Dan Buettner: How to live to be 100+

Translator: Ajkana Hicka Reviewer: Ledian Bregasi

Something called the Danish Twin Study

Diçka e quajtur Studim i Binjakëve Danez

established that only about 10 percent

vendosi që vetëm rreth 10 përqind

of how long the average person lives,

e jetëgjatësisë mesatare të njeriut,

within certain biological limits, is dictated by our genes.

brënda kufijve të caktuar biologjik, diktohet nga gjenet tona.

The other 90 percent is dictated by our lifestyle.

90 përqindëshi tjetër është diktuar nga mënyra jonë e jetesës.

So the premise of Blue Zones: if we can find the

Kështu premisa e Zonave Blu: në qoftë se ne gjejmë

optimal lifestyle of longevity

mënyrën optimale të jetesës për jetëgjatësi

we can come up with a de facto formula

ne mund të nxjerrim një formulë de facto

for longevity.

për jetëgjatësinë.

But if you ask the average American what the optimal formula

Por nëse ju pyesni amerikanët mesatar cila është formula optimale

of longevity is, they probably couldn't tell you.

për jetëgjatësinë, ata ndoshta s'dinë t'jua thonë.

They've probably heard of the South Beach Diet, or the Atkins Diet.

Ata ndoshta kanë dëgjuar për Dietën e Bregut Jugor, ose Dietën Atkins.

You have the USDA food pyramid.

Ju keni piramidën e ushqimit USDA.

There is what Oprah tells us.

Kemi çfarë Oprah na thotë ne.

There is what Doctor Oz tells us.

Kemi çfarë Doktor Oz na thotë ne.

The fact of the matter is there is a lot of confusion

Fakti është se ka shumë konfuzion

around what really helps us live longer better.

rreth çfarë na ndihmon vërtet ne të jetojmë më gjatë, më mirë.

Should you be running marathons or doing yoga?

Duhet të vraponi në maratona ose të bëni joga?

Should you eat organic meats

Duhet të hani mish biologjik

or should you be eating tofu?

apo duhet të hani tofu?

When it comes to supplements, should you be taking them?

Kur vjen puna te suplementet, a duhet t'i merrni ato?

How about these hormones or resveratrol?

Po hormonet ose resveratrolin?

And does purpose play into it?

Dhe a luan ndonjë rol vendosmëria në këtë?

Spirituality? And how about how we socialize?

Shpirtërorja? Dhe çfarë rreth mënyrës se si ne shoqërizojmë?

Well, our approach to finding longevity

Mirë, drejtimi jonë në gjetjen e jetëgjatësisë

was to team up with National Geographic,

ishte të bashkoheshim me National Geographic,

and the National Institute on Aging,

dhe Institutin Kombëtar mbi Plakjen,

to find the four demographically confirmed areas

për të gjetur katër zonat të konfirmuara demografikisht

that are geographically defined.

të cilat janë gjeografikisht të përcaktuara.

And then bring a team of experts in there

Dhe më pas të nisnim një grup ekspertësh atje

to methodically go through exactly what these people do,

për të kontrolluar metodologjikisht çfarë bëjnë saktësisht këta njerëz,

to distill down the cross-cultural distillation.

për të nxjerrë distilim ndër-kulturor.

And at the end of this I'm going to tell you what that distillation is.

Dhe në fund të kësaj do t'ju tregoj çfarë është distilimi.

But first I'd like to debunk some common myths

Por fillimisht do të doja të demaskoja disa mite të zakonshme

when it comes to longevity.

kur flitet për jetëgjatësinë.

And the first myth is if you try really hard

Dhe miti i parë është se në qoftë se mundoheni vërtet shumë

you can live to be 100.

ju mund të jetoni deri 100.

False.

E gabuar.

The problem is, only about one out of 5,000 people

Problemi është, vetëm rreth një në 5000 njerëz

in America live to be 100.

në Amerikë jeton deri 100.

Your chances are very low.

Shanset tuaja janë shumë të pakta.

Even though it's the fastest growing demographic in America,

Edhe pse në Amerikë është rritja më e shpejtë demografike,

it's hard to reach 100.

është e vështirë të arrish 100.

The problem is

Problemi është

that we're not programmed for longevity.

se ne nuk jemi të programuar për jetëgjatësinë.

We are programmed for something called

Ne jemi të programuar për diçka të quajtur

procreative success.

suksesi në riprodhim.

I love that word.

Unë e dashuroj atë fjalë.

It reminds me of my college days.

Më kujton ditët e mia në kolegj.

Biologists term procreative success to mean

Shprehja biolologjike sukses në riprodhim do të thotë

the age where you have children

mosha kur ke fëmijë

and then another generation, the age when your children have children.

dhe më pas një tjetër brez, mosha kur fëmijët tuaj bëjnë fëmijë.

After that the effect of evolution

Pas kësaj efekti i evolucionit

completely dissipates.

zhduket plotësisht.

If you're a mammal, if you're a rat

Nëse je një gjitar, nëse je një mi

or an elephant, or a human, in between, it's the same story.

ose një elefant, ose një njeri, diçka në mes, është e njëjta histori.

So to make it to age 100, you not only have to have

Kështu për të arritur moshën 100, ju jo vetëm duhet të keni

had a very good lifestyle, you also have to have won

patur një mënyrë jetese shumë të mirë, ju gjithashtu duhet të kishit fituar

the genetic lottery.

llotarinë gjenetike.

The second myth is,

Miti i dytë është,

there are treatments that can help slow,

ka mjekime të cilat mund të ndihmojnë në ngadalësim,

reverse, or even stop aging.

në kthimin mbrapa, ose madje dhe në ndaljen e plakjes.

False.

E gabuar.

When you think of it, there is 99 things that can age us.

Kur mendon për këtë, ka 99 gjëra që mund të na plakin.

Deprive your brain of oxygen for just a few minutes,

Hiqini trurit tuaj oksigjenin për vetëm pak minuta,

those brain cells die, they never come back.

këto qeliza truri vdesin, ato nuk kthehen kurrë më.

Play tennis too hard, on your knees, ruin your cartilage,

Luani tenis me shumë forcë, në gjunjët tuaj, shkatërroni kërcin tuaj,

the cartilage never comes back.

kërci nuk kthehet më kurrë.

Our arteries can clog. Our brains can gunk up with plaque,

Arteriet tona mund të bllokohen. Trutë tona mund të bllokohen nga një cipë

and we can get Alzheimer's.

dhe ne mund të sëmuremi me Alzheimer.

There is just too many things to go wrong.

Ka shumë gjëra që mund të shkojnë keq.

Our bodies have 35 trillion cells,

Trupat tanë kanë 35 trilion qeliza,

trillion with a "T." We're talking national debt numbers here.

trilion me një "T". Po flasim me shifra të borxhit kombëtar këtu.

(Laughter)

(Të qeshura)

Those cells turn themselves over once every eight years.

Këto qeliza ripërtërijnë vetveten një herë në çdo tetë vjet.

And every time they turn themselves over

Dhe sa herë ato ripërtërijnë vetveten

there is some damage. And that damage builds up.

ka ndonjë dëmtim. Dhe ky dëmtim riformohet.

And it builds up exponentially.

Dhe riformohet në mënyrë eksponenciale.

It's a little bit like the days when we all had

Është pak e ngjashme me ditët kur ne të gjithë kishim

Beatles albums or Eagles albums

albumet e Beatles ose albumet e Eagles

and we'd make a copy of that on a cassette tape,

dhe bënim një kopje të tyre në një kasetë,

and let our friends copy that cassette tape,

dhe linim shokët tanë të kopjonin atë kasetë,

and pretty soon, with successive generations

dhe shumë shpejtë, në brezat pasarrdhës

that tape sounds like garbage.

kjo kasetë dëgjohet plehrë.

Well, the same things happen to our cells.

Pra, e njëjta gjë ndodh me qelizat tona.

That's why a 65-year-old person

Prandaj një njeri 65-vjeçar

is aging at a rate of about

është duke u plakur me një normë rreth

125 times faster

125 herë më të shpejtë

than a 12-year-old person.

se një njeri 12-vjeçar.

So, if there is nothing you can do

Kështu, nëse nuk ka asnjë gjë që mund të bëni

to slow your aging or stop your aging,

për të ngadalësuar ose ndaluar plakjen tuaj,

what am I doing here?

çfarë po bëj unë këtu?

Well, the fact of the matter is

Epo, fakti i çështjes është

the best science tells us that the capacity of the human body,

shkenca më e mirë na tregon që kapaciteti i trupit njerëzor,

my body, your body,

trupi im, trupi juaj,

is about 90 years,

është rreth 90 vjet,

a little bit more for women.

pak më shumë për femrat.

But life expectancy in this country

Por jetëgjatësia në këtë shtet

is only 78.

është vetëm 78.

So somewhere along the line,

Kështu diku përgjatë rrugës,

we're leaving about 12 good years on the table.

ne jemi duke lënë rreth 12 vjet të mira në tryezë.

These are years that we could get.

Këto janë vite që ne mund t'i marrim.

And research shows that they would be years largely free of chronic disease,

Dhe kërkimi tregon se do të ishin vite kryesisht pa sëmundje kronike,

heart disease, cancer and diabetes.

sëmundje zemre, kancer dhe diabet.

We think the best way to get these missing years

Ne mendojmë që mënyra më e mirë për të marrë këto vite të humbura

is to look at the cultures around the world

është të shikojmë kulturat rreth botës

that are actually experiencing them,

të cilat janë aktualisht duke i përjetuar ato,

areas where people are living to age 100

zona ku njerëzit janë duke jetuar deri në moshën 100

at rates up to 10 times greater than we are,

në norma deri 10 herë më të mëdha se tonat,

areas where the life expectancy

zona ku jetëgjatësia

is an extra dozen years,

është një duzinë vitesh shtesë,

the rate of middle age mortality is a fraction

shkalla e vdekshmërisë së moshës së mesme është një fraksion

of what it is in this country.

e asaj që është në këtë vend.

We found our first Blue Zone about 125 miles

Ne gjetëm zonën tonë të parë blu rreth 125 milje

off the coast of Italy, on the island of Sardinia.

larg brigjeve të Italisë, në ishullin e Sardenjës.

And not the entire island, the island is about 1.4 million people,

Dhe jo i gjithë ishulli, ishulli ka rreth 1.4 milion njerëz,

but only up in the highlands, an area called the Nuoro province.

por vetëm lart në malësi, një rajon i quajtur provinca e Nuoros.

And here we have this area where men live the longest,

Dhe këtu ne kemi këtë rajon ku burrat jetojnë më gjatë,

about 10 times more centenarians than we have here in America.

rreth 10 herë më shumë njëqindvjeçarë se ç'kemi këtu në Amerikë.

And this is a place where people not only reach age 100,

Dhe ky është një vend ku njerëzit jo vetëm arrijnë moshën 100,

they do so with extraordinary vigor.

ata e arrijnë me energji të jashtëzakonshme.

Places where 102 year olds still ride their bike to work,

Vende ku 102 vjeçarët ngasin akoma motorrin për në punë,

chop wood, and can beat a guy 60 years younger than them.

presin dru, dhe mund të mundin një djalë 60 vjet më të ri se ta.

(Laughter)

(Të qeshura)

Their history actually goes back to about the time of Christ.

Historia e tyre në të vërtetë shkon prapa deri në kohën e Krishtit.

It's actually a Bronze Age culture that's been isolated.

Në fakt është izoluar një kulturë e Kohës së Bronzit.

Because the land is so infertile,

Për shkak të tokës jopjellore

they largely are shepherds,

ata kryesisht janë barinj,

which occasions regular, low-intensity physical activity.

të cilët bëjnë aktivitet fizik të rregullt e me intensitet të ulët.

Their diet is mostly plant-based,

Dieta e tyre është kryesisht me bazë bimore,

accentuated with foods that they can carry into the fields.

të theksuara nga ushqimet që mund të mbajnë në fusha.

They came up with an unleavened whole wheat bread

Ata prodhuan një bukë me grurë të plotë pa maja

called carta musica made out of durum wheat,

të quajtur notamusica e bërë me grur durum,

a type of cheese made from grass-fed animals

një lloj djathi i bërë nga kafshë të ushqyer me bar

so the cheese is high in Omega-3 fatty acids

kështu që djathi është me shumë acide yndyrore Omega-3

instead of Omega-6 fatty acids from corn-fed animals,

në vend të acideve yndyrore Omega-6 nga kafshët e ushqyer me misër,

and a type of wine that has three times the level

dhe një lloj vere e cila e ka tre herë më të lartë nivelin

of polyphenols than any known wine in the world.

e polifenolit se çdo verë e njohur në botë.

It's called Cannonau.

Ajo quhet Cannonau.

But the real secret I think lies more

Por sekreti i vërtetë mendoj se qëndron më shumë

in the way that they organize their society.

te mënyra se si ata organizojnë shoqërinë e tyre.

And one of the most salient elements of the Sardinian society

Dhe një nga elementët më të spikatur të shoqërisë së Sardenjës

is how they treat older people.

është mënyra se si ata trajtojnë njerëzit e moshuar.

You ever notice here in America, social equity

E keni vënë re ndonjëherë këtu në Amerikë, barazia shoqërore

seems to peak at about age 24?

duket se arrin deri rreth moshës 24?

Just look at the advertisements.

Mjafton të shikoni reklamat.

Here in Sardinia, the older you get

Këtu në Sardenjë, sa më shumë plakeni

the more equity you have,

aq më shumë barazi keni,

the more wisdom you're celebrated for.

jeni i njohur për më shumë urtësi.

You go into the bars in Sardinia,

Ju shkoni nëpër bare në Sardenja,

instead of seeing the Sports Illustrated swimsuit calendar,

në vend që të shihni kalendarin me robebanjo të Sports Illustrated,

you see the centenarian of the month calendar.

ju shikoni kalendarin e njëqindvjeçarit të muajit.

This, as it turns out, is not only good for your aging parents

Kjo, siç rezulton, s'është e mirë vetëm për prindërit tuaj në plakje

to keep them close to the family --

që t'i mbash ata pranë familjes;

it imparts about four to six years of extra life expectancy --

gjë që i jep rreth katër deri në gjashtë vjet më shumë jetëgjatësi,

research shows it's also good for the children of those families,

studimet tregojnë se është mirë gjithashtu dhe për fëmijët e këtyre familjeve,

who have lower rates of mortality and lower rates of disease.

të cilat kanë norma vdekshmërie dhe norma sëmundjeje më të ulta.

That's called the grandmother effect.

Kjo quhet efekti i gjyshes.

We found our second Blue Zone

Ne gjetëm Zonën Blu të dytë

on the other side of the planet,

në pjesën tjetër të planetit,

about 800 miles south of Tokyo,

rreth 800 milje në jug të Tokios,

on the archipelago of Okinawa.

në arkipelagun e Okinawa.

Okinawa is actually 161 small islands.

Okinawa aktualisht përfshin 161 ishuj të vegjël.

And in the northern part of the main island,

Dhe në pjesën veriore të ishullit kryesor,

this is ground zero for world longevity.

është vendi themelor për jetëgjatësin në botë.

This is a place where the oldest living female population is found.

Ky është një vend ku është gjetur popullata me femrat më të vjetra që jetojnë.

It's a place where people have the longest disability-free

Është një vend ku njerëzit kanë jetëgjatësin më të gjatë

life expectancy in the world.

pa aftësi të kufizuara në botë.

They have what we want.

Ata kanë çfarë ne duam.

They live a long time, and tend to die in their sleep,

Ata jetojnë një kohë të gjatë, dhe kanë tendencën të vdesin në gjumë,

very quickly,

shumë shpejt,

and often, I can tell you, after sex.

dhe shpesh,mund t'ju them, dhe pas seksit.

They live about seven good years longer than the average American.

Ata jetojnë rreth shtatë vjet të mira më gjatë se amerikani mesatar.

Five times as many centenarians as we have in America.

Pesë herë më shumë njëqindvjeçar se ç'kemi ne në Amerikë.

One fifth the rate of colon and breast cancer,

Një të pestën e normës së kancerit në zorrën e trashë dhe në gji,

big killers here in America.

vrasës të mëdhenj këtu në Amerikë.

And one sixth the rate of cardiovascular disease.

Dhe një të gjashtën e normës së sëmundjeve kardiovaskulare.

And the fact that this culture has yielded these numbers

Dhe fakti se kjo kulturë ka prodhuar këto numra

suggests strongly they have something to teach us.

na tregon fuqimisht se ata kanë diçka për të na mësuar.

What do they do?

Çfarë bëjnë ata?

Once again, a plant-based diet,

Dhe një herë, një dietë me bazë bimore,

full of vegetables with lots of color in them.

plotë perime me shumë ngjyra.

And they eat about eight times as much tofu

Dhe ata hanë rreth tetë herë më shumë tofu

as Americans do.

sesa amerikanët.

More significant than what they eat is how they eat it.

Më e rëndësishme sesa çfarë hanë është se si hanë.

They have all kinds of little strategies

Ata kanë strategji të vogla të të gjitha llojeve

to keep from overeating,

për t'i mbajtur nga mbingrënia

which, as you know, is a big problem here in America.

e cila, siç e dini, është një problem i madh këtu në Amerikë.

A few of the strategies we observed:

Disa nga strategjitë që ne vëzhguam:

they eat off of smaller plates, so they tend to eat fewer calories at every sitting.

ata hanë në pjata më të vogla, kështu priren të marrin më pak kalori në çdo vakt.

Instead of serving family style,

Në vend të të shërbyerit në stil familjar,

where you can sort of mindlessly eat as you're talking,

ku mund të hani pa mendje ndërkohë që flisni,

they serve at the counter, put the food away,

ata shërbejnë në banak, e largojnë ushqimin,

and then bring it to the table.

dhe pastaj e sjellin në tavolinë.

They also have a 3,000-year-old adage,

Ata gjithashtu kanë një fjalë të urtë 3000 vjeçare,

which I think is the greatest sort of diet suggestion ever invented.

e cila mendoj se është këshilla më mirë e zbuluar ndonjëherë rreth dietës.

It was invented by Confucius.

Është shpikur nga Konfuci.

And that diet is known as the Hara, Hatchi, Bu diet.

Dhe ajo dietë është e njohur si dieta e Hara, Hatchi, Bu.

It's simply a little saying these people say before their meal

Thjesht një shprehje që këta njerëz thonë para vaktit të ngrënies

to remind them to stop eating when their stomach is [80] percent full.

për t'i kujtuar ata që të ndalojnë së ngrëni kur stomaku i tyre është 80 përqind plot.

It takes about a half hour for that full feeling

Duhet rreth gjysmë ore për ndjenjën e mbushjes

to travel from your belly to your brain.

që të udhëtoj nga stomaku drejt trurit tuaj.

And by remembering to stop at 80 percent

Dhe duke u kujtuar për të ndaluar në 80 përqind

it helps keep you from doing that very thing.

ndihmon që të kujtoheni të bëni këtë gjë të thjeshtë.

But, like Sardinia, Okinawa has a few social constructs

Por, si Sardenja, Okinawa ka pak ndërtesa sociale

that we can associate with longevity.

që mund t'i lidhim me jetëgjatësinë.

We know that isolation kills.

Ne e dimë se izolimi vret.

Fifteen years ago, the average American had three good friends.

Pesëmbëdhjetë vjet më parë amerikani mesatar kishte tre miq të mirë.

We're down to one and half right now.

Kemi zbritur në një e gjysmë tani.

If you were lucky enough to be born in Okinawa,

Nëse je me fat të lindësh në Okinawa

you were born into a system where you

ke lindur në një sistem ku ti

automatically have a half a dozen friends

automatikisht ke një gjysmë duzine me miq

with whom you travel through life.

me të cilët udhëton përgjatë jetës.

They call it a Moai. And if you're in a Moai

Ata e quajnë një Moai. Dhe nëse je në një Moai

you're expected to share the bounty if you encounter luck,

pritet nga ty që të ndash bujarinë nëse prekesh nga fati,

and if things go bad,

dhe nëse gjërat shkojnë keq,

child gets sick, parent dies,

fëmijët sëmuren, prindi vdes,

you always have somebody who has your back.

gjithmonë ke dikë te i cili të mbështetesh.

This particular Moai, these five ladies

Ky moai i veçantë, këto pesë gra

have been together for 97 years.

kanë qëndruar bashkë për 97 vite.

Their average age is 102.

Mosha mesatare e tyre është 102.

Typically in America

Zakonisht në Amerikë

we've divided our adult life up into two sections.

kemi ndarë jetën tonë si të rritur në dy pjesë.

There is our work life,

Është jeta jonë në punë,

where we're productive.

ku jemi produktiv.

And then one day, boom, we retire.

Dhe më pas një ditë, buum, ne dalim në pension.

And typically that has meant

Dhe zakonisht kjo do të thotë

retiring to the easy chair,

të tërhiqesh drejt kolltukut,

or going down to Arizona to play golf.

ose të shkosh në Arizona për të luajtur golf.

In the Okinawan language there is not even

Në gjuhën e Okinawa-ve as që ka

a word for retirement.

një fjalë për pensionin.

Instead there is one word

Në vend të saj ka një fjalë

that imbues your entire life,

që mbush gjithë jetën tënde,

and that word is "ikigai."

dhe ajo fjalë është "ikigai".

And, roughly translated, it means

Dhe, e përkthyer me vështirësi, do të thotë

"the reason for which you wake up in the morning."

"arsyeja për të cilën ngriheni në mëngjes nga gjumi".

For this 102-year-old karate master,

Për këtë 102-vjeçar mjeshtër karateje,

his ikigai was carrying forth this martial art.

ikigai i tij ishte të mbaj përpara këtë art marcial.

For this hundred-year-old fisherman

Për këtë peshkatar njëqindvjeçar

it was continuing to catch fish for his family three times a week.

ishte të vazhdonte të kapte peshk për familjen e tij tri herë në javë.

And this is a question. The National Institute on Aging

Dhe kjo është një pyetje. Instituti Kombëtar mbi Plakjen

actually gave us a questionnaire to give these centenarians.

faktikisht na dha një anketë për t'ia u dhënë këtyre njëqindvjeçarëve.

And one of the questions, they were very culturally astute,

Dhe një nga pyetjet, ata ishin shumë të mprehtë nga ana kulturore,

the people who put the questionnaire.

njerëzit që plotësuan pyetësorin.

One of the questions was, "What is your ikigai?"

Një nga pyetjet ishte, "Kush është ikigai yt?"

They instantly knew why they woke up in the morning.

Ata menjëherë e dinin përse zgjoheshin në mëngjes.

For this 102 year old woman, her ikigai

Për këtë grua 102 vjeçare, ikigai i saj

was simply her great-great-great-granddaughter.

ishte thjesht stër-stër-stër-mbesa e saj.

Two girls separated in age by 101 and a half years.

Dy vajza me diferencë moshe 101 vjet e gjysëm.

And I asked her what it felt like

Dhe unë e pyeta atë çfarë ndjehet

to hold a great-great-great-granddaughter.

të mbash një stër-stër-stër-mbesë.

And she put her head back and she said,

Dhe ajo vendosi kokën e saj prapa dhe tha,

"It feels like leaping into heaven."

"Ndjehet sikur kërcen në parajsë."

I thought that was a wonderful thought.

Mendova se ishte një mendim i mrekullueshëm.

My editor at Geographic

Redaktori im te Geographic

wanted me to find America's Blue Zone.

donte që t'i gjeja Zonat Blu të Amerikës.

And for a while we looked on the prairies of Minnesota,

Dhe për ca kohë pamë në stepat e Minezotës,

where actually there is a very high proportion of centenarians.

ku faktikisht aty është një pjesë mjaft e madhe e njëqindvjeçarëve.

But that's because all the young people left.

Por kjo sepse të gjithë të rinjtë kanë ikur.

(Laughter)

(Të qeshura)

So, we turned to the data again.

Kështu, u kthyem përsëri te të dhënat.

And we found America's longest-lived population

Dhe gjetëm popullsinë që ka jetuar më gjatë në Amerikë

among the Seventh-Day Adventists

mes besimtarëve të Ardhjes së Ditës së Shtatë

concentrated in and around Loma Linda, California.

të përqëndruar në dhe rreth Loma Linda, Kaliforni.

Adventists are conservative Methodists.

Besimtarët e Ardhjes janë Metodist konservatorë.

They celebrate their Sabbath

Ata festojnë sabbath-in e tyre nga

from sunset on Friday till sunset on Saturday.

perëndimi i diellit të premten deri në perëndimin e diellit të shtunën.

A "24-hour sanctuary in time," they call it.

Ata e quajnë atë një "24-orë faltore në kohë".

And they follow five little habits

Dhe ata ndjekin pesë zakone të vogla

that conveys to them extraordinary longevity,

që ju sjell atyre, jetëgjatësi të jashtëzakonshme

comparatively speaking.

duke folur relativisht.

In America here, life expectancy

Këtu në Amerikë, jetëgjatësia

for the average woman is 80.

për gruan mesatare është 80.

But for an Adventist woman,

Por për një grua besimtare të Ardhjes së Ditës së Shtatë,

their life expectancy is 89.

jetëgjatësia e tyre është 89.

And the difference is even more pronounced among men,

Dhe diferenca është më e theksuar mes meshkujve,

who are expected to live about 11 years

të cilët pritet të jetojnë rreth 11 vjet

longer than their American counterparts.

më gjatë se homologët e tyre amerikanë.

Now, this is a study that followed

Tani, ky është një studim që ndoqi

about 70,000 people for 30 years.

rreth 70000 njerëz për 30 vjet.

Sterling study. And I think it supremely illustrates

Studim i pastër. Dhe mendoj se ai ilustron plotësisht

the premise of this Blue Zone project.

premisat e këtij projekti të Zonës Blu.

This is a heterogeneous community.

Ky është një komunitet heterogjen.

It's white, black, Hispanic, Asian.

Janë të bardhë, të zinjë, latin, aziatik.

The only thing that they have in common are a set of

E vetmja gjë që kanë të përbashkët janë një sërë

very small lifestyle habits

zakonesh shumë të vogla të mënyrës së jetesës

that they follow ritualistically

që ata i ndjekin në mënyrë rituale

for most of their lives.

për pjesën më të madhe të jetës së tyre.

They take their diet directly from the Bible.

Ata e marrin dietën e tyre direkt nga Bibla.

Genesis: Chapter one, Verse [29],

Gjeneza: Kaptiulli një, Strofa 26,

where God talks about legumes and seeds,

ku Zoti flet për bimët bishtajore dhe farat,

and on one more stanza about green plants,

dhe në një tjetër strofë për bimët jeshile,

ostensibly missing is meat.

në vështrim të parë mungon mishi.

They take this sanctuary in time very serious.

Ata e marrin këtë faltore në kohë shumë seriozisht.

For 24 hours every week,

Për 24 orë çdo javë,

no matter how busy they are, how stressed out they are at work,

pavarësisht sa të zënë janë, sa të stresuar janë në punë,

where the kids need to be driven,

se ku duhet të çojnë fëmijët,

they stop everything and they focus on their God,

ata ndalojnë çdo gjë dhe përqëndrohen në Zotin e tyre,

their social network, and then, hardwired right in the religion,

në rrjetin e tyre shoqëror, dhe më pas, të lidhura fort me fenë

are nature walks.

janë ecjet në natyrë.

And the power of this is not that it's done occasionally,

Dhe forca e kësaj nuk është se bëhet herë pas here,

the power is it's done every week for a lifetime.

forca qëndron se bëhet çdo javë përgjatë gjithë jetës.

None of it's hard. None of it costs money.

Asnjë nuk është i vështirë. Asnjë nuk kushton para.

Adventists also tend to hang out with other Adventists.

Besimtarët e Ardhjes, gjithashtu priren të dalin me besimtarë të tjerë të Ardhjes së Ditës së Shtatë.

So, if you go to an Adventist's party

Kështu, nëse ju shkoni në një festë të besimtarëve të Ardhjes

you don't see people swilling Jim Beam or rolling a joint.

nuk shihni njerëz që pijnë Jim Beam ose që dredhin marihuanë.

Instead they're talking about their next nature walk,

Në vend të kësaj ata janë duke folur rreth shëtitjes së tyre të ardhme në natyrë,

exchanging recipes, and yes, they pray.

duke shkëmbyer receta, dhe po, ata luten.

But they influence each other in profound and measurable ways.

Por ata influencojnë njëri tjetrin thellësisht dhe seriozisht.

This is a culture that has yielded Ellsworth Whareham.

Kjo është një kulturë që ka prodhuar Ellsworth Wheram.

Ellsworth Whareham is 97 years old.

Ellsworth Wheram është 97 vjeç.

He's a multimillionaire,

Ai është një multimilioner,

yet when a contractor wanted 6,000 dollars

por kur një kontraktues donte 6000 dollar

to build a privacy fence,

për të ndërtuar një gardh për intimitet,

he said, "For that kind of money I'll do it myself."

ai tha, "Për atë sasi parash më mirë e bëj vetë."

So for the next three days he was out shoveling cement,

Kështu për tri ditët e ardhme ai ishte duke hapur çimento,

and hauling poles around.

dhe duke zvarritur shtylla rreth e përqark.

And predictably, perhaps, on the fourth day

Dhe në mënyrë të parashikueshme, ndoshta, në ditën e katërt

he ended up in the operating room.

ai përfundoi në sallën e operacioneve.

But not as the guy on the table;

Por jo si tipi i shtruar;

the guy doing open-heart surgery.

tipi që bën operacione me zemër të hapur.

At 97 he still does 20 open-heart surgeries every month.

Në moshën 97 ai akoma bën 20 operacione me zemër të hapur çdo muaj.

Ed Rawlings, 103 years old now,

Ed Rawlings, 103 vjeç tani,

an active cowboy, starts his morning with a swim.

një kauboj aktiv, nis ditën e tij me një not.

And on weekends he likes to put on the boards,

Dhe në fundjavë i pëlqen të hipi mbi surf,

throw up rooster tails.

të peshkojë.

And then Marge Deton.

Dhe më pas Marge Deton.

Marge is 104.

Marge është 104.

Her grandson actually lives in the Twin Cities here.

Nipi i saj aktualisht jeton në qytetet e binjakëzuara këtu.

She starts her day with lifting weights.

Ajo nis ditën duke ngritur pesha.

She rides her bicycle.

Nget biçikletën e saj.

And then she gets in her root-beer colored

Dhe më pas ajo hyn në Cadillac Seville të 1994

1994 Cadillac Seville,

ngjyrë rrënjë birre

and tears down the San Bernardino freeway,

dhe bën gropë autostradën San Bernardino,

where she still volunteers for seven different organizations.

ku ajo akoma bën punë vullnetare për shtatë organizata të ndryshme.

I've been on 19 hardcore expeditions.

Kam qënë në 19 ekspedita ekstreme.

I'm probably the only person you'll ever meet

Ndoshta jam personi i vetëm që do të takoni ndonjëherë

who rode his bicycle across

që i ka dhënë biçikletës së tij nëpër

the Sahara desert without sunscreen.

shkretëtirën Sahariane pa krem mbrojtës.

But I'll tell you, there is no adventure more harrowing

Por do t'ju them, se s'ka avnturë më lënduese

than riding shotgun with Marge Deton.

se të ulesh në vendin para të pasagjerit me Marge Deton.

"A stranger is a friend I haven't met yet!" she'd say to me.

"Një i panjohur është një mik që s'e kam takuar ende!" më tha ajo.

So, what are the common denominators

Kështu, kush janë emëruesit e përbashkët

in these three cultures?

në këto tre kultura?

What are the things that they all do?

Cilat janë gjërat që ata të gjithë i bëjnë?

And we managed to boil it down to nine.

Dhe ne ia dolëm mbanë t'i reduktonim në nëntë.

In fact we've done two more Blue Zone expeditions since this

Në fakt kemi bërë dy ekspedita të tjera në Zona Blu që nga kjo

and these common denominators hold true.

dhe këta emërues të përbashkët mbetën të vlefshëm.

And the first one,

Dhe i pari,

and I'm about to utter a heresy here,

dhe këtu do të them një herezi,

none of them exercise,

asnjëri nga ata s'bënte ushtrime,

at least the way we think of exercise.

të paktën mënyrën se si ne i mendojmë ushtrimet.

Instead, they set up their lives

Në vend të tyre, ata ndërtojnë jetët e tyre

so that they are constantly nudged into physical activity.

në mënyrë të tillë që janë vazhdimisht të përfshirë në aktivitet fizik.

These 100-year-old Okinawan women

Gratë nga Okinawa 100 vjeçare

are getting up and down off the ground, they sit on the floor,

ngrihen dhe ulen nga toka, ato ulen në dysheme,

30 or 40 times a day.

30 ose 40 herë në ditë.

Sardinians live in vertical houses, up and down the stairs.

Banorët e Sardenjës jetojnë në shtëpi vertikale, sipër dhe poshtë shkallëve.

Every trip to the store, or to church

Çdo rrugë për në dyqan, ose për në kishë

or to a friend's house occasions a walk.

ose te shtëpia e një miku nxjerr një arsye për një shëtitje.

They don't have any conveniences.

Ata s'kanë ndonjë lehtësi.

There is not a button to push to do yard work or house work.

Nuk ka një buton për tu shtypur për të bërë punët e oborrit ose punët e shtëpisë.

If they want to mix up a cake, they're doing it by hand.

Nëse duan të përziejnë një tortë, ata e bëjnë me dorë.

That's physical activity.

Ky është aktivitet fizik.

That burns calories just as much as going on the treadmill does.

I cili djeg kalori po aq sa ecja në tapis-roulant e palestrës.

When they do do intentional physical activity,

Kur bëjnë aktivitet fizik me atë qëllim,

it's the things they enjoy. They tend to walk,

është gjë që i gëzon. Ata priren të ecin,

the only proven way to stave off cognitive decline,

e vetmja mënyrë e provuar për të larguar rënien e pritur,

and they all tend to have a garden.

dhe të gjithë priren të kenë një kopësht.

They know how to set up their life in the right way

Ata dinë si të ndërtojnë jetën e tyre në mënyrën e duhur

so they have the right outlook.

për të patur perspektivën e duhur.

Each of these cultures take time to downshift.

Secila nga këto kultura merr kohë për të ulur shpejtësinë.

The Sardinians pray. The Seventh-Day Adventists pray.

Banorët e Sardenjës luten. Besimtarët e Ardhjes së Ditës së Shtatë luten.

The Okinawans have this ancestor veneration.

Banorët e Okinawa-s bëjnë nderimin e paraardhësve.

But when you're in a hurry or stressed out,

Por kur je me nxitim ose i stresuar

that triggers something called the inflammatory response,

kjo nxit diçka të quajtur përgjigje inflamatore,

which is associated with everything from Alzheimer's

e cila është e lidhur me çdo gjë, nga sëmundja e

disease to cardiovascular disease.

Alzheimer-it deri te sëmundjet kardiovaskulare.

When you slow down for 15 minutes a day

Kur ju ngadalësoheni për 15 minuta në ditë

you turn that inflammatory state

ktheni atë gjëndje inflamatore

into a more anti-inflammatory state.

në një gjëndje më tepër anti-inflamatore.

They have vocabulary for sense of purpose,

Ata kanë fjalor për sensin e qëllimit,

ikigai, like the Okinawans.

ikigai, si banorët e Okinawa-s.

You know the two most dangerous years in your life

E dini se dy vitet më të rrezikshme të jetës sonë

are the year you're born, because of infant mortality,

janë viti kur ke lindur, për shkak të vdekshmërisë foshnjore,

and the year you retire.

dhe viti kur del në pension.

These people know their sense of purpose,

Këta njerëz e dinë sensin e qëllimit të tyre,

and they activate in their life, that's worth about seven years

dhe ata aktivizohen në jetën e tyre, që vlen rreth shtatë vjet

of extra life expectancy.

jetëgjatësi më shumë.

There's no longevity diet.

Nuk ka një diet jetëgjatësie.

Instead, these people drink a little bit every day,

Në vend të saj, këta njerëz pijnë pak çdo ditë,

not a hard sell to the American population.

jo një shitje e vështirë për popullsinë amerikane.

(Laughter)

(Të qeshura)

They tend to eat a plant-based diet.

Ata priren të hanë një dietë me bazë bimore.

Doesn't mean they don't eat meat, but lots of beans and nuts.

S'do të thotë se ata s'hanë mish, por shumë fasule dhe arra.

And they have strategies to keep from overeating,

Dhe kanë strategjira për tu ruajtur nga ngrënia e tepërt,

little things that nudge them away from the table at the right time.

gjëra të vogla që i heqin ata nga tavolina në kohën e duhur.

And then the foundation of all this is how they connect.

Dhe pastaj baza e gjithë kësaj është mënyra si ata lidhen.

They put their families first,

Ata vendosin të parën familjet e tyre,

take care of their children and their aging parents.

të kujdesen për fëmijët dhe prindërit e tyre të plakur.

They all tend to belong to a faith-based community,

Ata të gjithë priren t'i përkasin një komuniteti të bazuar në besim,

which is worth between four and 14

i cili vlen mes 4 dhe 14

extra years of life expectancy

vite shtesë jetëgjatësie

if you do it four times a month.

nëse e bën katër herë në muaj.

And the biggest thing here

Dhe gjëja më me rëndësi këtu

is they also belong to the right tribe.

është se ata gjithashtu i përkasin fisit të duhur.

They were either born into

Ata ose kishin lindur në to

or they proactively surrounded themselves with the right people.

ose mundoheshin të rrethoheshin nga njerëzit e duhur.

We know from the Framingham studies,

Ne dimë nga studimet e Framingham,

that if your three best friends are obese

se nëse tre miqtë e tu janë obez

there is a 50 percent better chance that you'll be overweight.

ka një 50 përqind mundësi të mirë që dhe ti do të jeshë mbipeshë.

So, if you hang out with unhealthy people,

Kështu, nëse rri me njerëz jo të shëndetshëm

that's going to have a measurable impact over time.

kjo do të ketë një ndikim të madh gjatë kohës.

Instead, if your friend's idea of recreation

Kurse në qoftë se ideja e mikut tënd për çlodhje

is physical activity, bowling, or playing hockey,

është aktiviteti fizik, bowling, ose luajtja hockey,

biking or gardening,

të ngasësh biçikletën ose të merresh me kopshtari,

if your friends drink a little, but not too much,

nëse miqtë e tu pinë pak, por jo shumë,

and they eat right, and they're engaged, and they're trusting and trustworthy,

dhe ata hanë aq sa duhet, dhe janë të fejuar, dhe janë të besuar dhe besnik,

that is going to have the biggest impact over time.

kjo do të ketë ndikimin më të madh gjatë kohës.

Diets don't work. No diet in the history of the world

Dietat s'funksionojnë. Asnjë dietë në historinë e botës

has ever worked for more than two percent of the population.

nuk ka funksionuar për më shumë se dy përqind e popullsisë.

Exercise programs usually start in January;

Programet e stërvitjeve zakonisht fillojnë në janar,

they're usually done by October.

dhe mbarojnë zakonisht në tetor.

When it comes to longevity

Kur vjen puna te jetëgjatësia

there is no short term fix

nuk ka afat të shkurtër të rregulluar

in a pill or anything else.

në një pilulë ose diçka tjetër.

But when you think about it,

Por kur mendon rreth saj

your friends are long-term adventures,

miqtë e tu janë aventura jote afat-gjatë,

and therefore, perhaps the most significant thing you can do

dhe për këtë, ndoshta gjëja më kuptimplotë që mund të bëni

to add more years to your life,

për t'i shtuar më shumë vite jetës tuaj,

and life to your years. Thank you very much.

dhe jetë viteve tuaj. Shumë faleminderit.

(Applause)

(Duartrokitje)