

we may admire and envy

mund ti admirojmë dhe ti kemi zili

and wonder whether we could adopt those practices

dhe të mendojmë nëse mund ti marrim ato praktika

ourselves.

për veten tone.

Most old people in the U.S. end up living

Shumica e njerëzve të moshuar në SH.B.A përfundojnë te jetojne

separately from their children

të ndarë nga fëmijët e tyre

and from most of their friends

dhe prej shokëve të tyre

of their earlier years,

të viteve të hershme

and often they live in separate retirements homes for the elderly,

dhe shpesh jetojnë në shtëpi të veçanta për pleq

whereas in traditional societies,

ndersa në shoqërite tradicionale,

older people instead live out their lives

njerëzit e vjetër jetojnë jetët e tyre

among their children, their other relatives,

midis fëmijëve, të afërmve,

and their lifelong friends.

dhe shokëve të tyre të vjeter.

Nevertheless, the treatment of the elderly

Megjithatë, kujdesja e të vjetërve

varies enormously among traditional societies,

dallon shumë ndërmjet shoqërive tradicionale

from much worse to much better

prej shumë më keq në shumë më mirë

than in our modern societies.

se sa në shoqërië tona moderne

At the worst extreme, many traditional societies

Në ekstremin më të keq, shumica e shoqërive tradicionale

get rid of their elderly

i heqin qafe të moshuarit

in one of four increasingly direct ways:

në një nga katër mënyrat direkte:

by neglecting their elderly

duke i mosperfillur të moshuarit

and not feeding or cleaning them until they die,

dhe duke mos i ushqyer apo pastruar ata deri sa të vdesin

or by abandoning them when the group moves,

ose duke i braktisur ata kur grupi lëviz,

or by encouraging older people to commit suicide,

ose duke i motivuar për të bërë vetëvrasje,

or by killing older people.

ose duke i vrarë të moshuarit.

In which tribal societies do children

Në cilat shoqëri fisnore fëmijët

abandon or kill their parents?

i braktisin ose i vrasin prindërit e tyre?

It happens mainly under two conditions.

Ndodh kryesisht nën dy kushte

One is in nomadic, hunter-gather societies

Nëse gjenden në një shoqëri nomade, mbledhës-gjuetarë

that often shift camp

që shpesh i lëvizin kampet

and that are physically incapable

dha janë fizikisht të paaftë

of transporting old people who can't walk

për të transportuar të moshuarit të cilët nuk mund të ecin

when the able-bodied younger people already

kur njerëzit që e kanë të mundur ti bartin ata

have to carry their young children

duhet të bartin femijët e tyre

and all their physical possessions.

dhe të gjitha zotërimet e tyre

The other condition is in societies

Kushti tjetër është në shoqëritë

living in marginal or fluctuating environments,

të cilët jetojnë në ambiente anësore dhe te luhatshme

such as the Arctic or deserts,

siç janë Arktiku ose në shkretetira

where there are periodic food shortages,

ku ka periudha të mungesës së ushqimit

and occasionally there just isn't enough food

dhe here pas here nuk ka ushqim te mjaftueshëm

to keep everyone alive.

për të mbajtur të gjithë të gjallë.

Whatever food is available has to be reserved

Çfardo ushqimi që është në dispozicion duhet të ruhet

for able-bodied adults and for children.

për të rriturit me trup të shëndetshëm dhe për fëmijët

To us Americans, it sounds horrible

Për ne Amerikanët, tingëllon tmerrshëm

to think of abandoning or killing

të menduarit për braktisje apo vrasje

your own sick wife or husband

të gruas apo burrit tënd të sëmurë

or elderly mother or father,

ose të moshuarit, nënën apo babanë

but what could those traditional societies

por cka do të mund të bënin ndryshe këto

do differently?

shoqëri?

They face a cruel situation of no choice.

Ata ballafaqohen me situata mizore e pa zgjidhje

Their old people had to do it to their own parents,

Të moshuarit e tyre duhet t'ja bënin prindërve të tyre,

and the old people know

dhe te vjetrit e dijnë

what now is going to happen to them.

çfarë do tju ndodhe atyre.

At the opposite extreme

Në ekstremin e kundërt

in treatment of the elderly, the happy extreme,

në kujdesjen e të moshuarve, ekstremi i lumtur,

are the New Guinea farming societies

janë shoqërite bujqësore të Guinesë së Re

where I've been doing my fieldwork for the past 50 years,

ku kam bërë punën në terren për 50 vitet e kaluara

and most other sedentary traditional societies

dhe shumica e shoqërive të tjera tradicionale të ndenjura

around the world.

rreth botës.

In those societies, older people are cared for.

Në ato shoqëri, të rinjtë kujdesen per të moshuarit

They are fed. They remain valuable.

Ata ushqehen. Ata mbeten me vlerë.

And they continue to live in the same hut

Dhe vazhdojnë të jetojnë në të njejtën shtëpizë

or else in a nearby hut near their children,

ose në një tjetër shtëpize afër fëmijëve

relatives and lifelong friends.

të afërmve dhe shokëve të tyre.

There are two main sets of reasons for this variation

Ekzitojnë dy struktura kryesore të arsyeve për këtë ndryshim

among societies in their treatment

nëpër shoqëritë në trajtimin e tyre

of old people.

për të moshuarit.

The variation depends especially

Ndryshimi varet vecanërisht

on the usefulness of old people

në dobinë e të moshuarve

and on the society's values.

dhe në vlerat e shoqërisë.

First, as regards usefulness,

E para, sa i përket dobisë

older people continue to perform useful services.

të moshuarit vazhdojnë të bëjnë shërbime të dobishme.

One use of older people in traditional societies

Një përdorim i të moshuarve në shoqëritë tradicionale,

is that they often are still effective

është se ata ende janë efektiv

at producing food.

në të prodhuarit e ushqimit.

Another traditional usefulness of older people

Një tjetër dobi tradicionale e të moshuarve

is that they are capable of babysitting

është se ata janë të aftë për kujdesjen e fëmijëve,

their grandchildren,

nipërve dhe mbesave të tyre,

thereby freeing up their own adult children,

kështu duke i dhënë hapësirë fëmijëve të tyre të rritur,

the parents of those grandchildren,

prindërit e atyre nipërve dhe mbesave

to go hunting and gathering food for the grandchildren.

te shkojnë për gjueti dhe te mbledhin ushqimi për nipërit.

Still another traditional value of older people

Prapë një tjetër vlerë tradicionale e të moshuarve

is in making tools, weapons, baskets,

është në të bërit të mjeteve, armëve, shportave,

pots and textiles.

vazove dhe rrobave.

In fact, they're usually the people who are best at it.

Në fakt, ata janë njerëzit që i bëjnë më së miri këto punë.

Older people usually are the leaders

Të moshuarit zakonisht janë liderët

of traditional societies,

e shoqërive tradicionale

and the people most knowledgeable about politics,

dhe njerëzit që dijnë më së shumti për politikat,

medicine, religion, songs and dances.

barërat, fenë, këngët, dhe vallzimet.

Finally, older people in traditional societies

Përfundimisht, të moshuarit në shoqëritë tradicionale

have a huge significance that would never occur

kanë vlerë të madhe e cila kurrë nuk do të kishte ndodhur

to us in our modern, literate societies,

tek shoqëritë tona moderne, të shkolluara,

where our sources of information are books

ku burimet tona te informimit janë librat

and the Internet.

dhe interneti.

In contrast, in traditional societies without writing,

Në të kundërtën, në shoqëritë tradicionale pa shkrim,

older people are the repositories of information.

të moshuarit janë personat e besuar të informacionit.

It's their knowledge that spells the difference

Eshtë dituria e tyre që e thote dallimin

between survival and death for their whole society

ndërmjet shpëtimit dhe vdekjes për gjithë shoqërinë e tyre,

in a time of crisis caused by rare events

në kohë krize të shkaktuara nga ngjarje të rralla,

for which only the oldest people alive

për të cilat vetëm më të moshuarit

have had experience.

kanë pasur eksperiencë.

Those, then, are the ways in which older people

Ato, pastaj, janë mënyrat në të cilat të moshuarit

are useful in traditional societies.

janë të nevojshëm në shoqëritë tradicionale.

Their usefulness varies and contributes

Nevojshmëria e tyre ndryshon dhe kontribon

to variation in the society's treatment

për të ndryshuar trajtimin e shoqërisë

of the elderly.

ndaj të moshuarve

The other set of reasons for variation

Struktura tjetër e arsyeve për ndryshim

in the treatment of the elderly is

në trajtimin e të moshuarve janë

the society's cultural values.

vlerat kulturore të shoqërisë.

For example, there's particular emphasis

Për shembull, është një shprehje e veçantë

on respect for the elderly in East Asia,

për respektin ndaj të moshuarve në Azine Lindore

associated with Confucius' doctrine

lidhur me doktrinën e Konfucit

of filial piety, which means obedience,

te devotshmërisë filiale, që do të thotë bindje,

respect and support for elderly parents.

respekt dhe mbështetje për prindërit e moshuar.

Cultural values that emphasize respect for older people

Vlerat kulturore që thekson respektin për më të vjetrit

contrast with the low status of the elderly

kontrast me statusin e ulët e të moshuarve

in the U.S.

në SH.B.A.

Older Americans are at a big disadvantage

Amerikanët më të vjetër janë në një situatë të pafavorshme

in job applications.

kur aplikojne per punë.

They're at a big disadvantage in hospitals.

Janë në një situatë të pafavorshme në spitale.

Our hospitals have an explicit policy

Spitalet tona kanë një rregullore eksplicite

called age-based allocation of healthcare resources.

qe kontrollon shperndarjen e burimeve të kujdesit shëndetësor të bazuara në moshë.

That sinister expression means that

Ajo shprehje e ligë do të thotë

if hospital resources are limited,

nëse burimet e spitaleve janë të limituara,

for example if only one donor heart

për shembull nëse vetëm një donator zemre

becomes available for transplant,

vihet në dispozicion për transplant

or if a surgeon has time to operate

ose nëse një kirurg ka kohë për të operuar

on only a certain number of patients,

në një numër të caktuar pacientësh,

American hospitals have an explicit policy

spitalet Amerikane kanë një rregull eksplicit

of giving preference to younger patients

e të dhënit përparësi pacientëve të rinj

over older patients

ndaj atyre të vjetër

on the grounds that younger patients are considered

për arsye se pacientët më të rinj konsiderohen

more valuable to society

më të vlefshëm në shoqëri,

because they have more years of life ahead of them,

sepse ata kanë më shumë vite në jetët e tyre,

even though the younger patients have fewer years

edhe pse pacientët më të rinj kanë më pak vite

of valuable life experience behind them.

me eksperiencë jetësore të vlefshme prapa tyre.

There are several reasons for this low status

Ka disa aryse për këtë status të ulët

of the elderly in the U.S.

për të moshuarit në SH.B.A

One is our Protestant work ethic

Njëra është etika protestante e punës

which places high value on work,

e cila vë vlerë të madhe mbi punën,

so older people who are no longer working

në këtë mënyrë që njerëzit e moshuar që nuk punojnë më

aren't respected.

nuk janë të respektuar

Another reason is our American emphasis

Një aryse tjetër është shprehja jonë Amerikane

on the virtues of self-reliance and independence,

mbi virtytet e vetë-mbështetjes dhe pavarësise

so we instinctively look down on older people

kështu që ne instiktivisht shikojmë poshtë mbi njerëzit e moshuar

who are no longer self-reliant and independent.

të cilët nuk janë më te vetedijshem dhe të pavarur.

Still a third reason is our American cult of youth,

Ende një arsye e tretë është kulti jone Amerikan i të rinjëve

which shows up even in our advertisements.

i cili shfaqet edhe në reklamat tona.

Ads for Coca-Cola and beer always depict

Reklamat për Coca-Cola-n dhe birrën gjithmonë përshkruajnë

smiling young people,

buzëqeshjen e të rinjëve

even though old as well as young people

edhe pse edhe të moshuarit si të rinjtë

buy and drink Coca-Cola and beer.

blejnë dhe pijnë Coca-Cola dhe birrë.

Just think, what's the last time you saw

Vetëm mendojeni, kur është hera e fundit kur ke parë

a Coke or beer ad depicting smiling people

një reklamë të Coca-Colës apo birrës ku përshkruhen njerëzit e buzëqeshur

85 years old? Never.

85 vjeçar? Kurrë.

Instead, the only American ads

Në vend të kësaj, reklamat e vetme Amerikane

featuring white-haired old people

që përmbajnë të moshuar më flokë të bardhë

are ads for retirement homes and pension planning.

janë reklamat për shtëpitë e pensionimit dhe palnifikimin e pensionit

Well, what has changed in the status

Mirë, çfarë ka ndërruar në statusin

of the elderly today

e të moshuarve sot

compared to their status in traditional societies?

krahasuar me statusin në shoqëritë tradicionale?

There have been a few changes for the better

Ka pasur disa ndryshime për më të mirë

and more changes for the worse.

dhe më shumë ndryshime për të keq.

Big changes for the better

Ndryshimet e mëdha për të mirë

include the fact that today we enjoy

përfshijnë faktin se sot ne gëzojmë

much longer lives,

jetë më të gjata,

much better health in our old age,

shëndet më të mirë në pleqërine tonë

and much better recreational opportunities.

dhe mundësi shumë më të mëdha çlodhjeje

Another change for the better is that we now have

Një tjetër ndryshim për të mirë është se ne tani kemi

specialized retirement facilities

objektet e specializuara për pensionistët

and programs to take care of old people.

dhe programe për tu kujdesur për të moshuarit.

Changes for the worse begin with the cruel reality

Ndryshimet për më këq fillojnë me realitetin mizor

that we now have

që ne tani kemi

more old people and fewer young people

më shumë njerëz të moshuar dhe më pak të rinj

than at any time in the past.

se sa kurdo në të kaluarën

That means that all those old people

Kjo do të thotë se të gjithë ata të moshuar

are more of a burden on the few young people,

janë më shumë si barrë në disa të rinj

and that each old person has less individual value.

dhe se secili i moshuar ka më pak vlerë individuale.

Another big change for the worse in the status of the elderly

Një tjetër ndryshim për të keq në statusin e të moshuarve

is the breaking of social ties with age,

është thyerja e lidhjeve shoqërore me moshën

because older people, their children,

sepse të moshuarit, fëmijët e tyre,

and their friends,

dhe shokët e tyre,

all move and scatter independently of each other

të gjithë lëvizin të shpërndarë nga njëri tjetri

many times during their lives.

shumë herë gjatë jetës së tyre.

We Americans move on the average

Ne Amerikanët lëvizim mesatarisht

every five years.

çdo 5 vjet.

Hence our older people are likely

Kështu për të moshuarit tanë është më e mundshme

to end up living distant from their children

të përfundojne duke jetuar larg nga fëmijët e tyre

and the friends of their youth.

dhe shokëve të rinisë

Yet another change for the worse in the status of the elderly

Ende një tjetër ndryshim për të keq në statusin e të moshuarve

is formal retirement from the workforce,

është pensionimi formal prej forcës puntore

carrying with it a loss of work friendships

duke bartur me vete një humbje të shokëve të punës

and a loss of the self-esteem associated with work.

dhe një humbje të vetëbesimit që lidhet me punën

Perhaps the biggest change for the worse

Ndoshta ndryshimi më i madhë për të keq

is that our elderly are objectively

është që të moshuarit tanë janë objektivisht

less useful than in traditional societies.

më pak të vlefshëm se sa në shoqëritë tradicionale.

Widespread literacy means that they are no longer

Literatura e përhapur do të thotë se ata nuk janë më

useful as repositories of knowledge.

të vlefshëm sikur personat e besuar të diturisë.

When we want some information,

Kur neve na duhet informacion,

we look it up in a book or we Google it

ne e kerkojmë në një libër ose e kërkojmë në Google

instead of finding some old person to ask.

në vend që ta gjejmë një të moshuar për ta pyetur.

The slow pace of technological change

Ritmi i ngadaltë i ndryshimit teknologjik

in traditional societies

në shoqëritë tradicionale

means that what someone learns there as a child

do të thotë se diçka që dikush e mëson si fëmijë

is still useful when that person is old,

është i vlefshëm edhe kur ai person është i moshuar

but the rapid pace of technological change today

por ritmi i shpejtë i ndryshimit teknologjik sot

means that what we learn as children

do të thotë se çka ne mësojmë si fëmijë

is no longer useful 60 years later.

nuk është i nevojshëm pas 60 vjetëve.

And conversely, we older people are not fluent

Dhe anasjelltas, ne të moshuarit nuk jemi të rrjedhshëm

in the technologies essential for surviving

në teknologjitë esenciale për të mbijetuar

in modern society.

në shoqërinë moderne.

For example, as a 15-year-old,

Për shembull, si 15 vjecar,

I was considered outstandingly good at multiplying numbers

unë konsiderohesha i shkëlqyeshëm në shumëzimin e numrave

because I had memorized the multiplication tables

sepse më duhej ti mësoj përmendësh tabelat e shumëzimit

and I know how to use logarithms

dhe e di si të përdor logaritmat

and I'm quick at manipulating a slide rule.

dhe jam i shpejtë në manipulimin e një rregulli

Today, though, those skills are utterly useless

Sot, ndonëse, këto aftesi janë krejtësishtte panevojshme

because any idiot

sepse çdo idiot

can now multiply eight-digit numbers

mund të shumëzojë numrat 8 shifrorë

accurately and instantly with a pocket calculator.

saktësisht dhe menjëherë me një kalkulatriçe xhepi

Conversely, I at age 75

Anasjelltas, unë në moshën 75 vjeçare

am incompetent at skills

jam i paaftë në aftësitë

essential for everyday life.

e nevojshme për jetën e përditshme

My family's first TV set in 1948

Kompleti i parë i televizionit i famijes time në 1948-ten

had only three knobs that I quickly mastered:

ka pasur vetëm tri butona që unë i mësova shumë shpejt

an on-off switch, a volume knob,

një buton për ndezje/fikje, një buton për zërin

and a channel selector knob.

dhe një për të ndryshuar kanalet.

Today, just to watch a program

Sot, vetëm për të shikuar një program

on the TV set in my own house,

në televizion në shtëpinë time

I have to operate a 41-button TV remote

duhet të punoj me një remotë me 41 butona

that utterly defeats me.

që më mund plotësisht mua.

I have to telephone my 25-year-old sons

Më duhet të telefonoj djemtë e mi 25 vjecarë

and ask them to talk me through it

dhe ti pyes të më tregojnë se si ta përdorë

while I try to push those wretched 41 buttons.

ndërsa unë mundohem ti shtyp ato 41 butona.

What can we do to improve the lives of the elderly

Çfarë mund të bëjmë ne për të përmirsuar jetët e të moshuarve

in the U.S., and to make better use of their value?

në SH.B.A., dhe ti përdorim më mirë vlerat e tyre?

That's a huge problem.

Ky është një problem i madh.

In my remaining four minutes today,

Në 4 minutat e mbetura për mua sot,

I can offer just a few suggestions.

mund t'ju ofroj disa sugjerime.

One value of older people is that they are

Një vlerë e të moshuarve është se ata janë

increasingly useful as grandparents

shumë të nevojshëm si gjyshër

for offering high-quality childcare

për të ofruar kujdesje të kualitetit të lartë për fëmijët

to their grandchildren, if they choose to do it,

për nipërit e mbesat e tyre, nëse vendosin ta bëjnë,

as more young women enter the workforce

sa më shumë gra të reja hyjnë në forcën puntore

and as fewer young parents of either gender

dhe sa më pak prindër të cdo gjinie

stay home as full-time caretakers of their children.

rrijnë në shtëpi si kujdestarë me kohë të plotë të fëmijëve të tyre.

Compared to the usual alternatives

Duke e krahasuar me alternativat e zakonshme

of paid babysitters and day care centers,

e të paguarit kujdestarë për fëmijët dhe qendra të kujdesit ditor

grandparents offer superior, motivated,

gjyshërit ofrojnë kujdes fëmijesh superior

experienced child care.

motivues dhe me eksperiencë.

They've already gained experience from raising their own children.

Ata kanë eksperiencë pasi kanë rritur fëmijët e tyre.

They usually love their grandchildren,

Ata i dashurojnë nipërit e mbesat

and are eager to spend time with them.

dhe janë të etur për të kaluar më shumë kohë me ta.

Unlike other caregivers,

Përkundër kujdestarëve të tjerë

grandparents don't quit their job

gjyshërit nuk e lënë punën e tyre

because they found another job with higher pay

për shkak se e kanë gjetur një punë tjetër me pagesë më të madhe

looking after another baby.

duke u kujdesur për një fëmijë tjetër.

A second value of older people is paradoxically

Një vlerë e dytë e të moshuarve është paradoksalisht

related to their loss of value

e bazuar në humbjen e vlerës së tyre

as a result of changing world conditions and technology.

si rezultat i të ndryshuarit kushtet dhe teknologjinë e botës

At the same time, older people have gained

Në të njejtën kohë, të moshuarit kanë fituar

in value today precisely because

vlerë në ditët e sotme pikërisht për shkak

of their unique experience of living conditions

të eksperiencës së tyre unike për kushtet e jetesës

that have now become rare

që tani janë bërë të rralla

because of rapid change, but that could come back.

për shkak të ndryshimit të shpejtë, por që mund te kthehet mbrapa.

For example, only Americans now in their 70s

Për shembull, vetëm Amerikanët tanë në të 70'tat

or older today can remember

ose më të moshuar mund të kujtojnë

the experience of living through a great depression,

eksperiencën e të jetuarit gjatë "depresionit te madh",

the experience of living through a world war,

eksperiencën e të jetuarit gjatë një lufte botërore

and agonizing whether or not

dhe duke menduar se a do të ishte

dropping atomic bombs would be more horrible

hedhja e bombave atomike më e keqe sesa

than the likely consequences of not dropping atomic bombs.

pasojat e mos-hedhjes së bombave atomike.

Most of our current voters and politicians

Shumica e votuesve dhe politikanëve

have no personal experience of any of those things,

nuk kanë eksperiencë personale të asnje prej këtyre ngjarjeve

but millions of older Americans do.

por shumica e Amerikanëve kanë.

Unfortunately, all of those terrible situations

Fatkeqësisht, të gjitha ato situata të tmerrshme

could come back.

mund të ktheheshin mbrapa.

Even if they don't come back,

Edhe nëse nuk kthehen,

we have to be able to plan for them

duhet të jemi të aftë të planifikojme për to

on the basis of the experience of what they were like.

në baza të eksperiencës se si ishin ato.

Older people have that experience.

Të moshuarit e kanë këtë eksperiencë

Younger people don't.

Të rinjtë nuk e kanë.

The remaining value of older people

Vlera e mbetur e të moshuarve

that I'll mention involves recognizing that

që do ta përmend përfshin pranimin se

while there are many things that older people

përderisa janë shumë gjëra që të moshuarit

can no longer do,

nuk mundën të bëjnë,

there are other things that they can do

ka edhe shumë gjëra të tjera që ata mund të bëjnë

better than younger people.

më mirë se të rinjtë.

A challenge for society is to make use of those things

Një sfidë për shoqërinë është vënja në përdorim të atyre gjërave

that older people are better at doing.

që të vjetrit i bëjnë më mirë.

Some abilities, of course, decrease with age.

Disa aftësi, sigurisht, zvogëlohen me kalimin e kohës.

Those include abilities at tasks

Ato përfshijnë aftësitë në punët

requiring physical strength and stamina,

që kërkojnë qëndrueshmëri dhe forcë fizike

ambition, and the power of novel reasoning

ambicie, dhe fuqinë për arsyetim të ri

in a circumscribed situation,

në një situatë të kufizuar,

such as figuring out the structure of DNA,

siç është gjetja e strukturës së ADN-së

best left to scientists under the age of 30.

që më mirë t'ju lihet shkenctarëve më të rinj se 30 vjet.

Conversely, valuable attributes

Në anën tjetër, atributet e vlefshme

that increase with age include experience,

që rriten me kohën përfshijnë eksperiencë,

understanding of people and human relationships,

kuptimin e njerëzve dhe mardhëniet njerëzore,

ability to help other people

mundësinë për të ndihmuar të tjerët

without your own ego getting in the way,

pa e lënë egon tënde të përfshihet,

and interdisciplinary thinking about large databases,

dhe të menduarit në lidhje me bazat e të dhënave ndërdisiplinore të mëdha,

such as economics and comparative history,

siç janë ekonomia dhe historia krahasuese

best left to scholars over the age of 60.

më mirë të ju lihet shkollarëve mbi 60 vjecar.

Hence older people are much better than younger people

Prandaj të moshuarit janë më të mirë se sa të rinjtë

at supervising, administering, advising,

në mbikqyrje, administrim, këshillim,

strategizing, teaching, synthesizing,

startegji, mësim, sintezimin,

and devising long-term plans.

dhe hartimin e planeve afatgjata.

I've seen this value of older people

Unë e kam parë këtë vlerë të moshuarve

with so many of my friends in their 60s,

në shumë shokë të mi në 60-tat e tyre,

70s, 80s and 90s,

70-tat, 80-tat, 90-tat

who are still active as investment managers,

të cilët ende janë aktiv si menaxherë investimesh,

farmers, lawyers and doctors.

fermerë, avokatë dhe doktorë.

In short, many traditional societies

Shkurt, shumë shoqëri tradicionale

make better use of their elderly

i përdorin më mirë të moshuarit

and give their elderly more satisfying lives

dhe u japin të moshuarve jetë më të kënaqshme

than we do in modern, big societies.

se sa ne në shoqëritë tona të mëdha, moderne.

Paradoxically nowadays,

Paradoksisht në ditët tona,

when we have more elderly people than ever before,

kur kemi më shumë se ndonjë herë tjetër të moshuar,

living healthier lives and with better medical care

që jetojnë jetë më të shëndetshme dhe me kujdes më të mirë mjeksor

than ever before,

se sa ndonjë here tjetër,

old age is in some respects more miserable

mosha e vjetër është në disa anë më e mjerë

than ever before.

se sa më parë.

The lives of the elderly are widely recognized

Jetët e të moshuarve janë të njohura gjerësisht

as constituting a disaster area

se përbëjnë një zonë fatkeqësie

of modern American society.

të shoqërisë moderne amerikane.

We can surely do better by learning

ne sigurisht mund të bëjmë më mirë duke mësuar

from the lives of the elderly

nga jetët e të moshuarve

in traditional societies.

në shoqëritë tradicionale.

But what's true of the lives of the elderly

Por çka është e vërtet nga jetët e të moshuarve

in traditional societies

në shoqëritë tradicionale

is true of many other features

është e vërtetë për shumë karakteristika të tjera

of traditional societies as well.

edhe të shoqerive tradicionale

Of course, I'm not advocating that we all give up

Sigurisht, nuk po them se duhet ti dorëzojmë

agriculture and metal tools

mjetet agrikulturore dhe metalike

and return to a hunter-gatherer lifestyle.

e ti kthehemi stilit te jetesës gjuetar-mbledhës.

There are many obvious respects

Ka shumë aspekte të dukshme

in which our lives today are far happier

në të cilat jetët tona sot janë më të lumtura

than those in small, traditional societies.

se sa ato në shoqëritë e vogla tradicionale.

To mention just a few examples,

Ti përmend vetëm disa shembuj,

our lives are longer, materially much richer,

jetët tona janë më te gjata, materialisht më të pasura,

and less plagued by violence

më pak të rrënuara nga dhuna

than are the lives of people in traditional societies.

se sa jetët e njerëzve në shoqëritë tradicionale.

But there are also things to be admired

Por ka edhe gjëra që duhet të admirohen

about people in traditional societies,

për njerëzit në shoqëritë tradicionale,

and perhaps to be learned from them.

dhe ndoshta të mësojmë nga ato.

Their lives are usually socially much richer

Jetët e tyre janë shoqërisht më të pasura,

than our lives,

se sa tonat,

although materially poorer.

edhe pse materialisht më të varfura.

Their children are more self-confident,

Fëmijët e tyre kanë më shumë vetbesim

more independent, and more socially skilled

janë më të pavarsuar, dhe më të zhvilluar shoqërisht

than are our children.

se sa fëmijët tanë.

They think more realistically about dangers than we do.

Ata mendojnë më realisht se sa ne për rreziqet.

They almost never die of diabetes, heart disease,

Ata pothuajse kurrë nuk vdesin nga diabeti, sëmundjet e zemrës

stroke, and the other noncommunicable diseases

dhe sëmundjeve tjera të pakomunikueshme

that will be the causes of death of almost

që do të jenë shkaqet e vdekjes të pothuajse

all of us in this room today.

të gjithë neve në këtë dhomë.

Features of the modern lifestyle predispose us to those diseases,

Karakteristikat e jetesës moderne na predispozojnë ndaj këtyre sëmundjeve,

and features of the traditional lifestyle

dhe karakteristikat e stilit tradicional të jetesës

protect us against them.

i mbrojnë ata nga këto sëmundje.

Those are just some examples of what we can learn

Ato janë vetëm disa shembuj se cfarë ne mund të mësojmë

from traditional societies.

prej shoqërive tradicionale.

I hope that you will find it as fascinating

Shpresoj që ju ta gjeni atë interesante

to read about traditional societies

për të lexuar për shoqërite tradicionale

as I found it to live in those societies.

si e gjeta unë për të jetuar në këto shoqëri.

Thank you.

Faleminderit.

(Applause)

(Applause)