David Deutsch: A new way to explain explanation

David Deutsch: Anlamları anlatmanın yeni yolu

Çeviri: Alpay Bul Gözden geçirme: Ayşe Demirel

I'm sure that,

Eminim ki, türümüzün var olduğu,

throughout the 100,000-odd years of our species' existence

yüzbinlerce senedir,

and even before,

ve belki bundan dahada önce,

our ancestors looked up at the night sky and wondered what stars are --

atalarımız gece gökyüzüne bakıp,

yıldızların aslında ne olduğunu merak ettiler.

wondering, therefore,

Görebildiklerini,

göremedikleri bağlamında

how to explain what they saw

in terms of things unseen.

nasıl açıklayacaklarını düşündüler.

Tabiki çoğu insan,

OK, so, most people only wondered that occasionally, like today,

aynen bugün olduğu gibi, sadece bazen merak etti,

in breaks from whatever normally preoccupied them.

normalde yaptığı gibi "herneyse"

diyerek avunmaktan farklı olarak.

But what normally preoccupied them also involved yearning to know.

Ancak bu avuntuları

aynı zamanda bilmeye özlemlerinide içeriyordu.

They wished they knew

Bilmek istediler;

how to prevent their food supply from sometimes failing,

yiyecek kaynaklarını azalmaktan

nasıl koruyabileceklerini

and how they could rest when they were tired

ve yorulduklarında aç kalma riski olmadan

without risking starvation,

nasıl dinleneceklerini,

be warmer, cooler, safer,

nasıl ısınacaklarını, serinleyeceklerini, güvende olacaklarını

in less pain.

acı çekmeden bilmek istediler.

I bet those prehistoric cave artists would have loved to know

Bahse girerim

tarih öncesi mağara ressamları

how to draw better.

daha iyi nasıl çizebileceklerini bilmek isterdi.

Yaşamlarının her alanında,

(Laughter)

In every aspect of their lives,

they wished for progress, just as we do.

gelişmek istediler, aynen bizim yaptığımız gibi.

But they failed, almost completely, to make any.

Ancak neredeyse tamamen başarısız oldular.

They didn't know how to.

Bunu nasıl becerebileceklerini bilmiyorlardı.

Discoveries like fire happened so rarely

Ateş gibi bazı buluşlar

o kadar seyrek oluyordu ki, bir bireyin bakış açısından

that, from an individual's point of view,

the world never improved.

dünya hiç değişmedi.

Nothing new was learned.

Yeni hiç birşey öğrenilmedi.

The first clue to the origin of starlight

Yıldızların ışığının kaynağına dair ilk ipucu

happened as recently as 1899:

son zamanlarda, 1899 yılında ortaya atıldı: radyoaktivite.

radioactivity.

And within 40 years,

40 yıl içerisinde,

physicists discovered the whole explanation,

fizikçiler bunu bütünüyle açıkladılar,

expressed, as usual, in elegant symbols.

her zamanki gibi zarif bazı semboller ile.

But never mind the symbols.

Ama sembollere takılmayın.

Think how many discoveries they represent.

Bunların kaç tane buluşa

karşılık geldiğini düşünün.

Nuclei and nuclear reactions, of course.

Çekirdek ve nükleer reaksiyonlar tabiki.

But isotopes,

Fakat izotoplar, elektriğin parçacıkları,

particles of electricity,

antimatter,

antimadde,

neutrinos,

nötrinolar,

the conversion of mass to energy -- that's E=mc2 --

kütlenin enerjiye çevrimi --E=mc^2 den bahsediyoruz--

gamma rays,

gama ışınları,

transmutation.

transmutasyon.

That ancient dream that had always eluded the alchemists

Simyacıları hep meşgul etmiş olan o eski hayal

was achieved through these same theories

yine yıldızların ışığını açıklayan

that explained starlight and other ancient mysteries

bu ayni teoriler ile gerçekleşmiştir

aynen diğer eski gizemler

and new, unexpected phenomena.

ve beklenmedik fenomenler gibi.

That all that, discovered in 40 years,

Son 40 yılda keşfedilen bütün bunların

had not been in the previous hundred thousand

yüz binlerce sene önce keşfedilmemelerinin sebebi

was not for lack of thinking

ne yıldızlar hakkındaki yetersiz düşüncelerinden

about stars and all those other urgent problems they had.

ne de daha acil bazi sorunlarının oluşundandı.

Hayatlarını domine eden

They even arrived at answers, such as myths,

bazı efsanelerde

that dominated their lives,

cevaplar bile bulmuşlardı,

yet bore almost no resemblance to the truth.

her ne kadar gerçeğe

pek yaklaşamamış olsalarda.

The tragedy of that protracted stagnation

Bu ilerlemeyi geri bırakan trajedininin

isn't sufficiently recognized, I think.

tam olarak anlaşıldığını düşünmüyorum.

These were people with brains of essentially the same design

Bunlar, bu buluşları yapan insanlar ile

aşağı yukarı aynı beyin yapısına

that eventually did discover all those things.

sahip kişilerdi.

But that ability to make progress

Ancak bu ilerleme yapabilme kabiliyeti

remained almost unused,

neredeyse hiç kullanılmadı,

until the event that revolutionized the human condition

ta ki insan doğasında

devrim niteliği taşıyan olay gerçekleşıp

evreni degiştirene dek.

and changed the universe.

Or so we should hope,

Ya da biz öyle umuyoruz.

because that event was the scientific revolution,

Çünkü bu olay

bilimsel devrimdi,

ever since which our knowledge of the physical world

ki bu zamana kadar

fiziksel dünya bilgimiz,

and of how to adapt it to our wishes

ve bunu beklentilerimize nasıl adapte edebileceğimiz,

has been growing relentlessly.

önlenemez bir hızla genişliyordu.

Now, what had changed?

Peki şimdi ne değişti?

What were people now doing for the first time

Şimdi insanlar ilk defa ne yapıyorlardı ki

that made that difference between stagnation

tıkanıklıktan, hızlı

ve ucu açık buluşlara

and rapid, open-ended discovery?

kadar büyük bir fark yaratabilmişti?

How to make that difference

Bu farkı nasıl yaratacağımız

is surely the most important universal truth

bilinmesi mümkün

that it's possible to know.

en önemli evrensel gerçektir.

And worryingly, there's no consensus about what it is.

Bunun ne olduğuna dair fikir birliği olmaması endişe verici.

So, I'll tell you.

Bunu size ben açıklayacağım.

(Laughter)

Fakat önce biraz geriye gitmem gerekiyor.

But I'll have to backtrack a little first.

Before the scientific revolution,

Bilimsel devrimden önce,

they believed that everything important, knowable,

önemli olan ve bilinebilir herşeyin

was already known,

zaten bilindiğine inanılıyordu,

enshrined in ancient writings, institutions

eski yazıtlarda, kurumlarda

and in some genuinely useful rules of thumb --

ve bazı faydalı pratik kurallarda belirtildiği üzere,

which were, however, entrenched as dogmas,

ki bunlar birçok yanlış inançla beraber

along with many falsehoods.

kökleşmiş dogmalardı.

So, they believed that knowledge came from authorities

Yani bilgi aslında, hakkında çok az şey bildikleri

that actually knew very little.

başka otoritelerden geliyordu.

And therefore,

Ve bu yüzden ilerleme

progress depended on learning how to reject

alimlerin, rahiplerin,

the authority of learned men, the priests, traditions and rulers,

geleneklerin ve yöneticilerin

otoritelerini reddetmeye dayanıyordu.

which is why the scientific revolution had to have a wider context:

İşte bu yüzden bilimsel devrimin

çok daha geniş bir bağlamı olması gerekiyordu:

the Enlightenment, a revolution in how people sought knowledge,

Aydınlanma, otoriteye bağımlı olmadan

insanların bilgi soğurmaya

trying not to rely on authority.

gayret ettiği bir devrim.

"Take no one's word for it."

"Kimsenin lafına inanmayın."

But that can't be what made the difference.

Ancak farkı yaratan bu olamaz.

Authorities had been rejected before, many times.

Otorite daha önce pek çok defa reddedilmişti.

And that rarely, if ever,

Ve bu daha önce olsa dahi

çok seyrek bir bilimsel devrime sebep olmuştu.

caused anything like the scientific revolution.

At the time, what they thought distinguished science

O zamanlar, bilimi farklılaştıranın

görülmeyen şeyler hakkındaki

was a radical idea about things unseen,

radikal bir fikir olan

known as empiricism --

ampirizm oldugu düşünülüyordu.

all knowledge derives from the senses.

Bütün bilgi algılarımızdan gelir.

Well, we've seen that that can't be true.

Bunun doğru olamayacağını gördük.

It did help by promoting observation and experiment.

Bunun yardımı,

gözlem ve deneylere yaptığı etki ile oldu.

But, from the outset,

Fakat sonuca baktığımızda

it was obvious that there was something horribly wrong with it.

ortada korkunç bir yanlışın olduğu çok açıktı.

Knowledge comes from the senses?

Bilgi algılarımızdan gelir.

In what language?

Hangi dilde? Galile'nin, doğanın kitabının yazıldığı dil olduğunu

Certainly not the language of mathematics, in which, Galileo rightly said,

söylediği matematik dilinde

the book of nature is written.

olmadığı kesin.

Look at the world.

Dünyaya bakın. Dağların yamacına

You don't see equations carved on the mountainsides.

yazılı denklemler göremezsiniz.

If you did, it would be because people had carved them.

Eğer görüyorsanız, insanlar yonttukları

için görüyorsunuzdur.

By the way, why don't we do that?

Bu arada, neden bunu yapmıyoruz?

(Laughter)

What's wrong with us?

Derdimiz ne?

(Laughter)

(Gülüşmeler)

Empiricism is inadequate

Ampirizm yetersizdir

because, well, scientific theories explain the seen in terms of the unseen.

çünkü

bilimsel teoriler görünenleri, görünmeyenlere dayanarak açıklar.

And the unseen, you have to admit,

Ve kabul etmeniz gerekir ki

doesn't come to us through the senses.

görünmeyenler bize algılarımızdan gelmezler.

We don't see those nuclear reactions in stars.

Yıldızlardaki nükleer reaksiyonları görmeyiz.

We don't see the origin of species.

Türlerin kökenini görmeyiz.

We don't see the curvature of space-time,

Uzay-zaman kıvrımlarını

and other universes.

ve başka evrenleri görmeyiz.

But we know about those things.

Fakat bunları biliyoruz.

How?

Nasıl?

Well, the classic empiricist answer is induction --

Klasik ampirizmin cevabı, tümevarım.

the unseen resembles the seen.

Görülmeyen, görünene benzer.

But it doesn't.

Ama benzemiyor.

You know what the clinching evidence was that space-time is curved?

Uzay-zamanın kıvrıldığını ortaya koyan

kanıt neydi biliyormusunuz.

It was a photograph -- not of space-time,

Bir fotoğraftı, uzay-zamanın değil,

but of an eclipse, with a dot there rather than there.

ama bir güneş tutulmasının, burası yerine burada olan bir nokta ile.

And the evidence for evolution?

Ya evrimin kanıtı?

Some rocks and some finches.

Birkaç kaya ve birkaç ispinoz kuşu.

And parallel universes?

Ya paralel evrenler? Tekrardan: noktalar

Again: dots there rather than there, on a screen.

bir ekranda burasi yerine burada olan.

What we see in all these cases

Bütün bu örneklerde gördüklerimiz

bears no resemblance to the reality that we conclude is responsible --

vardığımız sağduyulu gerçeklere

hiç benzerlik göstermiyor --

sadece uzun teorik bir muhakeme zinciri

only a long chain of theoretical reasoning and interpretation connects them.

ve yorumlama bunları birbirine bağlayabiliyor.

"Ah!" diyor yaratılışcılar,

"Ah!" say creationists.

"So you admit it's all interpretation.

"Hepsinin birer yorum olduğunu kabul ediyorsunuz.

No one's ever seen evolution.

Kimse evrilmedi.

We see rocks.

Kayaları görüyoruz.

You have your interpretation. We have ours.

Sizin kendi yorumunuz var. Bizim kendi.

Yours comes from guesswork; ours, from the Bible."

Sizinkisi tahmin işi;

bizimkisi ise İncil'den"

But what creationist and empiricists both ignore

Fakat yaratılışcıların ve ampirizmcilerin görmezden geldiği,

is that, in that sense,

aynı bağlamda

no one's ever seen a Bible either,

kimse İncil'i de gormedi,

that the eye only detects light, which we don't perceive.

zira göz sadece, bizim hissedemediğimiz, ışığı algılayabiliyor.

Brains only detect nerve impulses.

Beyinler sadece sinir itkilerini algılayabiliyor.

And they don't perceive even those as what they really are,

Ve onlar bile bu itkilerin gerçek halleri olan

namely electrical crackles.

elektrik çıtırdılarını hissedemiyorlar.

Yani sonuçta hiçbirşeyi gerçekte oldukları şekli ile algılamıyoruz.

So we perceive nothing as what it really is.

Our connection to reality is never just perception.

Bizi gerçeğe bağlayan

asla sadece sezgilerimiz değil.

It's always, as Karl Popper put it,

Bu herzaman için, Karl Popper'ın söylediği gibi,

theory-laden.

kuram-yüklüdür.

Scientific knowledge isn't derived from anything.

Bilimsel bilgi hiçbirşeyden türememiştir.

Like all knowledge, it's conjectural, guesswork,

Aynı diğer bütün bilgiler gibidir. Tahmini, varsayımsal,

tested by observation,

gözlemle test edilmiştir,

not derived from it.

ondan türememiştir.

So, were testable conjectures the great innovation

Bu bağlamda, test edilebilir varsayımlar

that opened the intellectual prison gates?

akıl zindanın kapılarını açan büyük buluş muydu?

No, contrary to what's usually said, testability is common

Hayır. Çoğunlukla söylenenin tam tersi,

efsanelerde ve her türlü irrasyonel düşünce modellerinde,

in myths and all sorts of other irrational modes of thinking.

test edilebilirlik geneldir.

Any crank claiming the sun will go out next Tuesday

Güneşin bir dahaki Salı'ya söneceğini iddia eden her uçuğun

has got a testable prediction.

test edilebilir bir tahmini vardır.

Consider the ancient Greek myth explaining seasons.

Eski Yunandaki mevsimleri açıklayan

efsaneyi ele alalım.

Hades, god of the underworld,

Hades, yer altı tanrısı,

bahar tanrıçası Persephone'yi kaçırır

kidnaps Persephone, the goddess of spring,

and negotiates a forced marriage contract, requiring her to return regularly,

ve belirli aralıklar ile geri gelmesini zorlayan

bir evlilik sözleşmesini imzalatır ve gitmesine izin verir.

and lets her go.

And each year,

Her sene,

she is magically compelled to return.

büyülü bir şekilde geri dönmeye mecbur kalır Persephone.

And her mother, Demeter,

Ve annesi Demeter'in,

goddess of the earth,

yer yüzü tanrıçası,

is sad, and makes it cold and barren.

hüznünden dünya soğuk ve çorak hale gelir.

That myth is testable.

Bu efsane test edilebilir.

If winter is caused by Demeter's sadness,

Eğer kış Demeter'in üzüntüsünden kaynaklanıyorsa,

then it must happen everywhere on earth simultaneously.

bu durumda dünyada heryerde aynı anda olmalıdır.

So if the ancient Greeks had only known

Yani eğer eski Yunanlılar Avustralya kıtasının

that Australia is at its warmest when Demeter is at her saddest ...

Demeter üzgünken en sıcak zamanları olduğunu bilselerdi

(Laughter)

they'd have known that their theory is false.

teorilerinin yanlış olduğunu anlayacaklardı.

(Laughter)

Peki efsanelerdeki ve bilim öncesi düşündeki,

So, what was wrong with that myth

and with all prescientific thinking?

yanlışlık neydi

And what, then, made that momentous difference?

ve aradaki bu ciddi farkı ortaya çıkaran neydi?

I think there's one thing you have to care about

Bence önemsemeniz gereken sadece tek birşey var.

Ve bunun

and that implies testability, the scientific method,

test edilebilirliği, bilimsel metodu,

the Enlightenment and everything.

Aydınlanmayı ve herşeyi içermesi gerekiyor.

And here's the crucial thing:

Ve işte kritik nokta.

there is such a thing as a defect in a story.

Hikayede hata diye birşey var.

I don't just mean a logical defect.

Sadece mantıksal bir hatadan bahsetmiyorum. Hatalı bir anlatımı kastediyorum.

I mean a bad explanation.

What does that mean?

Bu ne anlama geliyor? Anlatım,

Well, an explanation is an assertion about what's there, unseen,

görünenlerin üzerinden,

that accounts for what's seen;

görünmeyenleri teyyid etmektir.

because the explanatory role of Persephone's marriage contract

Çünkü Persephone'nin evlilik sözleşmesinin

oynadığı açıklayıcı rol

could be played equally well

aynı şekilde sayısız

by infinitely many other ad hoc entities.

farklı şekillerde

oynanabilirdi.

Why a marriage contract and not any other reason

Neden evlilik sözleşmesi ve başka farklı bir sebep değil,

for regular annual action?

senelik bir olayı açıklamak için?

Here's one: Persephone wasn't released.

Mesela bu. Persephone serbest bırakılmaz.

She escaped, and returns every spring to take revenge on Hades,

Kaçar ve her bahar güçlerini toplayarak

Hades'ten intikam almak için

with her spring powers.

geri döner.

She cools his domain with spring air,

Kendi bölgesini bahar havası ile soğutur,

venting heat up to the surface, creating summer.

yüzeye doğru sıcak hava göndererek yazı yaratır.

That accounts for the same phenomena as the original myth.

Bu orjinal efsane gibi aynı fenomeni açıklar.

It's equally testable.

Aynı şekilde test edilebilir.

Yet what it asserts about reality is, in many ways, the opposite.

Fakat bu, gerçeklik hakkında

birçok açıdan tam tersini belirtir.

And that's possible

Bu olasıdır, çünkü,

because the details of the original myth are unrelated to seasons,

orjinal efsanenin detayları

mevsimlerle alakalı değildir,

except via the myth itself.

efsanenin kendi kendine olan aracılığı hariç.

This easy variability

Bu kolay değişkenlik

is the sign of a bad explanation,

kötü bir açıklamanın göstergesidir.

because, without a functional reason

Çünkü, sayısız değişkenlerden herhangi bir tanesini

to prefer one of countless variants,

fonksiyonel bir sebep olmadan seçmek

advocating one of them in preference to the others

ya da, bir değişkeni diger bir değişkene üstün tutmak,

is irrational.

rasyonel bir çaba değildir.

So, for the essence of what makes the difference to enable progress,

Demek ki, gelişimi yaratan

değişimlerin esansını yakalayabilmek için,

seek good explanations,

fenomeni hala açıklayabilen

the ones that can't be easily varied,

ve aynı zamanda çeşitlendirilemeyen

while still explaining the phenomena.

iyi açıklamalar bulmak gerekiyor.

Now our current explanation of seasons

Mevsimler için şimdiki açıklamamız,

is that the Earth's axis is tilted like that,

dünya eksenin eğik olması

so each hemisphere tilts towards the sun for half the year,

ve böylece her yarı kürenin senenin yarısı

and away for the other half.

güneşe doğru dönmesi.

[Not to scale!]

Buna bir bakalım.

Better put that up.

(Laughter)

(Gülüşmeler)

That's a good explanation:

Bu iyi bir açıklama: çeşitlendirmek zor,

hard to vary,

because every detail plays a functional role.

çünkü her detay işlevsel bir rol oynuyor.

For instance, we know, independently of seasons,

Mesela, mevsimlerden ayrı olarak,

that surfaces tilted away from radiant heat are heated less,

ısı kaynağına eğimli

yüzeylerde ısınmanın daha az olduğunu

and that a spinning sphere, in space,

ve uzayda dönen bir kürenin sürekli

points in a constant direction.

aynı yöne baktığını biliyoruz.

And the tilt also explains

Ayrıca eğim aynı anda

the sun's angle of elevation at different times of year,

yılın değişik zamanlarında güneşin yükselme açısının farklı olacağını

and predicts that the seasons will be out of phase in the two hemispheres.

ve mevsimlerin dönemlerinin iki yarı kürede

farklı olacağını açıklıyor.

If they'd been observed in phase,

Eğer eş zamanlı oldukları gözlenseydi,

the theory would have been refuted.

teoride çürümüş olacaktı.

But now, the fact that it's also a good explanation, hard to vary,

Fakat şimdi, çeşitlendirilemeyen iyi bir açıklama oluşu

aradaki en önemli farkı yaratıyor.

makes the crucial difference.

If the ancient Greeks had found out about seasons in Australia,

Eğer eskı Yunanlılar

Avustralya'dakı mevsimleri biliyor olsaydı

they could have easily varied their myth to predict that.

efsanelerini bu durumuda gösterecek şekilde

çok kolay çeşitlendirebilirlerdi.

For instance, when Demeter's upset,

Mesela, Demeter üzgünken

she banishes heat from her vicinity into the other hemisphere,

sıcaklığı çevresinden uzaklaştırıp

diğer yarı küreye gönderdiği için orada yaz oluyordu.

where it makes summer.

So, being proved wrong by observation

Yani gözlem ile yanlışlığını kanıtladıktan sonra

and changing their theory accordingly

teoriyi gereğince değiştirmek

still wouldn't have got the ancient Greeks one jot closer to understanding seasons,

eski Yunanlıların mevsimleri anlayışına

zerre kadar fayda sağlamayacaktı,

because their explanation was bad -- easy to vary.

çünkü açıklamaları kötüydü; çeşitlendirilebilirdi.

And it's only when an explanation is good

Ve sadece açıklamalar iyi oldukları sürece

that it even matters whether it's testable.

test edilebilirlikleri tartışılabilir.

Eğer eksen eğriliği teorisi çürümüş olsa,

If the axis-tilt theory had been refuted,

its defenders would have had nowhere to go.

savunuclarının gidecek başka yerleri olamazdı.

No easily implemented change

Kolayca eklenebiir hiçbir değişiklik

could make that tilt cause the same seasons in both hemispheres.

iki yarı kürede mevsimlerin aynı anda

olmasını sağlayacak farkı yaratamazdı.

The search for hard-to-vary explanations is the origin of all progress.

Gelişimin kaynağı, zor çeşitlendirilebilir

açıklamalar aramaktır.

It's the basic regulating principle of the Enlightenment.

Aydınlanmanın

en temel prensibidir.

So, in science, two false approaches blight progress.

Bilimde iki yanlış yaklaşım gelişimi tıkamaktadır.

One's well-known: untestable theories.

Birincisi iyi bilinir: test edilemeyen teoriler.

But the more important one is explanationless theories.

Fakat daha da önemlisi açıklamasız teorilerdir.

Whenever you're told that some existing statistical trend will continue

Ne zaman istatistiksel bir gidişin devam edeceği söylense

but you aren't given a hard-to-vary account of what causes that trend,

fakat bu gidişata neyin sebep olduğuna dair

çeşitlendirilemeyen bir sebep belirtilmese,

you're being told a wizard did it.

bunu bir büyücünün yaptığı size söylenmiş oluyor.

When you are told that carrots have human rights

Size genlerimizin yarısını paylaştığımız havucun

because they share half our genes,

insan haklarına tabi olduğu söylense --

but not how gene percentages confer rights -- wizard.

fakat gen yüzdelerinin nasıl hakları verdiği açıklanmasa --, büyücü yaptı oluyor.

When someone announces that the nature-nurture debate

Bize doğa-terbiye tartışmasının son bulduğunu

has been settled

çünkü politik görüşlerimizin

because there's evidence that a given percentage of our political opinions

aslında genetik olarak

aktarıldığına dair kanıtların olduğunu söyleseler,

are genetically inherited,

but they don't explain how genes cause opinions,

fakat genlerin nasıl fikirleri etkilediğini açıklamasalar,

they've settled nothing.

hiçbirşeyi çözmüş olmazlar. Düşüncelerimizi

They're saying that our opinions are caused by wizards,

büyücülerin ortaya çıkardığını söylemiş olurlar,

ve tahminen kendilerininkide aynı şekilde.

and presumably, so are their own.

(Laughter)

That the truth consists of hard-to-vary assertions about reality

Doğruların, gerçekler hakkında

çeşitlendirmesi zor

is the most important fact about the physical world.

savlardan oluşması, fiziksel dünyanın

en önemli niteliğidir.

It's a fact that is itself unseen,

Bu öyle bir niteliktir ki, kendisi görünmez,

yet impossible to vary.

fakat çeşitlendirmenin de imkanı yoktur. Teşekkürler.

Thank you.

(Applause)

(Alkışlar)