David Deutsch: A new way to explain explanation

Tłumaczenie: Slawomir Soszynski Korekta: Józef Piecyk

I'm sure that,

Jestem pewien, iż poprzez setki tysięcy osobliwych lat

throughout the 100,000-odd years of our species' existence

istnienia naszego gatunku

and even before,

a nawet wcześniej,

our ancestors looked up at the night sky and wondered what stars are --

nasi przodkowie obserwowali nocne niebo,

zastanawiając się czym są gwiazdy.

wondering, therefore,

Zastanawiali się zatem,

jak wyjaśnić to co widzą

how to explain what they saw

in terms of things unseen.

w znaczeniu nieznanego.

Ok, zatem, większość ludzi

OK, so, most people only wondered that occasionally, like today,

zastanawia się nad tym jedynie czasami, jak dzisiaj,

in breaks from whatever normally preoccupied them.

w przerwach od rzeczy,

którymi są zwykle zaabsorbowani.

But what normally preoccupied them also involved yearning to know.

Lecz co zwykle absorbuje ich

jest także żądzą poznania.

They wished they knew

Chcieliby wiedzieć

how to prevent their food supply from sometimes failing,

jak czasami przewidzieć

zepsucie jedzenia

and how they could rest when they were tired

i jak odpoczywać gdy są zmęczeni

without risking starvation,

bez ryzyka śmierci głodowej,

be warmer, cooler, safer,

w poczuciu ciepła, spokoju, bezpieczeństwa

in less pain.

i bez bólu.

I bet those prehistoric cave artists would have loved to know

Założę się, że Ci prehistoryczni artyści jaskiniowi

chcieliby wiedzieć

how to draw better.

jak lepiej rysować.

W każdej dziedzinie ich życia

(Laughter)

In every aspect of their lives,

they wished for progress, just as we do.

pragnęli postępu, równie mocno jak my.

But they failed, almost completely, to make any.

Lecz nie poczynili żadnego postępu, zawiedli prawie całkowicie.

They didn't know how to.

Nie wiedzieli jak się rozwinąć.

Discoveries like fire happened so rarely

Odkrycia takie jak ogień

zdarzały się tak rzadko, że z jednostkowego punktu widzenia

that, from an individual's point of view,

the world never improved.

świat nie postąpił do przodu.

Nothing new was learned.

Nic nowego nie zostało odkryte.

The first clue to the origin of starlight

Pierwszy wątek dotyczący światła gwiazd

happened as recently as 1899:

pojawił się w 1899: radioaktywność.

radioactivity.

And within 40 years,

W ciągu 40 lat,

physicists discovered the whole explanation,

fizycy odkryli kompletne wyjaśnienie,

expressed, as usual, in elegant symbols.

wyrażone, jak zwykle, poprzez eleganckie symbole.

But never mind the symbols.

Jednak symbole nie są ważne.

Think how many discoveries they represent.

Zastanówmy się jak wiele odkryć

one ukazują.

Nuclei and nuclear reactions, of course.

Oczywiście jądra i reakcje jądrowe,

But isotopes,

Jednak izotopy, cząsteczki elektryczności,

particles of electricity,

antimatter,

antymateria,

neutrinos,

neutrina,

the conversion of mass to energy -- that's E=mc2 --

przekształcenie masy w energie -- tj. E=mc^2 --

gamma rays,

promieniowanie gamma,

transmutation.

transmutacja.

That ancient dream that had always eluded the alchemists

Starożytny sen, który zawsze prześladował alchemików

was achieved through these same theories

został urzeczywistniony poprzez te same teorie,

that explained starlight and other ancient mysteries

które tłumaczą światło gwiazd

i inne starożytne tajemnice

and new, unexpected phenomena.

oraz nowe, nieoczekiwane zjawiska.

That all that, discovered in 40 years,

To wszystko co zostało odkryte w przeciągu 40 lat

had not been in the previous hundred thousand

nie zostało [odkryte] w przeszłych setkach tysięcy,

was not for lack of thinking

powodem nie był brak przemyśleń

about stars and all those other urgent problems they had.

o gwiazdach oraz tych wszystkich innych ważnych problemach, które mieli.

Udało im się nawet dojść do pewnych odpowiedzi,

They even arrived at answers, such as myths,

jak na przykład mity,

that dominated their lives,

które zdominowały ich życie,

yet bore almost no resemblance to the truth.

mimo jakiegokolwiek podobieństwa

do prawdy.

The tragedy of that protracted stagnation

Myślę, że tragedia ciągłej stagnacji

isn't sufficiently recognized, I think.

nie jest dostatecznie przebadana.

These were people with brains of essentially the same design

Byli to ludzie z mózgami

o tej samej budowie

that eventually did discover all those things.

którzy ostatecznie dokonali tych wszystkich odkryć.

But that ability to make progress

Jednak zdolność do postępu

remained almost unused,

pozostała prawie nieużyta,

until the event that revolutionized the human condition

do czasu gdy to wydarzenie

zrewolucjonizowało stan społeczny

i doprowadziło do zmiany świata.

and changed the universe.

Or so we should hope,

Lub przynajmniej powinniśmy mieć taka nadzieje.

because that event was the scientific revolution,

Ponieważ to wydarzenie było

rewolucją naukową,

ever since which our knowledge of the physical world

od czasu gdy nasza wiedza

dotycząca fizycznego świata

and of how to adapt it to our wishes

i tego w jaki sposób przystosowujemy ją do naszych oczekiwań

has been growing relentlessly.

bezlitośnie rosła.

Now, what had changed?

Jaka zatem nastąpiła zmiana?

What were people now doing for the first time

Co teraz ludzie robią dobrze po raz pierwszy,

that made that difference between stagnation

że wpływa na zmianę

pomiędzy stagnacją

and rapid, open-ended discovery?

a szybkim, szybko zakończonym odkryciem?

How to make that difference

Jak dokonać takiej różnicy

is surely the most important universal truth

jest z pewnością najważniejszą uniwersalną prawdą

that it's possible to know.

możliwą do poznania.

And worryingly, there's no consensus about what it is.

Niefrasobliwie, brak jest zgody czym to jest.

So, I'll tell you.

Zatem wam powiem.

(Laughter)

Muszę jednak cofnąć się nieco w czasie.

But I'll have to backtrack a little first.

Before the scientific revolution,

Do czasu sprzed rewolucji naukowej,

they believed that everything important, knowable,

wierzyliśmy że wszystko co ważne, możliwe do zrozumienia

was already known,

zostało już odkryte,

enshrined in ancient writings, institutions

zamieszczone w starożytnych pismach, instytucjach

and in some genuinely useful rules of thumb --

oraz w pewnych prawdziwie użytecznych zasadach

which were, however, entrenched as dogmas,

które były jednakże uważane za dogmaty

along with many falsehoods.

pomiędzy wieloma łgarstwami.

So, they believed that knowledge came from authorities

Wierzyli zatem, że wiedza pochodzi od rządzącychz

that actually knew very little.

o których wiedzieli niewiele.

And therefore,

Zatem postęp

progress depended on learning how to reject

zależał od tego jak nauczyli się odrzucać

the authority of learned men, the priests, traditions and rulers,

władzę mędrców

księży, tradycji i zasad.

which is why the scientific revolution had to have a wider context:

Dlatego też rewolucja naukowa

musiała mieć szersze znaczenie:

the Enlightenment, a revolution in how people sought knowledge,

Oświecenie, rewolucja poprzez która

ludzie poszukiwali wiedzy

trying not to rely on authority.

próbując nie bazować na władzy.

"Take no one's word for it."

"Nie wierz nikomu"

But that can't be what made the difference.

Jednak to nie było tym co wywołało zmianę.

Authorities had been rejected before, many times.

Autorytet rządzących był odrzucany wiele razy wcześniej.

And that rarely, if ever,

A to rzadko, jeśli w ogóle

wywołało coś na kształt rewolucji naukowej.

caused anything like the scientific revolution.

At the time, what they thought distinguished science

W tamtym czasie myśleli, że tym

co wyróżnia naukę

was a radical idea about things unseen,

była radykalna idea o rzeczach nieznanych,

known as empiricism --

nazywana empiryzmem.

all knowledge derives from the senses.

Jakakolwiek wiedza pochodzi od zmysłów

Well, we've seen that that can't be true.

Aczkolwiek, wiecie że nie może to być prawdą

It did help by promoting observation and experiment.

Pomagało to promować

obserwacje i eksperymenty.

But, from the outset,

Jednak od początku było oczywistym,

it was obvious that there was something horribly wrong with it.

że było w tym coś ogromnie błędnego.

Knowledge comes from the senses?

Wiedza pochodzi od zmysłów.

In what language?

Ale w jakim języku? Z pewnością nie w języku matematyki,

Certainly not the language of mathematics, in which, Galileo rightly said,

w której, jak właściwie zauważył Galileusz,

the book of nature is written.

zapisana została przyroda.

Look at the world.

Spójrzmy na świat. Nie widzimy równań

You don't see equations carved on the mountainsides.

wyrzeźbionych na górskich stokach.

If you did, it would be because people had carved them.

A nawet jeśli to dlatego,

że ludzie je wyrzeźbili.

By the way, why don't we do that?

Właśnie, dlaczego tego nie zrobimy?

(Laughter)

What's wrong with us?

Co z nami jest nie tak?

(Laughter)

(Śmiech)

Empiricism is inadequate

Empiryzm jest niewystarczający

because, well, scientific theories explain the seen in terms of the unseen.

ponieważ, cóż,

naukowe teorie wyjaśniają poznawalność poprzez niewidoczne pojęcia.

And the unseen, you have to admit,

A niewidzialne, muszę przyznać,

doesn't come to us through the senses.

nie daje się poznać poprzez zmysły.

We don't see those nuclear reactions in stars.

Nie widzimy reakcji nuklearnych zachodzących w gwiazdach.

We don't see the origin of species.

Nie widzimy pochodzenia gatunków.

We don't see the curvature of space-time,

Nie widzimy zakrzywienia czasoprzestrzeni

and other universes.

oraz innych wszechświatów.

But we know about those things.

Jednak wiemy o tych rzeczach.

How?

Dlaczego?

Well, the classic empiricist answer is induction --

Cóż, odpowiedzią typowego empirysty jest indukcja.

the unseen resembles the seen.

Niewidoczne przypomina widoczne.

But it doesn't.

To jednak nieprawda.

You know what the clinching evidence was that space-time is curved?

Rozstrzygającym dowodem było to,

że czasoprzestrzeń jest zakrzywiona.

It was a photograph -- not of space-time,

Było to zdjęcie, nie czasoprzestrzeni,

but of an eclipse, with a dot there rather than there.

ale elipsy zamiast punktowej pętli czasu.

And the evidence for evolution?

A co jest dowodem na ewolucje?

Some rocks and some finches.

Kilka skał i zięby.

And parallel universes?

A dowodem na istnienie równoległych wszechświatów? Ponownie:

Again: dots there rather than there, on a screen.

punkty tam, a nie tu, na ekranie.

What we see in all these cases

Poprzez te wszystkie przykłady widzimy,

bears no resemblance to the reality that we conclude is responsible --

że nie są zgodne z rzeczywistością,

a które uważamy za odpowiedź --

są jedynie długim łańcuchem teoretycznego wnioskowania

only a long chain of theoretical reasoning and interpretation connects them.

oraz interpretacji, które je łączy.

"Oh!" powiedzieliby kreacjoniści

"Ah!" say creationists.

"So you admit it's all interpretation.

"Przyznasz zatem ze to wszystko jest interpretacją.

No one's ever seen evolution.

Nikt nigdy nie widział ewolucji

We see rocks.

Widzimy skały.

You have your interpretation. We have ours.

Ty masz swoją interpretacje. My mamy swoją.

Yours comes from guesswork; ours, from the Bible."

Twoja to domysł;

nasza pochodzi z Biblii"

But what creationist and empiricists both ignore

Jednak to co zarówno kreacjonista jak i empirysta ignoruje jest to,

is that, in that sense,

że w pewnym sensie,

no one's ever seen a Bible either,

nikt nigdy nie widział również Biblii

that the eye only detects light, which we don't perceive.

ponieważ oko wykrywa jedynie światło, którego nie postrzegamy.

Brains only detect nerve impulses.

Mózgi wykrywają jedynie impulsy nerwowe.

And they don't perceive even those as what they really are,

Nie dostrzegając nawet ich prawdziwej natury,

namely electrical crackles.

tj. rzężeń elektrycznych.

Zatem niczego nie postrzegamy tym, czym na prawdę jest.

So we perceive nothing as what it really is.

Our connection to reality is never just perception.

Nasz związek z rzeczywistością

jest niczym innym jak postrzeganiem.

It's always, as Karl Popper put it,

Zawsze jest to, jak ujął to Karl Popper,

theory-laden.

uzbrojona teoria.

Scientific knowledge isn't derived from anything.

Wiedza naukowa nie pochodzi z czegokolwiek.

Like all knowledge, it's conjectural, guesswork,

Jak każda wiedza. Bazuje na domysłach, przypuszczeniach,

tested by observation,

doświadczalnych obserwacjach

not derived from it.

z niej nie pochodzących.

So, were testable conjectures the great innovation

Czy zatem dające się przetestować domysły

that opened the intellectual prison gates?

są wielkim wynalazkiem, który otworzył klatki intelektualnego więzienia?

No, contrary to what's usually said, testability is common

Nie. Wbrew oczekiwaniom tego co zwykle jest mówione

sprawdzalność jest pospolita,

in myths and all sorts of other irrational modes of thinking.

zarówno w mitach jak i innych nieracjonalnych sposobach myślenia.

Any crank claiming the sun will go out next Tuesday

Jakikolwiek maniak twierdzący, że słońce zniknie w następny wtorek

has got a testable prediction.

posiada sprawdzalne przewidywanie.

Consider the ancient Greek myth explaining seasons.

Rozważmy starożytny grecki mit

wyjaśniający pory roku.

Hades, god of the underworld,

Hades bóg Podziemia,

porwał Persefonę, boginię Wiosny,

kidnaps Persephone, the goddess of spring,

and negotiates a forced marriage contract, requiring her to return regularly,

i negocjuje przymusowy kontrakt małżeński

wymagający od niej regularnych odejść i powrotów.

and lets her go.

And each year,

Każdego roku,

she is magically compelled to return.

Persefona magicznie powraca

And her mother, Demeter,

a jej matka Demeter

goddess of the earth,

bogini Ziemi

is sad, and makes it cold and barren.

jest smutna i robi się zimno i szaro.

That myth is testable.

Ten mit jest do sprawdzenia.

If winter is caused by Demeter's sadness,

Jeśli zima jest powodem smutku Demeter,

then it must happen everywhere on earth simultaneously.

musi zatem występować wszędzie na Ziemi równocześnie.

So if the ancient Greeks had only known

Zatem jeśli starożytni Grecy wiedzieliby, że w Australii

that Australia is at its warmest when Demeter is at her saddest ...

jest najcieplej gdy Demeter jest smutna

(Laughter)

they'd have known that their theory is false.

udowodniliby że teoria jest nieprawdziwa.

(Laughter)

Zatem co złego jest z tym mitem

So, what was wrong with that myth

and with all prescientific thinking?

i z tym całym pseudonaukowym myśleniem

And what, then, made that momentous difference?

oraz kiedy nastąpił ten niezwykły moment zmiany?

I think there's one thing you have to care about

Myślę, że jest jedna ważna rzecz o którą należy się zatroszczyć,

która to wywołuje

and that implies testability, the scientific method,

możliwość sprawdzenia, naukową metodę,

the Enlightenment and everything.

Oświecenie i wszystko.

And here's the crucial thing:

Tutaj kryje się coś ważnego.

there is such a thing as a defect in a story.

Istnieje coś takiego jak defekt w tej historii.

I don't just mean a logical defect.

Nie mam na myśli logicznego defektu, ale złego wyjaśnienia.

I mean a bad explanation.

What does that mean?

Co to oznacza? Więc, wyjaśnienie

Well, an explanation is an assertion about what's there, unseen,

jest twierdzeniem o tym, że niewidoczne

that accounts for what's seen;

tłumaczy to co widoczne.

because the explanatory role of Persephone's marriage contract

Jako że wytłumaczalną rolę

małżeńskiego kontraktu Perfesony

could be played equally well

może zagrać równie dobrze

by infinitely many other ad hoc entities.

nieskończona ilość innych

doraźnych istot.

Why a marriage contract and not any other reason

Skąd pomysł na małżeński kontrakt, a nie jakikolwiek inny powód

for regular annual action?

rocznego okresowego działania?

Here's one: Persephone wasn't released.

Oto jedno z nich. Persefona nie została uwolniona.

She escaped, and returns every spring to take revenge on Hades,

Uciekała i powracała każdej wiosny

aby zemścić się na Hadesie

with her spring powers.

dzięki swoim wiosennym siłom.

She cools his domain with spring air,

Ochładza jego obszar wiosennym powietrzem,

venting heat up to the surface, creating summer.

wysusza powierzchnie tworząc lato.

That accounts for the same phenomena as the original myth.

Takie samo zjawisko wyjaśnia oryginalny mit.

It's equally testable.

Również można jest sprawdzić.

Yet what it asserts about reality is, in many ways, the opposite.

To co stanowi wyjaśnienie rzeczywistości

jest w wielu przypadkach jej przeciwieństwem.

And that's possible

Jest to możliwe ponieważ

because the details of the original myth are unrelated to seasons,

szczegóły oryginalnego mitu

są niezwiązane z porami roku

except via the myth itself.

poza samym mitem.

This easy variability

Ta oczywista zmienność

is the sign of a bad explanation,

jest znakiem złego wytłumaczenia.

because, without a functional reason

Ponieważ bez funkcjonującego zadowalającego powodu

to prefer one of countless variants,

by preferować jedną z niezliczonych zmiennych

advocating one of them in preference to the others

faworyzowanie jednej z nich

is irrational.

jest nieracjonalne.

So, for the essence of what makes the difference to enable progress,

Zatem to co stanowi istotę

ma znaczenie umożliwiające postęp

seek good explanations,

poszukiwanie dobrych wytłumaczeń

the ones that can't be easily varied,

takich które niełatwo zmienić,

while still explaining the phenomena.

jednak nadal potrafią wyjaśnić zjawisko.

Now our current explanation of seasons

Zatem nasze obecne wytłumaczenie pór roku

is that the Earth's axis is tilted like that,

jest takie, że oś Ziemi jest nachylona tak,

so each hemisphere tilts towards the sun for half the year,

aby każda półkula była nachylona w kierunku słońca przez połowę roku

and away for the other half.

i odchylona przez następna połowę roku.

[Not to scale!]

Lepiej pomińmy to.

Better put that up.

(Laughter)

(Śmiech)

That's a good explanation:

To jest dobre wytłumaczenie: trudne do obalenia

hard to vary,

because every detail plays a functional role.

ponieważ każdy szczegół odgrywa funkcjonalną rolę

For instance, we know, independently of seasons,

Na przykład, wiemy że niezależnie od pór roku

that surfaces tilted away from radiant heat are heated less,

powierzchnie odchylone od

rozchodzącego się ciepła są słabiej nagrzane

and that a spinning sphere, in space,

a zatem obracająca się w przestrzeni kula

points in a constant direction.

wskazuje w tym samym kierunku.

And the tilt also explains

Nachylenie tłumaczy również

the sun's angle of elevation at different times of year,

kąt słońca nad poziomem morza o różnych porach roku

and predicts that the seasons will be out of phase in the two hemispheres.

pozwalając przewidywać, że pory roku

będą poza fazami na dwóch półkulach.

If they'd been observed in phase,

Jeśli byłyby one zaobserwowane w fazie

the theory would have been refuted.

wówczas teoria zostałaby obalona.

But now, the fact that it's also a good explanation, hard to vary,

Jednak teraz, fakt, że jest to również dobre wytłumaczenie

trudne do obalenia, stanowi kluczowa różnicę.

makes the crucial difference.

If the ancient Greeks had found out about seasons in Australia,

Jeśli starożytni Grecy wiedzieliby

o porach roku w Australii

they could have easily varied their myth to predict that.

łatwo zmienili swój mit

by to przewidzieć.

For instance, when Demeter's upset,

Na przykład, gdy Demeter jest smutna

she banishes heat from her vicinity into the other hemisphere,

pozbywa się ciepła z okolicy

przenosząc je na inna półkulę, gdzie pojawia się lato.

where it makes summer.

So, being proved wrong by observation

Zatem przez obserwacje dowodząc błędu

and changing their theory accordingly

i zmieniając odpowiednio ich teorię

still wouldn't have got the ancient Greeks one jot closer to understanding seasons,

nadal nie byliby starożytni Grecy

o jote bliżej aby zrozumieć pory roku,

because their explanation was bad -- easy to vary.

ponieważ ich wytłumaczenie było błędne: łatwe do obalenia.

And it's only when an explanation is good

Tak samo ważne jest wyjaśnienie

that it even matters whether it's testable.

jak liczy się czy jest sprawdzalne.

Jesli teoria nachylenia osi zostałaby obalona

If the axis-tilt theory had been refuted,

its defenders would have had nowhere to go.

jej obrońcy nie mieliby gdzie się dalej rozwijać.

No easily implemented change

Nieostrożnie wdrążana zmiana

could make that tilt cause the same seasons in both hemispheres.

mogła spowodować, że nachylenie

wywołałoby te same pory roku na obu półkulach.

The search for hard-to-vary explanations is the origin of all progress.

Poszukiwanie trudnych do obalenia wyjaśnień

jest podstawą wszelkiego postępu.

It's the basic regulating principle of the Enlightenment.

Jest to podstawowa zasada

regulująca Oświecenie.

So, in science, two false approaches blight progress.

Zatem w języku nauki dwa sprzeczne podejścia niszczą postęp.

One's well-known: untestable theories.

Jedna dobrze znana: teorie nie do sprawdzenia.

But the more important one is explanationless theories.

Jednak co jest ważniejsze to niewytłumaczalne teorie.

Whenever you're told that some existing statistical trend will continue

Za każdym razem gdy pojawia się pewien statystyczny trend

but you aren't given a hard-to-vary account of what causes that trend,

a Ty nie jesteś w stanie podać trudnego do obalenia uzasadnienia

odnośnie tego co powoduje ten trend

you're being told a wizard did it.

powiesz że to za sprawą czarodzieja.

When you are told that carrots have human rights

Kiedy powiesz że marchewki mają prawa człowieka

because they share half our genes,

ponieważ mają połowę genów taką jak my --

but not how gene percentages confer rights -- wizard.

jednak bez podania ilości procent nadających te prawa -- czarodziej.

When someone announces that the nature-nurture debate

Gdy ktoś ogłasza że debata typu przyroda-geny

has been settled

została rozstrzygnięta ponieważ istnieje dowód,

because there's evidence that a given percentage of our political opinions

że dany procent naszych

politycznych decyzji jest genetycznie dziedziczony

are genetically inherited,

but they don't explain how genes cause opinions,

jednak bez wyjaśnienia jak te geny wywołują opinie,

they've settled nothing.

wówczas nic nie rozwikłali. Kiedy mówią że nasze

They're saying that our opinions are caused by wizards,

opinie pochodzą od czarodziei

przypuszczalnie ich również.

and presumably, so are their own.

(Laughter)

That the truth consists of hard-to-vary assertions about reality

Prawda która zawiera

trudne do zmienienia twierdzenia o rzeczywistości

is the most important fact about the physical world.

jest najważnijszym faktem

o świecie fizycznym.

It's a fact that is itself unseen,

Faktem samym sobie, niespotykana

yet impossible to vary.

i nadal niemożliwa do podważenia. Dziękuję.

Thank you.

(Applause)

(Brawa)