Jared Diamond: How societies can grow old better

Làm sao để có một xã hội tốt hơn cho người già

Translator: nguyen hieu Reviewer: Tran Le

To give me an idea of how many of you here

Để biết được có bao nhiêu bạn ở đây

may find what I'm about to tell you

có thể tìm thấy trong những gì tôi sắp nói với các bạn

of practical value,

về giá trị thực tế,

let me ask you please to raise your hands:

khi tôi hỏi mọi người vui lòng giơ tay:

Who here is either over 65 years old

Ở đây ai trên 65 tuổi

or hopes to live past age 65

hoặc hy vọng sống qua tuổi 65

or has parents or grandparents who did live

hay có cha mẹ hoặc ông bà đã sống

or have lived past 65,

hoặc đã qua tuổi 65,

raise your hands please. (Laughter)

vui lòng giơ tay. (Tiếng cười)

Okay. You are the people to whom my talk

Okay. Các bạn là người khiến những điều tôi nói

will be of practical value. (Laughter)

có giá trị thực tế.

The rest of you

Những người còn lại

won't find my talk personally relevant,

sẽ không thấy điều tôi nói liên quan gì đến mình,

but I think that you will still find the subject

nhưng tôi nghĩ bạn vẫn thấy chủ đề này

fascinating.

hấp dẫn.

I'm going to talk about growing older

Tôi sẽ nói về sự già đi

in traditional societies.

trong xã hội truyền thống.

This subject constitutes just one chapter

Chủ đề này chỉ gồm một chương

of my latest book, which compares

trong cuốn sách mới nhất của tôi, so sánh giữa

traditional, small, tribal societies

xã hội kiểu bộ lạc nhỏ, truyền thống

with our large, modern societies,

với xã hội lớn hiện đại của chúng ta,

with respect to many topics

liên quan tới nhiều phương diện

such as bringing up children,

như là nuôi dưỡng con cái,

growing older, health, dealing with danger,

trưởng thành, sức khỏe, đối phó với nguy hiểm,

settling disputes, religion

giải quyết tranh chấp, tôn giáo

and speaking more than one language.

và sử dụng nhiều hơn một ngôn ngữ.

Those tribal societies, which constituted

Những xã hội bộ lạc đã tạo nên

all human societies for most of human history,

tất cả xã hội loài người trong hầu hết lịch sử nhân loại,

are far more diverse than are our modern,

biến đổi đa dạng hơn xã hội hiện tại,

recent, big societies.

ngày càng lớn của chúng ta.

All big societies that have governments,

Tất cả những xã hội lớn đều có chính phủ,

and where most people are strangers to each other,

nơi mà hầu hết mọi người đều xa lạ nhau,

are inevitably similar to each other

hoặc hẳn là đã biết rõ nhau

and different from tribal societies.

khác với xã hội bộ lạc.

Tribes constitute thousands of natural experiments

Các bộ lạc tạo nên hàng ngàn cuộc thử nghiệm

in how to run a human society.

để làm sao vận hành được bộ máy xã hội một cách tự nhiên.

They constitute experiments from which we ourselves

Họ tạo nên các thử nghiệm mà chúng ta

may be able to learn.

có thể học hỏi từ đó.

Tribal societies shouldn't be scorned

Không nên chê bai xã hội bộ lạc

as primitive and miserable,

là thô sơ và đói khổ,

but also they shouldn't be romanticized

nhưng cũng không nên ca ngợi nó

as happy and peaceful.

là hạnh phúc và bình yên.

When we learn of tribal practices,

Khi chúng ta tìm hiểu về những tục lệ của họ,

some of them will horrify us,

có vài thứ sẽ khiến chúng ta phải sợ,

but there are other tribal practices which,

nhưng có những tục lệ mà,

when we hear about them,

khi nghe đến,

we may admire and envy

sẽ khiến chúng ta cảm thấy ghen tị và ngưỡng mộ

and wonder whether we could adopt those practices

và tự hỏi rằng chúng ta có thể làm theo những tục lệ đó

ourselves.

hay không.

Most old people in the U.S. end up living

Hầu hết người cao tuổi ở Mỹ sống cuối đời

separately from their children

tách biệt với con cháu họ

and from most of their friends

với hầu hết bạn bè

of their earlier years,

thời niên thiếu của họ,

and often they live in separate retirements homes for the elderly,

và thường sống riêng biệt trong những khu nhà cho người già.

whereas in traditional societies,

trái ngược với xã hội truyền thống,

older people instead live out their lives

người già không sống ngoài cuộc sống của họ

among their children, their other relatives,

họ sống với con cháu, họ hàng,

and their lifelong friends.

và những người bạn lâu năm của họ.

Nevertheless, the treatment of the elderly

Tuy vậy, đối xử với người già

varies enormously among traditional societies,

có sự khác nhau rất lớn giữa các xã hội truyền thống,

from much worse to much better

từ rất tệ tới tốt hơn cả

than in our modern societies.

xã hội hiện đại của chúng ta.

At the worst extreme, many traditional societies

Ở mức tệ nhất, nhiều xã hội truyền thống

get rid of their elderly

xua đuổi những người già

in one of four increasingly direct ways:

bằng một trong bốn cách với mức độ tăng dần như sau:

by neglecting their elderly

bằng bỏ mặc người già

and not feeding or cleaning them until they die,

và không cho ăn uống, tắm rửa cho tới khi họ chết,

or by abandoning them when the group moves,

hoặc bỏ lại họ khi mọi người chuyển đi,

or by encouraging older people to commit suicide,

hoặc kích lệ họ tự tử,

or by killing older people.

hoặc bằng cách giết chết họ.

In which tribal societies do children

Trong những bộ lạc đó liệu con cháu

abandon or kill their parents?

có bỏ mặc hoặc ghết bố mẹ mình ?

It happens mainly under two conditions.

Nó xảy ra với hai điều kiện chính.

One is in nomadic, hunter-gather societies

Một là trong điều kiện sống du mục, xã hội săn bắn hái lượm

that often shift camp

thường xuyên thay đổi chổ ở

and that are physically incapable

và không có khà năng

of transporting old people who can't walk

mang theo những người già không đi lại được

when the able-bodied younger people already

khi những người trẻ khoẻ mạnh

have to carry their young children

đã phải mang theo con cái

and all their physical possessions.

và các tài sản của họ.

The other condition is in societies

Điều kiện thứ hai là trong những xã hội

living in marginal or fluctuating environments,

có điều kiện sống bấp bênh hoặc thiếu thốn,

such as the Arctic or deserts,

như ở Bắc cực hoặc sa mạc,

where there are periodic food shortages,

nơi có những chu kỳ khan hiếm thức ăn,

and occasionally there just isn't enough food

và thỉnh thoảng chỉ là không có đủ thức ăn

to keep everyone alive.

để nuôi sống tất cả mọi người.

Whatever food is available has to be reserved

Dù cho thực phẩm có được tích trữ

for able-bodied adults and for children.

chỉ dành cho những người khỏe mạnh và trẻ nhỏ.

To us Americans, it sounds horrible

Với người Mỹ chúng ta, điều này nghe thật kinh khủng

to think of abandoning or killing

khi nghĩ đến việc bỏ mặc hoặc giết chết

your own sick wife or husband

người vợ, chồng bị ốm của mình

or elderly mother or father,

hoặc bố mẹ mình.

but what could those traditional societies

nhưng cái gì khiến những xã hội đó

do differently?

làm những điều khác biệt như vậy?

They face a cruel situation of no choice.

Họ phải đối mặt với điều kiện khắc nghiệt không còn lựa chọn.

Their old people had to do it to their own parents,

Những người trường thành đó phải làm điều đó với chính cha mẹ họ,

and the old people know

và những người đó biết rằng

what now is going to happen to them.

điều gì sẽ xảy ra với cha mẹ họ.

At the opposite extreme

Ở trạng thái ngược lại

in treatment of the elderly, the happy extreme,

việc đối xử với người già cực tốt

are the New Guinea farming societies

đó là những xã hội nông nghiệp ở New Guinea

where I've been doing my fieldwork for the past 50 years,

nơi tôi đã làm công việc đồng áng suốt 50 năm qua,

and most other sedentary traditional societies

và ở hầu hết những xã hội sống định cư

around the world.

trên khắp thê giới.

In those societies, older people are cared for.

Trong những xã hội đó, những người già được chăm sóc.

They are fed. They remain valuable.

Được cho ăn uống, gìn giữ giá trị của họ.

And they continue to live in the same hut

Họ tiếp tục sống trong mái nhà của mình

or else in a nearby hut near their children,

hoặc ai đó ngay gần nhà con cháu mình,

relatives and lifelong friends.

hoặc nhà họ hàng và bạn bè thân thiết.

There are two main sets of reasons for this variation

Có hai lý do chính cho sự khác biệt

among societies in their treatment

giữa những xã hội trong cách đối xử của họ

of old people.

với người già.

The variation depends especially

Sự khác biệt đặc biệt phụ thuộc vào

on the usefulness of old people

sự hữu dụng của người già

and on the society's values.

và giá trị của họ với xã hội.

First, as regards usefulness,

Thứ nhất, là sự hữu dụng

older people continue to perform useful services.

người già tiếp tục thực hiện những công việc quan trọng.

One use of older people in traditional societies

Những xã hội truyền thống sử dụng người già

is that they often are still effective

thường khi họ tiếp tục hiệu quả

at producing food.

trong việc tạo ra thực phẩm.

Another traditional usefulness of older people

Một sự hữu ích truyền thống của người già

is that they are capable of babysitting

là họ có khả năng chăm sóc trẻ em

their grandchildren,

cháu chắt họ,

thereby freeing up their own adult children,

do đó giúp đỡ những đứa con đã trưởng thành của họ

the parents of those grandchildren,

bố mẹ những đứa cháu của họ,

to go hunting and gathering food for the grandchildren.

để chúng đi săn bắn hái lượm, kiếm thức ăn cho cháu họ.

Still another traditional value of older people

Còn những giá trị truyền thống khác của người già

is in making tools, weapons, baskets,

là chế tạo công cụ, vũ khí, rổ giá,

pots and textiles.

ấm chén và dệt vải.

In fact, they're usually the people who are best at it.

Thực ra, họ thường là người giỏi nhất những việc đó.

Older people usually are the leaders

Người già thường là lãnh đạo

of traditional societies,

trong những xã hội truyền thống,

and the people most knowledgeable about politics,

và là những người có nhiều kiến thức nhất về chính trị,

medicine, religion, songs and dances.

y dược, tôn giáo , âm nhạc và các điệu múa.

Finally, older people in traditional societies

Cuối cùng, là những người già của những xã hội truyền thống

have a huge significance that would never occur

có vị trí cực kỳ quan trọng mà sẽ không bao xảy ra

to us in our modern, literate societies,

trong xã hội hiện đại được giáo dục tốt của chúng ta,

where our sources of information are books

nơi mà tất cả nguồn thông tin của chúng ta là sách vở

and the Internet.

và Internet

In contrast, in traditional societies without writing,

Ngược lại, trong xã hội không có chữ viết,

older people are the repositories of information.

những người già là kho chứa kiến thức.

It's their knowledge that spells the difference

Kiến thức của họ tạo ra sự khác biệt

between survival and death for their whole society

giữa sự sống và cái chết đối với cả xã hội

in a time of crisis caused by rare events

trong giai đoạn khủng hoảng do những sự kiện hiếm khi xảy ra

for which only the oldest people alive

mà chỉ những người già nhất còn sống

have had experience.

mới được trải nghiệm.

Those, then, are the ways in which older people

Đó là những cách người già

are useful in traditional societies.

trở lên hữu dụng trong xã hội truyền thống.

Their usefulness varies and contributes

Giá trị và đóng góp của họ

to variation in the society's treatment

là sự khác biệt trong cách đối xử của xã hội

of the elderly.

với họ.

The other set of reasons for variation

Những lý do khác đặt ra cho sự khác biệt

in the treatment of the elderly is

trong cách đối xử với người già là

the society's cultural values.

do văn hoá xã hội.

For example, there's particular emphasis

Ví dụ, có sự đặc biệt

on respect for the elderly in East Asia,

tôn trọng đối với người già ở các quốc gia Đông Á,

associated with Confucius' doctrine

do ảnh hưởng của đạo Khổng Tử

of filial piety, which means obedience,

về đạo làm con hiếu thảo, có nghĩa là vâng lời,

respect and support for elderly parents.

tôn trọng và giúp đỡ cha mẹ già.

Cultural values that emphasize respect for older people

Quan điểm văn hoá ở đó quan tâm đến sự tôn trọng người già

contrast with the low status of the elderly

trái ngược với địa vị thấp của người già

in the U.S.

ở Mỹ.

Older Americans are at a big disadvantage

Những người cao tuổi ở Mỹ chịu thiệt thòi lớn

in job applications.

trong xin việc.

They're at a big disadvantage in hospitals.

Chịu thiệt thòi lớn trong việc khám chữa bệnh.

Our hospitals have an explicit policy

Các bệnh viện của chúng ta có một chính sách rất rõ ràng

called age-based allocation of healthcare resources.

gọi là phân phối nguồn lực chăm sóc sưc khoẻ theo độ tuổi.

That sinister expression means that

Chính sách tàn nhẫn đó nói rằng

if hospital resources are limited,

nếu nguồn lực của bệnh viện có giới hạn,

for example if only one donor heart

ví dụ chỉ có một quả tim được hiến

becomes available for transplant,

dành cho cấy ghép,

or if a surgeon has time to operate

hoặc nếu chỉ tiến hành phẫu thuật được cho

on only a certain number of patients,

một số lượng bệnh nhân có hạn,

American hospitals have an explicit policy

các bệnh viện Mỹ có chính sách dứt khoát rằng

of giving preference to younger patients

nhường sự ưu tiên cho bệnh nhân tuổi trẻ hơn

over older patients

là bệnh nhân nhiều tuổi hơn

on the grounds that younger patients are considered

căn cứ vào đó bệnh nhân trẻ tuổi được xem như

more valuable to society

có giá trị hơn đối với xã hội

because they have more years of life ahead of them,

vì họ có nhiều năm để sống hơn,

even though the younger patients have fewer years

mặc dù những bệnh nhân ít tuổi hơn có ít

of valuable life experience behind them.

số năm kinh nghiệm sống hơn.

There are several reasons for this low status

Có vài lý do cho sự thiếu tốn trọng

of the elderly in the U.S.

với người già ở Mỹ .

One is our Protestant work ethic

Một là do quan điểm coi trọng công việc của chúng ta

which places high value on work,

luôn đầu tư nhiều cho công việc,

so older people who are no longer working

nên những người già không còn làm việc nữa

aren't respected.

không được tôn trọng.

Another reason is our American emphasis

Một lý do khác là người Mỹ chúng ta coi trọng

on the virtues of self-reliance and independence,

đức tính tự lực và độc lập,

so we instinctively look down on older people

nên chúng ta nhìn vào những người già một cách bản năng

who are no longer self-reliant and independent.

thấy họ không còn tự lực và độc lập nữa.

Still a third reason is our American cult of youth,

Còn một lý do nữa là nước Mỹ tôn sùng giới trẻ,

which shows up even in our advertisements.

điều này thể hiện ngay trong những quảng cáo của chúng ta.

Ads for Coca-Cola and beer always depict

Quảng cáo của Coca-Cola và bia luôn miêu tả

smiling young people,

nụ cười của người trẻ tuổi,

even though old as well as young people

cho dù cả người già lẫn người trẻ

buy and drink Coca-Cola and beer.

đều uống Coca-Cola và bia.

Just think, what's the last time you saw

Nghĩ xem, có bao giờ bạn thấy

a Coke or beer ad depicting smiling people

một quảng cáo Coca hay bia sử dụng nụ cười của

85 years old? Never.

ông già 85 tuổi? Không bao giờ.

Instead, the only American ads

Thay vào đó, quảng cáo của Mỹ chỉ dùng

featuring white-haired old people

hình ảnh người già tóc bạc

are ads for retirement homes and pension planning.

cho các quảng cáo nhà dưỡng già và lập kế hoạch chi tiêu lương hưu.

Well, what has changed in the status

Vậy, điều gì đã làm thay đổi địa vị

of the elderly today

của người già ngày nay

compared to their status in traditional societies?

so với địa vị của họ trong xã hội truyền thống trước kia?

There have been a few changes for the better

Có một ít thay đổi mang lại điều tốt hơn

and more changes for the worse.

và nhiều thay đổi mang lại điều tệ hơn.

Big changes for the better

Thay đổi lớn tốt hơn

include the fact that today we enjoy

gồm có sự thực là ngày nay chúng ta hưởng thụ

much longer lives,

cuộc sống lâu hơn,

much better health in our old age,

sức khoẻ tốt hơn nhiều khi về già,

and much better recreational opportunities.

nhiều cơ hội giải trí tốt hơn.

Another change for the better is that we now have

Một thay đổi khác tốt hơn là

specialized retirement facilities

điều kiện nghỉ ngơi thuận lợi hơn

and programs to take care of old people.

và các chương trình chăm sóc sức khoẻ cho người già.

Changes for the worse begin with the cruel reality

Những thay đổi xấu bắt nguồn từ thực tế khắc nghiệt

that we now have

rằng giờ đây chúng ta có

more old people and fewer young people

nhiều người già hơn người trẻ

than at any time in the past.

nhất từ trước tới nay.

That means that all those old people

Có nghĩa là những người già đó

are more of a burden on the few young people,

trở thành gánh nặng cho những người trẻ,

and that each old person has less individual value.

và khiến mỗi người già có ít giá trị hơn.

Another big change for the worse in the status of the elderly

Một thay đổi lớn khác làm giảm địa vị người già

is the breaking of social ties with age,

là sự phá vỡ liên kết tuổi tác xã hội,

because older people, their children,

bởi vì người già, con cháu họ,

and their friends,

và bạn bè họ,

all move and scatter independently of each other

đều rời đi khắp nơi sống độc lập với nhau

many times during their lives.

nhiều lần trong suốt cuộc đời họ.

We Americans move on the average

Người Mỹ chuyển nhà trung bình sau

every five years.

5 năm.

Hence our older people are likely

Do dó người già có khả năng

to end up living distant from their children

phải sống xa con cái mình

and the friends of their youth.

và những người bạn thời trẻ.

Yet another change for the worse in the status of the elderly

Vẫn còn một lý do nữa dẫn đến tình trạng này cho người già

is formal retirement from the workforce,

là sự nghỉ hưu khỏi lực lượng lao động,

carrying with it a loss of work friendships

mang đến sự chia tay với đồng nghiệp

and a loss of the self-esteem associated with work.

và mất đi công việc họ đã gắn bó, trân trọng.

Perhaps the biggest change for the worse

Có lẽ thay đổi lớn nhất gây ra tình trạng này

is that our elderly are objectively

là người già của chúng ta nói khách quan,

less useful than in traditional societies.

ít hữu dựng hơn so với họ trong xã hội truyền thống.

Widespread literacy means that they are no longer

Phổ biến khả năng đọc viết có nghĩa là họ không còn

useful as repositories of knowledge.

hữu ích cho việc lưu trữ kiến thức.

When we want some information,

Khi chúng ta cần thông tin nào đó,

we look it up in a book or we Google it

chúng ta tìm nó qua sách vở hoặc dùng Google

instead of finding some old person to ask.

thay vì tìm một ông già để hỏi.

The slow pace of technological change

Tốc độ thay đổi công nghệ chậm

in traditional societies

trong xã hội truyền thống

means that what someone learns there as a child

có nghĩa là những điều ai đó học được khi còn bé

is still useful when that person is old,

vẫn hữu dụng khi người đó già đi

but the rapid pace of technological change today

nhưng với tốc độ thay đổi chóng mặt của công nghệ như ngày nay

means that what we learn as children

thì những thứ chúng ta học khi còn bé

is no longer useful 60 years later.

sẽ không sử dụng được 60 năm sau.

And conversely, we older people are not fluent

Và ngược lại, những người già như chúng ta không nhanh nhạy

in the technologies essential for surviving

với những công nghệ thiết yếu để tồn tại

in modern society.

trong xã hội hiện đại.

For example, as a 15-year-old,

Ví dụ, hồi 15 tuổi

I was considered outstandingly good at multiplying numbers

Tôi được xem là đặc biệt giỏi trong tính nhân nhiều số

because I had memorized the multiplication tables

vì tôi nhớ tốt các bảng tính nhân

and I know how to use logarithms

và biết tính Logarít

and I'm quick at manipulating a slide rule.

sử dụng nhanh thước trượt.

Today, though, those skills are utterly useless

Ngày nay, những kỹ năng đó hoàn toàn vô dụng

because any idiot

bởi vì bất kỳ tên ngốc nào

can now multiply eight-digit numbers

cũng có thể tính được phép nhân với tám chữ số

accurately and instantly with a pocket calculator.

một cách chính xác và ngay lập tức với máy tính bỏ túi.

Conversely, I at age 75

Ngược lại, ở tuổi 75

am incompetent at skills

Tôi không có những ký năng

essential for everyday life.

cơ bản cho cuộc sống hàng ngày.

My family's first TV set in 1948

Nhà tôi có chiếc TV đầu tiên năm 1948

had only three knobs that I quickly mastered:

chỉ có 3 núm mà tôi nhanh chóng dùng được:

an on-off switch, a volume knob,

1 núm bật tắt,1 núm âm lượng

and a channel selector knob.

và núm chọn kênh.

Today, just to watch a program

Ngày nay, chỉ để xem một chương trình

on the TV set in my own house,

trên TV ở nhà,

I have to operate a 41-button TV remote

Tôi phải điều khiển 41 nút

that utterly defeats me.

và nó hoàn toàn đánh bại tôi

I have to telephone my 25-year-old sons

Tôi phải gọi đứa con trai 25 tuổi

and ask them to talk me through it

để nó hướng dẫn

while I try to push those wretched 41 buttons.

trong khi tôi vất vả bấm 41 cái nút đó.

What can we do to improve the lives of the elderly

Chúng ta có thể làm gì để cải thiện cuộc sống của những người già

in the U.S., and to make better use of their value?

ở Mỹ, và tận dụng được giá trị của họ?

That's a huge problem.

Đó là một vấn đề lớn.

In my remaining four minutes today,

Trong bốn phút còn lại của tôi hôm nay,

I can offer just a few suggestions.

Tôi có thể đưa ra một vài đề xuất.

One value of older people is that they are

Một trong những giá trị của người già là

increasingly useful as grandparents

họ ngày càng trở thành những ông bà tốt

for offering high-quality childcare

mang lại khả năng chăm sóc tốt cho

to their grandchildren, if they choose to do it,

những đứa cháu của mình, nếu họ chọn là việc này,

as more young women enter the workforce

khi ngày càng nhiều phụ nữ trẻ tham gia vào lực lượng lao động

and as fewer young parents of either gender

và cũng có ít hơn những bố mẹ trẻ

stay home as full-time caretakers of their children.

ở nhà toàn thời gian chăm sóc con cái họ.

Compared to the usual alternatives

So với những lựa chọn thông thường

of paid babysitters and day care centers,

là thuê người trông trẻ và trung tâm trông giữ trẻ

grandparents offer superior, motivated,

ông bà mang lại cho trẻ những điều tốt hơn, họ có động lực

experienced child care.

và kinh nghiệm trông trẻ hơn.

They've already gained experience from raising their own children.

Họ đã có sẵn kinh nghiệm khi nuôi con của mình.

They usually love their grandchildren,

Họ thường yêu thương cháu mình,

and are eager to spend time with them.

và luôn muốn dành thời gian cho chúng.

Unlike other caregivers,

Không như những người trông trẻ thuê,

grandparents don't quit their job

ông bà không nghỉ bỏ việc

because they found another job with higher pay

vị họ kiếm được công việc khác với mức lương cao hơn

looking after another baby.

để chăm sóc đứa trẻ khác.

A second value of older people is paradoxically

Giá trị thứ hai của người già ngược với

related to their loss of value

những giá trị họ mất đi

as a result of changing world conditions and technology.

do kết quả của những điều kiện và công nghệ trên thế giới thay đổi.

At the same time, older people have gained

Cùng lúc đó, những người già được

in value today precisely because

tăng giá trị bởi

of their unique experience of living conditions

chính khinh nghiệm quý báu của họ khi sống trong những điều kiện

that have now become rare

mà giờ đây hiếm khi xảy ra

because of rapid change, but that could come back.

cũng bởi tốc độ thay đổi lớn lên điều đó có thể lại xảy ra.

For example, only Americans now in their 70s

Ví dụ như, chỉ những người Mỹ giờ ở tuổi 70

or older today can remember

hoặc già hơn mới có thể nhớ được

the experience of living through a great depression,

những trải nghiệm sống qua cuộc đại suy thoái,

the experience of living through a world war,

trải nghiệm cuộc sống qua chiến tranh thế giới,

and agonizing whether or not

đã từng vật lộn với

dropping atomic bombs would be more horrible

việc thả bom nguyên tử có thể tệ hơn

than the likely consequences of not dropping atomic bombs.

hậu quả của việc không thả bom.

Most of our current voters and politicians

Hầu hết những người bỏ phiếu và chính trị gia hiện nay

have no personal experience of any of those things,

không có bất cứ những trải nghiệm cá nhân nào đối với những việc đó

but millions of older Americans do.

nhưng hàng triệu người Mỹ có.

Unfortunately, all of those terrible situations

Thật không may nếu những trường hợp xấu đó

could come back.

lại xảy ra.

Even if they don't come back,

Nhưng kể cả nếu nó không xảy ra,

we have to be able to plan for them

chúng ta vẫn có thể chuẩn bị cho nó

on the basis of the experience of what they were like.

dựa trên những kinh nghiệm họ đã trải qua như thế nào.

Older people have that experience.

Những người già có những kinh nghiệm đó.

Younger people don't.

Người trẻ không.

The remaining value of older people

Giá trị còn lại của người già

that I'll mention involves recognizing that

mà tôi sẽ nói đến cũng phải thừa nhận rằng

while there are many things that older people

có nhiều việc mà người già

can no longer do,

không còn làm được nữa

there are other things that they can do

nhưng còn có những việc khác mà họ vẫn có thể làm

better than younger people.

tốt hơn những người trẻ.

A challenge for society is to make use of those things

Một thách thức cho xã hội là tạo cơ hội sử dụng những điều

that older people are better at doing.

mà người già làm tốt hơn.

Some abilities, of course, decrease with age.

Một vài khả năng dĩ nhiên giảm sút khi về già.

Those include abilities at tasks

Bao gồm các công việc

requiring physical strength and stamina,

đòi hỏi sức khoẻ và sức chịu đựng,

ambition, and the power of novel reasoning

khát vọng và sức mạnh của sự tò mò

in a circumscribed situation,

trong nhiều trường hợp bị giới hạn,

such as figuring out the structure of DNA,

như tìm hiểu cấu trúc DNA,

best left to scientists under the age of 30.

tốt nhất là để cho những nhà khoa học dưới 30 tuổi.

Conversely, valuable attributes

Ngược lại, những giá trị đặc trưng

that increase with age include experience,

mà sẽ tăng thêm cùng tuổi tác gồm kinh nghiệm,

understanding of people and human relationships,

hiểu biết về những mối quan hệ giữa con người,

ability to help other people

có khả năng giúp đỡ người khác

without your own ego getting in the way,

mà không để cái tôi xen vào,

and interdisciplinary thinking about large databases,

sự am hiểu nhiều lĩnh vực làm việc với khối lượng dữ liệu lớn,

such as economics and comparative history,

như kinh tế và so sánh tương quan lịch sử,

best left to scholars over the age of 60.

tốt nhất là dành cho các học giả trên 60 tuổi.

Hence older people are much better than younger people

Vì người già có khả năng làm tốt hơn người trẻ

at supervising, administering, advising,

trong giám sát, quản lý, khuyên răn,

strategizing, teaching, synthesizing,

chiến lược, dạy học, kỹ năng tổng hợp,

and devising long-term plans.

và đặt ra các kế hoạch dài hạn.

I've seen this value of older people

Tôi đã thấy những khả năng này của người già

with so many of my friends in their 60s,

ở nhiều người bạn của mình tuổi 60,

70s, 80s and 90s,

70, 80 và 90 tuổi,

who are still active as investment managers,

những người vẫn năng động trong quản lý đầu tư,

farmers, lawyers and doctors.

làm nông, luật sư và bác sĩ.

In short, many traditional societies

Tóm lại, nhiều xã hội truyền thống

make better use of their elderly

tạo điều kiện sử dựng những người già trong cộng đồng

and give their elderly more satisfying lives

và làm thoả mãn cuộc sống của họ hơn

than we do in modern, big societies.

trong xã hội lớn hiện đại của chúng ta.

Paradoxically nowadays,

Có một nghịch lý thời nay là,

when we have more elderly people than ever before,

khi chúng ta có nhiều người già hơn bao giờ hết,

living healthier lives and with better medical care

cuộc sống tốt hơn, được chăm sóc sức khoẻ tốt hơn

than ever before,

trước rất nhiều,

old age is in some respects more miserable

nhưng người già trong nhiều trường hợp đang chịu nhiều khổ đau

than ever before.

hơn bao giờ hết.

The lives of the elderly are widely recognized

Cuộc sống của người già ngày càng được thừa nhận

as constituting a disaster area

là tạo nên một mảng bất hạnh

of modern American society.

trong xã hội Mỹ.

We can surely do better by learning

Chúng ta chắc chắn có thể làm tốt hơn nhờ học hỏi

from the lives of the elderly

từ cuộc sống của những người già

in traditional societies.

ở các xã hội truyền thống.

But what's true of the lives of the elderly

Nhưng cái gì là đúng với cuộc sống người già

in traditional societies

của xã hội bộ lạc

is true of many other features

thì cũng đúng với những tập tục khác

of traditional societies as well.

trong xã hội đó.

Of course, I'm not advocating that we all give up

Dĩ nhiên, Tôi không nói rằng chúng ta

agriculture and metal tools

phải từ bỏ nền nông nghiệp và công cụ hiện đại

and return to a hunter-gatherer lifestyle.

và quay về săn bắn-hái lượm kiếm sống.

There are many obvious respects

Có nhiều điều quá rõ để thấy

in which our lives today are far happier

là cuộc sống của chúng ta ngày nay hạnh phúc hơn nhiều

than those in small, traditional societies.

so với các bộ lạc truyền thống nhỏ lẻ.

To mention just a few examples,

Vài ví dụ như là,

our lives are longer, materially much richer,

chúng ta sống lâu hơn, giàu có hơn,

and less plagued by violence

và ít bị bạo lực hơn

than are the lives of people in traditional societies.

những người sống trong xã hội truyền thống.

But there are also things to be admired

Nhưng vẫn có những điều mà chúng ta phải ngưỡng mộ

about people in traditional societies,

những người trong xã hội truyền thống,

and perhaps to be learned from them.

và cần học theo họ.

Their lives are usually socially much richer

Cuộc sống của họ thường giàu tính cộng đồng

than our lives,

hơn chúng ta,

although materially poorer.

mặc dù thiếu thốn vật chất hơn.

Their children are more self-confident,

Con cháu họ tự tin hơn,

more independent, and more socially skilled

độc lập hơn và nhiều kỹ năng xã hội hơn

than are our children.

con cháu chúng ta.

They think more realistically about dangers than we do.

Họ suy nghĩ thực tế hơn đến những mối nguy hiểm hơn chúng ta.

They almost never die of diabetes, heart disease,

Họ dường như không bao giờ chết vì những bệnh đái đường, bệnh tim,

stroke, and the other noncommunicable diseases

đột quỵ và những bệnh không lây nhiễm khác

that will be the causes of death of almost

đó là những bệnh có thể giết chết hầu hết

all of us in this room today.

tất cả những người ngồi đây ngày hôm nay.

Features of the modern lifestyle predispose us to those diseases,

Lối sống hiện đại dẫn chúng ta đến những bệnh tật đó,

and features of the traditional lifestyle

còn lối sống của xã hội truyền thống

protect us against them.

bảo vệ chúng ta khỏi chúng.

Those are just some examples of what we can learn

Đó chỉ là vài ví dụ về cái mà chúng ta có thể học

from traditional societies.

từ xã hội truyền thống.

I hope that you will find it as fascinating

Tôi mong các bạn cảm thấy hứng thú

to read about traditional societies

để tìm hiểu về những xã hội truyền thống đó

as I found it to live in those societies.

như tôi đã thấy, để sống trong những xã hội đó.

Thank you.

Xin cảm ơn.

(Applause)

(tiếng vỗ tay)