David Deutsch: A new way to explain explanation

Translator: Guri Buza Reviewer: Helena Bedalli

Jam i sigurt se,

përgjatë rreth 100,000 viteve sa ka ekzistuar specia jonë

madje edhe më parë,

paraardhësit tanë ngrinin syte në qiell naten

dhe pyetnin se çka janë yjet --

I'm sure that,

duke kerkuar

throughout the 100,000-odd years of our species' existence

të shpjegojnë atë që shohin

and even before,

me ane te gjerave te papara.

our ancestors looked up at the night sky and wondered what stars are --

Shumica e njerëzve mendonin për këto ngandonjehere, ashtu si sot,

wondering, therefore,

how to explain what they saw

në momente që nuk preokuponte ndonje gje tjeter.

in terms of things unseen.

Por ajo që i preokuponte ata poashtu përfshinte dëshirën për të ditur.

OK, so, most people only wondered that occasionally, like today,

Ata donin të dinin

si ta parandalojnë furnizimin me ushqim nga dështimi i mundshëm

in breaks from whatever normally preoccupied them.

dhe si të mund të pushojnë kur janë të lodhur

But what normally preoccupied them also involved yearning to know.

pa rrezikuar së vdekuri urie,

të jenë më ngrohtë, më freskët, më sigurt,

They wished they knew

how to prevent their food supply from sometimes failing,

në më pak dhimbje.

Vë bast se ata artistët parahistorik të shpellave do kishin dashur shumë të dinin

and how they could rest when they were tired

without risking starvation,

si të vizatonin më mirë.

(Të qeshura)

be warmer, cooler, safer,

Në çfarëdo aspekti të jetëve të tyre,

ata dëshironin progres, ashtu siç duam ne.

in less pain.

I bet those prehistoric cave artists would have loved to know

Por ata dështuan, gati krejtësisht, që ta arrijnë.

how to draw better.

(Laughter)

Nuk dinin se si.

In every aspect of their lives,

Zbulimet si zjarri ndodhnin aq rrallë

they wished for progress, just as we do.

But they failed, almost completely, to make any.

sa që, nga perspektiva e një individi,

bota nuk përmirësohej kurrë.

Asgjë e re nuk mësohej.

They didn't know how to.

Discoveries like fire happened so rarely

Te dhenat e para për origjinën e dritës së yjeve

ndodhen aq rishtas sa viti 1899:

that, from an individual's point of view,

the world never improved.

radioaktiviteti.

Dhe brenda 40 vitesh,

Nothing new was learned.

fizikanët zbuluan shpjegimin e plotë,

The first clue to the origin of starlight

të shprehur, si zakonisht, në simbole elegante.

happened as recently as 1899:

Por mos u vini re simboleve,

radioactivity.

Mendoni se sa zbulime përfaqësojnë ata.

And within 40 years,

physicists discovered the whole explanation,

Bërthama dhe reaksionet bërthamore, sigurisht.

expressed, as usual, in elegant symbols.

Por izotopet,

grimca të elektricitetit,

But never mind the symbols.

Think how many discoveries they represent.

antimateria,

neutrinot,

Nuclei and nuclear reactions, of course.

ekuivalenca masë-energji -- është fjala për E = mc2 --

But isotopes,

rrezet gama,

particles of electricity,

transmutacioni.

antimatter,

Ajo ëndrra e lashtë e cila iu ikte gjithmonë alkemistëve

neutrinos,

the conversion of mass to energy -- that's E=mc2 --

është arritur me anë të të njëjtave teori

të cilat shpjeguan dritën e yjeve dhe mistere të tjera antike

gamma rays,

transmutation.

dhe fenomene të reja, të papritura.

That ancient dream that had always eluded the alchemists

Se tërë kjo, zbuluar brenda 40 vitesh,

nuk ishte zbuluar në një qind mijëshin e kaluar

was achieved through these same theories

that explained starlight and other ancient mysteries

nuk ishte për shkak të mungesës së të menduarit

për yjet dhe të gjitha ato probleme urgjente të cilat kishin.

and new, unexpected phenomena.

That all that, discovered in 40 years,

Ata madje arritën në përgjigje, si mitet,

had not been in the previous hundred thousand

të cilët i dominonin jetët e tyre,

was not for lack of thinking

e megjithatë nuk ngjanin pothuaj aspak me të vërtetën.

about stars and all those other urgent problems they had.

Tragjedia e asaj ngecje të zgjatur

They even arrived at answers, such as myths,

nuk njihet sa duhet, mendoj.

that dominated their lives,

Këta ishin njerëz me tru te të njëjtit tip

yet bore almost no resemblance to the truth.

me ata të cilët eventualisht i zbuluan tërë ato gjëra.

The tragedy of that protracted stagnation

Por ajo aftësi për të bërë progres

isn't sufficiently recognized, I think.

mbeti gati e papërdorur,

These were people with brains of essentially the same design

deri në ngjarjen e cila e revolucionarizoi kondicionin njerëzor

that eventually did discover all those things.

dhe ndryshoi universin.

Ose kështu duhet të shpresojmë,

But that ability to make progress

sepse ajo ngjarje ishte revolucioni shkencor,

remained almost unused,

atëherë qëkur dija për botën fizike

until the event that revolutionized the human condition

dhe si ta adaptojmë atë për dëshirat tona

and changed the universe.

është rritur pa pushim.

Or so we should hope,

Tani, çfarë kishte ndryshuar?

because that event was the scientific revolution,

Çfarë po bënin tani njerëzit për të parën herë

ever since which our knowledge of the physical world

që e bëri dallimin në mes ngecjes

and of how to adapt it to our wishes

dhe zbulimit të pakufizuar, të vrullshëm?

has been growing relentlessly.

Si ta bëjmë atë dallim

Now, what had changed?

është sigurisht e vërteta universale më e rëndësishme

What were people now doing for the first time

që mund të dihet.

that made that difference between stagnation

Dhe në mënyrë shqetësuese, nuk ka konsensus se çfarë është.

and rapid, open-ended discovery?

Kështu që, do t’ua them unë.

How to make that difference

(Të qeshura)

Por së pari duhet të kthehem pak prapa.

is surely the most important universal truth

Para revolucionit shkencor,

that it's possible to know.

ata besonin se gjithçka e rëndësishme, që mund të dihet,

And worryingly, there's no consensus about what it is.

dihej tashmë,

mishëruar në shkrime, institucione të lashta

So, I'll tell you.

(Laughter)

dhe në disa rregulla dore të dobishme me të vërtetë --

But I'll have to backtrack a little first.

të cilat ishin, sidoqoftë, të ngulitura si dogma,

Before the scientific revolution,

they believed that everything important, knowable,

bashkë me shumë ide të gabuara.

was already known,

Kështu, besonin se dija vjen nga autoritetet

enshrined in ancient writings, institutions

të cilët në të vërtetë dinin shumë pak.

and in some genuinely useful rules of thumb --

Dhe prandaj,

which were, however, entrenched as dogmas,

progresi varej në të mësuarit e refuzimit

along with many falsehoods.

të autoritetit të njerëzve të mësuar, priftërinjëve, traditave dhe udhëheqësve,

So, they believed that knowledge came from authorities

that actually knew very little.

që është arsyeja pse revolucioni shkencor duhej të kishte kontekst më të gjerë:

And therefore,

progress depended on learning how to reject

Iluminizmi, një revolucion në mënyrën se si njerëzit kërkonin dije,

the authority of learned men, the priests, traditions and rulers,

duke u munduar të mos mbështeten në autoritet.

which is why the scientific revolution had to have a wider context:

“Mos e merrni fjalën e askujt për bazë.”

Por kjo nuk mund të jetë ajo që e bëri dallimin.

the Enlightenment, a revolution in how people sought knowledge,

Autoritetet ishin refuzuar më herët, shumë herë.

Dhe ajo rrallë, nëse ndonjëherë,

shkaktoi diçka të tillë si revolucioni shkencor.

trying not to rely on authority.

Në atë kohë, ajo që ata mendonin se e veçonte shkencën

"Take no one's word for it."

But that can't be what made the difference.

ishte ideja rrënjësore për gjëra që nuk shihen,

Authorities had been rejected before, many times.

e njohur si empirizëm --

And that rarely, if ever,

e gjithë dija derivohet nga shqisat.

caused anything like the scientific revolution.

At the time, what they thought distinguished science

Epo, pamë që kjo s’mund të jetë e vërtetë.

was a radical idea about things unseen,

Ndihmoi duke promovuar vrojtimin dhe eksperimentin.

known as empiricism --

Por, që nga nisja,

all knowledge derives from the senses.

ishte e qartë se kishte diçka tmerrësisht të gabuar.

Dija vjen nga shqisat?

Well, we've seen that that can't be true.

Në çfarë gjuhe?

Sigurisht jo në gjuhën e matematikës, në të cilën, sipas Galileo,

It did help by promoting observation and experiment.

është i shkruar libri i natyrës.

But, from the outset,

it was obvious that there was something horribly wrong with it.

Shikoni botën.

Ju nuk shihni ekuacione të skalitura në male.

Knowledge comes from the senses?

In what language?

Nëse do të shikonit, do të ishte sepse janë skalitur nga njerëzit.

Certainly not the language of mathematics, in which, Galileo rightly said,

Meqë ra fjala, pse nuk bëjmë kete?

the book of nature is written.

(Të qeshura)

Si është puna me ne?

(Të qeshura)

Look at the world.

You don't see equations carved on the mountainsides.

Empirizmi nuk është adekuat

sepse, teoritë shkencore shpjegojnë të parën me anë të së paparës.

If you did, it would be because people had carved them.

By the way, why don't we do that?

Dhe e papara, duhet ta pranoni,

(Laughter)

nuk na vjen përmes shqisave.

What's wrong with us?

(Laughter)

Ne nuk i shohim tërë ato reaksione bërthamore në yje.

Empiricism is inadequate

because, well, scientific theories explain the seen in terms of the unseen.

Ne nuk e shohim origjinën e specieve.

Ne nuk e shohim përkuelshmërinë e hapësirëkohës,

And the unseen, you have to admit,

dhe universet tjera.

doesn't come to us through the senses.

Por ne dimë për ato gjëra.

We don't see those nuclear reactions in stars.

Si?

Epo, përgjigja e empiristit klasik është induksioni --

We don't see the origin of species.

We don't see the curvature of space-time,

e papara i ngjan të parës.

and other universes.

Por jo nuk i ngjan.

But we know about those things.

A e dini cila ishte dëshmia konfirmuese se hapësirë-koha është e përkulur?

How?

Well, the classic empiricist answer is induction --

Ishte një fotografi - jo e hapësirë-kohës,

por e një eklipsi, me një pikë këtu në vend te atje.

the unseen resembles the seen.

Dhe dëshmitë për evolucionin?

But it doesn't.

Disa shkëmbinj dhe disa trishtila.

You know what the clinching evidence was that space-time is curved?

Dhe universet paralele?

Prapë: pika atje në vend se atje, në një ekran.

It was a photograph -- not of space-time,

Ajo që shohim në të gjitha këto raste

but of an eclipse, with a dot there rather than there.

nuk ngjason me realitetin i cili konkludojmë se është përgjegjës --

And the evidence for evolution?

Some rocks and some finches.

And parallel universes?

vetëm një zinxhir arsyetimesh teorike dhe interpretimesh i lidh ato.

Again: dots there rather than there, on a screen.

What we see in all these cases

“Ah!” thonë të krishterët fundamentalistë.

bears no resemblance to the reality that we conclude is responsible --

“Kështu po e pranoni se e gjitha është interpretim.

Askush nuk e ka parë evolucionin.

Shohim shkëmbinj.

only a long chain of theoretical reasoning and interpretation connects them.

Ju e keni interpretimin tuaj. Ne e kemi tonin.

I juaji vjen nga hamendësimi; i joni, nga Bibla.”

"Ah!" say creationists.

Por çfarë të krishterët fundamentalistë bashkë me empiristët injorojnë

"So you admit it's all interpretation.

No one's ever seen evolution.

We see rocks.

është se, në atë kuptim,

You have your interpretation. We have ours.

askush nuk e ka parë as ndonjë Bibël ndonjëherë,

Yours comes from guesswork; ours, from the Bible."

se syri detekton vetëm dritë, të cilën ne nuk e perceptojmë.

But what creationist and empiricists both ignore

Trutë detektojnë vetëm impulse të nervave.

Dhe as ata nuk i perceptojnë ato ashtu siç janë në të vërtetë,

is that, in that sense,

përkatësisht kërcitje elektrike.

no one's ever seen a Bible either,

Kështu që ne nuk perceptojmë asgjë ashtu si është në të vërtetë.

that the eye only detects light, which we don't perceive.

Lidhja jonë me realitetin nuk është kurrë vetëm perceptim.

Brains only detect nerve impulses.

And they don't perceive even those as what they really are,

Është gjithmonë, siç e thotë Karl Popper,

namely electrical crackles.

teori-mbushur.

So we perceive nothing as what it really is.

Dija shkencore nuk derivohet nga asgjë.

Our connection to reality is never just perception.

Si e gjithë dija, është konjekturë, hamendësim,

It's always, as Karl Popper put it,

që testohet nga vrojtimi,

e nuk derivohet nga ai.

theory-laden.

Kështu pra, a ishin konjekturat e testueshme risia e madhe

Scientific knowledge isn't derived from anything.

Like all knowledge, it's conjectural, guesswork,

që hapi portat e burgut intelektual?

Jo, përkundër asaj që thuhet zakonisht, testimi është i zakonshëm

tested by observation,

not derived from it.

në të gjitha mitet dhe në plot mënyra tjera irracionale të të menduarit.

So, were testable conjectures the great innovation

Çfarëdo kranku që pohon se Dielli do të shuhet të martën tjetër

that opened the intellectual prison gates?

ka një parashikim të testueshëm.

No, contrary to what's usually said, testability is common

Konsideroni mitin antik Grek që shpjegon stinët.

in myths and all sorts of other irrational modes of thinking.

Hejdi, perëndia i nënbotës,

Any crank claiming the sun will go out next Tuesday

kidnapon Persefonën, perëndeshën e pranverës,

dhe negocion një kontratë martesore të imponuar,

has got a testable prediction.

e cila i kërkon asaj të kthehet rregullisht,

Consider the ancient Greek myth explaining seasons.

dhe e liron.

Dhe çdo vit,

ajo në mënyrë magjike detyrohet të kthehet.

Hades, god of the underworld,

Dhe nëna e saj, Demetra,

kidnaps Persephone, the goddess of spring,

perëndesha e Tokës,

and negotiates a forced marriage contract, requiring her to return regularly,

trishtohet, dhe e bën ftohtë dhe shterpë.

and lets her go.

Ky mit është i testueshëm.

And each year,

she is magically compelled to return.

Nëse dimri shkaktohet nga trishtimi i Demetras,

And her mother, Demeter,

atëherë duhet të ndodhë gjithkund në Tokë në të njëjtën kohë.

goddess of the earth,

is sad, and makes it cold and barren.

Kështu që vetëm po ta dinin Greket antik

se Australia e ka më së nxehti

That myth is testable.

atëherë kur Demetra është më së trishtuari ...

If winter is caused by Demeter's sadness,

(Të qeshura)

ata do ta dinin se teoria e tyre është e gabuar.

(Të qeshura)

then it must happen everywhere on earth simultaneously.

Kështu, çfare nuk shkonte me atë mit

dhe me të gjithë të menduarit parashkencor?

So if the ancient Greeks had only known

Dhe çfarë, atëherë, e bëri atë dallimin e rëndësishëm?

that Australia is at its warmest when Demeter is at her saddest ...

(Laughter)

Mendoj se ka vetëm një gjë të cilën duhet ta keni parasysh

they'd have known that their theory is false.

(Laughter)

So, what was wrong with that myth

dhe e cila implikon testimin, metodën shkencore,

and with all prescientific thinking?

Iluminizmin dhe çdo gjë.

And what, then, made that momentous difference?

Dhe ja gjëja kritike:

ka me të vërtetë diçka të tillë si një defekt në një tregim.

I think there's one thing you have to care about

Nuk e kam fjalën vetëm një defekt logjik.

Dua të them një shpjegim të keq.

and that implies testability, the scientific method,

Çfarë do të thotë kjo?

Epo, një shpjegim është një pohim për çfarë ndodhet aty, që nuk shihet

the Enlightenment and everything.

And here's the crucial thing:

e cila shkakton atë që shihet;

there is such a thing as a defect in a story.

sepse roli shpjegues i kontratës martesore të Persefonës

I don't just mean a logical defect.

I mean a bad explanation.

mund të luhet po aq mirë

What does that mean?

Well, an explanation is an assertion about what's there, unseen,

nga pafundësisht entitete tjera

Pse një kontratë martesore dhe jo ndonjë arsye tjetër

that accounts for what's seen;

because the explanatory role of Persephone's marriage contract

për aktin e rregullt vjetor?

Ja një: Persefona nuk u lirua.

could be played equally well

Ajo u arratis, dhe kthehet çdo pranverë për t’u hakmarrë ndaj Hejdit,

by infinitely many other ad hoc entities.

Why a marriage contract and not any other reason

me fuqitë e saj pranverore.

for regular annual action?

me fuqitë e saj pranverore.

Here's one: Persephone wasn't released.

duke liruar nxehtësi deri në sipërfaqe, duke e krijuar verën.

She escaped, and returns every spring to take revenge on Hades,

Kjo shkakton të njëjtin fenomen si miti origjinal.

with her spring powers.

Është po aq i testueshëm.

She cools his domain with spring air,

E megjithatë ajo që pohon për realitetin është, në shumë mënyra, e kundërta.

venting heat up to the surface, creating summer.

Dhe kjo është e mundshme

sepse detajet e mitit origjinal janë të palidhura me stinët,

That accounts for the same phenomena as the original myth.

It's equally testable.

veçse me anë të vet mitit.

Yet what it asserts about reality is, in many ways, the opposite.

Kjo ndryshueshmëri e lehtë

është shenja e një shpjegimi të keq,

And that's possible

because the details of the original myth are unrelated to seasons,

sepse, pa një arsye funksionale

except via the myth itself.

të preferohet njëri nga variantet e panumërta,

This easy variability

të avokohet njëri nga ta me preferencë ndaj të tjerëve

is the sign of a bad explanation,

është irracionale.

Kështu që, sa i përket esencës e cila bën dallimin që mundëson progresin,

because, without a functional reason

to prefer one of countless variants,

kërkoni shpjegime të mira,

të cilat nuk mund të ndryshohen lehtë,

ndërkohë që akoma shpjegojnë fenomenin.

advocating one of them in preference to the others

is irrational.

So, for the essence of what makes the difference to enable progress,

Tani shpjegimi aktual i stinëve

është se boshti i Tokës është i anuar kështu,

seek good explanations,

the ones that can't be easily varied,

ashtu që secila hemisferë anon përballë Diellit për gjysmën e vitit,

while still explaining the phenomena.

dhe në anën tjetër për gjysmën tjetër.

[E pashkallëzuar!]

Më mirë ta shtoj edhe këtë.

Now our current explanation of seasons

(Të qeshura)

Ky është një shpjegim i mirë:

is that the Earth's axis is tilted like that,

vështirë i ndryshueshëm,

sepse çdo detaj luan një rol funksional.

so each hemisphere tilts towards the sun for half the year,

Për shembull, ne e dimë, në mënyrë të pavarur nga stinët,

and away for the other half.

se sipërfaqet e anuara larg rrezatimit nxehen më pak

[Not to scale!]

Better put that up.

(Laughter)

That's a good explanation:

dhe se një sferë që rrotullohet rreth vetes, në hapësirë,

hard to vary,

ka kahje në një drejtim konstant.

because every detail plays a functional role.

Dhe se animi gjithashtu shpjegon

For instance, we know, independently of seasons,

këndin e ngritjes së Diellit në kohë të ndryshme të vitit,

that surfaces tilted away from radiant heat are heated less,

dhe parashikon se stinët do të jenë në fazë të kundërt në të dy hemisferat.

and that a spinning sphere, in space,

points in a constant direction.

Po të vrojtoheshin në të njëjtën fazë,

teoria do të përgënjeshtrohej.

And the tilt also explains

Por tani, fakti se është një shpjegim i mirë,

the sun's angle of elevation at different times of year,

vështirë i ndryshueshëm, bën dallimin kritik.

and predicts that the seasons will be out of phase in the two hemispheres.

Po të kishin marrur vesh Greket antik për stinët në Australi,

If they'd been observed in phase,

the theory would have been refuted.

But now, the fact that it's also a good explanation, hard to vary,

ata do të mund ta ndryshonin lehtë mitin e tyre për ta parashikuar këtë.

Për shembull, kur Demetra është e trishtuar,

makes the crucial difference.

ajo largon nxehtësinë nga pranë saj në hemisferën tjetër,

If the ancient Greeks had found out about seasons in Australia,

ku bëhet verë.

Kështu që, përgenjështrimi nga vrojtimi

they could have easily varied their myth to predict that.

dhe ndryshimi i teorisë përkatësisht

prapë nuk do t’i afronte Grekët antik as një fije më afër të kuptuarit e stinëve,

For instance, when Demeter's upset,

she banishes heat from her vicinity into the other hemisphere,

sepse shpjegimi i tyre ka qenë i keq -- lehtë i ndryshueshëm.

where it makes summer.

So, being proved wrong by observation

Dhe është vetëm atëherë kur një shpjegim është i mirë

kur vjen në pah vetia se a është i testueshëm.

and changing their theory accordingly

still wouldn't have got the ancient Greeks one jot closer to understanding seasons,

Nëse teoria e boshtit të anuar do të përgenjeshtrohej,

mbrojtësit e saj nuk do të kishin ku t’ia mbanin

Asnjë ndryshim lehtë i implementuar

because their explanation was bad -- easy to vary.

nuk do e mundësonte atë anim të shkaktonte stinë të njëjta në të dy hemisferat.

And it's only when an explanation is good

that it even matters whether it's testable.

Kërkimi për shpjegime vështirë të ndryshueshme

If the axis-tilt theory had been refuted,

its defenders would have had nowhere to go.

është origjina e gjithë progresit.

No easily implemented change

Është parimi rregullues themelor i Iluminizmit.

could make that tilt cause the same seasons in both hemispheres.

Kështu, në shkencë, dy qasje të gabuara dëmtojnë progresin.

The search for hard-to-vary explanations is the origin of all progress.

Njëri dihet: teori të patestueshme.

Por ai më i rëndësishmi është teori pa shpjegime.

It's the basic regulating principle of the Enlightenment.

Kurdo që ju thuhet se një trend statistik ekzistues do të vazhdojë

So, in science, two false approaches blight progress.

por nuk iu jepet një shpjegim vështirë i ndryshueshëm

se çfarë e shkakton atë trend,

One's well-known: untestable theories.

atëherë po ju thuhet se e ka bërë një magjistar.

But the more important one is explanationless theories.

Kur ju thuhet se karrotat kanë të drejta njerëzore

Whenever you're told that some existing statistical trend will continue

sepse ato ndajnë gjysmën e gjeneve tona,

por jo se si përqindja e gjeneve jep të drejta -- magjistari.

but you aren't given a hard-to-vary account of what causes that trend,

Kur dikush deklaron se debati natyrë-ushqim

you're being told a wizard did it.

When you are told that carrots have human rights

ka mbaruar

sepse ka dëshmi se një përqindje e caktuar e opinioneve tona politike

because they share half our genes,

but not how gene percentages confer rights -- wizard.

është trashëguar gjenetikisht,

por nuk e shpjegojnë se si shkaktojnë gjenet opinione,

When someone announces that the nature-nurture debate

atëherë nuk ka përfunduar asgjë.

Ata po thonë se opinionet tona janë shkaktuar nga magjistarë,

has been settled

because there's evidence that a given percentage of our political opinions

dhe si duket, ashtu edhe të tyret.

(Të qeshura)

Se e vërteta përbëhet

are genetically inherited,

but they don't explain how genes cause opinions,

nga pohime vështirë të ndryshueshme për realitetin

they've settled nothing.

është fakti më i rëndësishëm për botën fizike.

They're saying that our opinions are caused by wizards,

Është një fakt i cili vetë nuk shihet,

and presumably, so are their own.

(Laughter)

That the truth consists of hard-to-vary assertions about reality

e megjithatë është pamundësisht i ndryshueshëm.

Ju falemnderit.

(Duartrokitje)

is the most important fact about the physical world.

It's a fact that is itself unseen,

yet impossible to vary.

Thank you.

(Applause)