How technology changes our sense of right and wrong | Juan Enriquez

Translator: Sanntint Tint Reviewer: Myo Aung

In an era of extreme polarization,

ယူဆချက်တွေ ပြင်းထန်စွာကွဲပြားနေတဲ့ ခေတ်ထဲတွင်

it's really dangerous to talk about right and wrong.

အမှန်၊ အမှားအကြောင်း ပြောဖို့က တကယ့်ကို အန္တရာယ်များပါတယ်။

You can be targeted, judged for something you said 10 years ago, 10 months ago,

လွန်ခဲ့တဲ့ ၁၀ နှစ်က သင်ပြောခဲ့တာအတွက်

10 hours ago, 10 seconds ago.

ပစ်မှတ်ထားခံရ၊ ဝေဖန်ခံရနိုင်တယ်။

And that means that those who think you're wrong

ဆိုလိုတာက သင် မှားတယ်လို့ ထင်တဲ့သူတွေက သင့်ကို

may burn you at the stake

မီးရှို့သတ်နိုင်တယ်။။

or those who are on your side

(သို့) သင်ဟာ အသင့်အတင့်

that think you're not sufficiently orthodox

ရှေးရိုးစွဲမဆန်ဘူးလို့ ထင်တဲ့ သင့်ဘက်က လူတွေက

may try and cancel you.

ကြိုးစား၊ ပယ်ဖျက်နိုင်တယ်။

As you're thinking about right and wrong, I want you to consider three ideas.

အမှန်နဲ့ အမှားအကြောင်း သင်တွေးနေစဉ်မှာ ဒီအယူအဆ သုံးခုကို စဉ်းစားစေချင်တယ်။

What if right and wrong is something that changes over time.

အမှန်နဲ့ အမှားဆိုတာက အချိန်နဲ့အမျှ ပြောင်းလဲတဲ့ တစ်ခုခုဆိုရင်ရော။

What if right and wrong is something that can change because of technology.

အမှန်နဲ့ အမှားဆိုတာက နည်းပညာကြောင့် ပြောင်းလဲနိုင်တာဆိုရင်ရော။

What if technology is moving exponentially?

နည်းပညာက ဆပွား ရွေ့နေတယ်ဆိုရင်ရော။

So as you're thinking about this concept,

ဒီတော့ ဒီအယူအဆအကြောင်း တွေးနေစဉ်မှာ

remember human sacrifice used to be normal and natural.

လူသား ယဇ်ပူဇော်မှုတွေဟာ ပုံမှန်နဲ့ သဘာဝကျခဲ့ဖူးတာကို သတိရပါ။

It was a way of appeasing the gods.

ဒါက နတ်ဘုရားတွေကို ပသနည်း ဖြစ်ခဲ့တယ်။

Otherwise the rain wouldn't come,

ဒါမှမဟုတ်ရင် မိုး ရွာမှာမဟုတ်ဘူး။

the sun wouldn't shine.

နေ သာမှာမဟုတ်ဘူး။

Public executions.

လူမြင်ကွင်းမှာ ကွပ်မျက်မှုတွေ။

They were common, normal, legal.

ဒါတွေက သာမန်၊ပုံမှန်၊တရားဝင်ပါ။

You used to take your kids to watch beheadings in the streets of Paris.

ပါရီရဲ့လမ်းတွေထဲက ခေါင်းဖြတ်တာတွေကို ကြည့်ဖို့ ကလေးတွေကို ခေါ်သွားလေ့ရှိခဲ့တယ်။

One of the greatest wrongs, slavery,

အကြီးမားဆုံး အမှားတစ်ခုက ကျွန်စနစ်၊

indentured servitude,

တရားဝင် သဘောတူထားတဲ့ ခိုင်းဖတ်ဘဝပါ။

that was something that was practiced for millennia.

နှစ်ထောင်ချီ ကျင့်သုံးခဲ့တဲ့ အရာတစ်ခုပါ။

It was practiced across the Incas, the Mayas, the Chinese,

အင်ကာ၊ မိုင်ယာ၊ တရုတ်၊ အိန္ဒိယ၊ တောင်နဲ့ မြောက် အမေရိက

the Indians in North and South America.

တစ်လွှားမှာ ကျင့်သုံးခဲ့တယ်၊

And as you're thinking about this,

ဒီအကြောင်းတွေးနေစဉ်မှာ

one question is why did something so wrong last for so long?

မေးခွန်းတစ်ခုကဘာကြောင့် တစ်ခုခုဟာ အကြာကြီး ဒီလောက် မှားနေခဲ့လဲဆိုတာပါ။

And a second question is: why did it go away?

ဒုတိယ မေးခွန်းက ဘာကြောင့် ဒါက ပျောက်ကွယ်သွားတာလဲ။

And why did it go away in a few short decades in legal terms?

ဘာကြောင့် ဥပဒေသတ်မှတ်ချက်တွေမှာ တိုတောင်း တဲ့ ဆယ်စု အနည်းငယ်မှာ ပျောက်သွားလဲ။

Certainly there was a work

သေချာတာက သူတို့ရဲ့ အသက်တွေကို

by extraordinary abolitionists who risked their lives,

စွန့်ခဲ့တဲ့ ထူးခြားတဲ့ ဖျက်သိမ်းရေးဝါဒီတွေ ရဲ့ လုပ်ရပ်ကြောင့်ဆိုပေမဲ့

but there may be something else happening alongside these brave abolitionists.

ဒီရဲရင့်တဲ့ ဖျက်သိမ်းရေးဝါဒီတွေနဲ့အတူ ဖြစ်ပျက်နေတဲ့ အခြားတစ်ခုခု ရှိနေလောက်တယ်။

Consider energy and the industrial revolution.

စွမ်းအင်နဲ့ စက်မှုတော်လှန်ရေးကို တွေးကြည့်ပါ။

A single barrel of oil contains the energy equivalent

ရေနံတစ်စည်တည်းမှာ လူ ငါးယောက်ကနေ ၁၀ ယောက်အထိရဲ့

of the work of five to 10 people.

လုပ်အားနဲ့ ညီမျှတဲ့ စွမ်းအင်ပါဝင်တယ်။

Add that to machines,

ဒါကို စက်တွေမှာ ထည့်လိုက်တော့

and suddenly you've got millions of people's equivalent labor

သင်ဟာ သန်းချီတဲ့ လူတွေရဲ့ လုပ်အားနဲ့ ညီမျှတာကို

at your disposal.

သဘောရှိ သုံးနိုင်တယ်။

You can quit oppressing people and have a doubling in lifespan

ဖိနှိပ်နေတဲ့လူတွေကို စွန့်ကာ နှစ်ထောင်ချီ ထိုင်းနေတဲ့ ဘဝသက်တမ်းတစ်ခုနောက်မှာ

after a flattened lifespan for millennia.

နှစ်ဆတိုးနေတဲ့ ဘဝသက်တမ်းတစ်ခု ရှိနိုင်တယ်။

The world economy, which had been flat for millennia,

နှစ်ထောင်ချီကြာ ထိုင်းနေတဲ့ ကမ္ဘာ့စီးပွားရေးဟာ

all of a sudden explodes.

ရုတ်တရက် ပြောင်းလဲသွားတယ်။

And you get enormous amounts of wealth and food and other things

သင့်ဟာ ဧရာမ ချမ်းသာကြွယ်ဝမှုနဲ့ အတော်လေး ပိုနည်းတဲ့ လက်တွေကနေ ထုတ်ထုပ်တဲ့

produced by far fewer hands.

အစားအစာနဲ့ အခြားအရာတွေ ရရှိတယ်။

Technology changes the way we interact with each other in fundamental ways.

နည်းပညာက လူတွေအချင်းချင်း ဆက်သွယ်ပုံကို အခြေခံကျတဲ့ နည်းလမ်းတွေနဲ့ ပြောင်းပေးတယ်။

New technologies like the machine gun

ပထမ ကမ္ဘာမှာ စစ်မက်ရေးရာရဲ့ သဘာဝကို လုံးဝ

completely changed the nature of warfare in World War I.

ပြောင်းလဲခဲ့တဲ့ စက်သေနတ်လို နည်းပညာသစ်တွေပါ။

It drove people into trenches.

ဒါက လူတွေကို ကတုတ်ကျင်းတွေထဲ မောင်းတယ်။

You were in the British trench, or you were in the German trench.

ဗြ်တိသျှ ကတုတ်ကျင်းတွေထဲ၊ ဂျာမန် ကတုတ်ကျင်းတွေထဲ ရောက်တယ်။

Anything in between was no man's land.

ဒီနှစ်ခုကြားမှာ ရှိတာမှန်သမျှက ဘယ်သူမှ မပိုင်ဘူး။

You entered no man's land.

ဘယ်သူမှမပိုင်တဲ့မြေထဲကို ဝင်တယ်။

You were shot. You were killed.

သင် အပစ်ခံရတယ်။ အသတ်ခံရတယ်။

You tried to leave the trench in the other direction.

တခြားဦးတည်ရာထဲက ကတုတ်ကျင်းကနေ ထွက်ဖို့ ကြိုးစားတယ်။

Then your own side would shoot you

ဒီနောက် သင်ဟာ စစ်ပြေးဖြစ်တာကြောင့်

because you were a deserter.

သင့်ဘက်က သင့်ကို ပစ်မယ်။

In a weird way, today's machine guns are narrowcast social media.

ခပ်ဆန်းဆန်းနည်းနဲ့ဆို ယနေ့ စက်သေနတ်တွေက သီးသန့်ထုတ်လွှင့်တဲ့ လူမှုမီဒီယာတွေပါ။

We're shooting at each other.

အချင်းချင်း ပစ်ခတ်နေတယ်။

We're shooting at those we think are wrong

ပိုစ်၊ တွိစ် ဓာတ်ပုံတွေမှာ မှားတယ်လို့

with posts, with tweets, with photographs, with accusations, with comments.

ထင်တာတွေကို စွပ်စွဲချက်တွေ၊ မှတ်ချက်တွေနဲ့ ပစ်ခတ်နေတယ်။

And what it's done is it's created these two trenches

လုပ်လိုက်တာကတော့ ဒီကတုတ်ကျင်း(သို့) ဟိုကတုတ်ကျင်း တစ်ခုခုမှာ

where you have to be either in this trench or that trench.

ရှိရမယ်ဆိုတဲ့ ကတုတ်ကျင်း နှစ်ကျင်းကို ဖန်တီးလိုက်တာပါ။

And there's almost no middle ground to meet each other,

အချင်းချင်းဆုံတွေဖို့၊ အမှန်နဲ့ အများကြားက

to try and find some sort of a discussion between right and wrong.

ဆွေးနွေးမှုတစ်ခုလိုမျိုးကို ကြိုးစား ရှာဖို့ ကြားနေရာ မရှိသလောက်ပါ။

As you drive around the United States, you see signs on lawns.

အမေရိကန်တစ်ဝိုက် ကားမောင်းစဥ် မြက်ခင်း တွေပေါ်မှာ ဆိုင်းဘုတ်တွေကို မြင်တယ်။

Some say, "Black Lives Matter."

“လူမည်းဘဝတွေ အရေးပါတယ်”

Others say, "We support the police."

တချို့ကတော့ “ရဲတွေကို ထောက်ခံတယ်“လို့ပါ။

You very rarely see both signs on the same lawn.

မြက်ခင်းတစ်ခုတည်းမှာ ဆိုင်းဘုတ်နှစ်စလုံး တွေ့ရတာ ရှားပါတယ်။

And yet if you ask people,

ဒါပေမဲ့ လူတွေကို မေးကြည့်ရင်တော့

most people would probably support Black Lives Matter

အများစုက လူမည်းဘဝတွေ အရေးပါတယ် ဆိုတာကို ထောက်ခံလောက်ပြီး

and they would also support their police.

သူတို့ရဲ့ ရဲတွေကိုလည်း ထောက်ခံကြလိမ့်မယ်။

So as you think of these polarized times,

ဒီအစွန်းနှစ်ဖက်ကွဲတဲ့ အချိန်တွေကို တွေးနေစဉ်

as you think of right and wrong,

အမှန်နဲ့အမှားကို တွေးနေစဉ်မှာ

you have to understand that right and wrong changes

အမှန်နဲ့ အမှားက ပြောင်းလဲပြီး အခုဆို ဆပွားတဲ့ နည်းလမ်းတွေ

and is now changing in exponential ways.

ပြောင်းလဲနေတာကို သင် နားလည်ဖို့လိုတယ်။

Take the issue of gay marriage.

လိင်တူ လကိထပ်မှု ပြဿနာကို ကြည့်ပါ။

In 1996, two-thirds of the US population was against gay marriage.

၁၉၉၆ က အမေရိကန် ပြည်ထောင်စုရဲ့သုံးပုံ နှစ်ပုံဟာ လိင်တူ လက်ထပ်မှုကို ဆန့်ကျင်တယ်။

Today two-thirds is for.

ဒီနေ့မှာတော့ သုံးပုံနှစ်ပုံက ထောက်ခံတယ်။

It's almost 180-degree shift in the opinion.

ဒါက သဘောထားမှာ ၁၈၀ ဒီဂရီ နီးပါး ပြောင်းလဲမှုပါ။

In part, this is because of protests,

တစ်စိတ်တစ်ပိုင်းအနေနဲ့ ဆန့်ကျင်မှုတွေကြောင့်၊

because people came out of the closet,

လူသိရှင်ကြား ထုတ်ပြောတာကြောင့်၊

because of AIDS,

AIDS ကြောင့်လို့ဆိုပေမဲ့

but a great deal of it has to do with social media.

အတော်များများက လူမှုမီဒီယာနဲ့ ပတ်သက်တယ်။

A great deal of it has to do with people out in our homes,

အတော်များများ ပတ်သက်တာက အိမ်တွေ၊ ဧည့်ခန်းတွေထဲက လူတွေ၊ ရုပ်သံကနေ၊

in our living rooms, through television, through film, through posts,

ရုပ်ရှင်ကနေ၊ ပို့စ်တွေကနေ၊ “ကျုပ်ဟာ လိင်တူဆက်ဆံသူပါ” လို့

through people being comfortable enough,

ပြောဖို့ သက်သောင့်သက်သာဖြစ်လာတဲ့

our friends, our neighbors, our family,

လူတွေကနေ၊ မိတ်ဆွေတွေ၊

to say, "I'm gay."

မိသားစုကနေပါ။

And this has shifted opinion

ဒါက ရှေးရိုးစွဲအဆန်ဆုံး

even in some of the most conservative of places.

နေရာတချို့မှာတောင် ပြောင်းလဲခဲ့တယ်။

Take the Pope.

ပုပ်ရဟန်းမင်းကို ကြည့်ပါ။

As Cardinal in 2010,

၂၀၁၀ တုန်းက ကာဒီနယ်အနေနဲ့

he was completely against gay marriage.

လိင်တူ လက်ထပ်မှုကို လုံးဝ ဆန့်ကျင်ခဲ့တယ်။

He becomes Pope.

သူ ပုပ်ရဟန်းမင်းဖြစ်လာတယ်။

And three years after the last sentence

နောက်သုံးနှစ်အကြာမှာ “ဘယ်သူ့ကို တရားစီရင်ရမလဲ“

he comes out with "Who am I to judge?"

ဆိုတဲ့ နောက်ဆုံး စီရင်ချက်နဲ့ သူထွက်လာတယ်။

And then today, he's in favor of civil unions.

ဒီနောက် ယနေ့မှာတော့ သူဟာ လိင်တူ လက်ထပ်ပွဲတွေကို ထောက်ခံတယ်။

As you're thinking about technology changing ethics,

နည်းပညာ ပြောင်းလဲခြင်း ကျင့်ဝတ်တွေ အကြောင်း တွေးနေစဉ်မှာ

you also have to consider that technology is now moving exponentially.

အခုအခါမှာ နည်းပညာဟာ ဆပွား ပြောင်းလဲ နေတာကိုပါ ထည့်စဉ်းစားဖို့လိုတယ်။

As right and wrong changes,

အမှန်နဲ့အမှား ပြောင်းလဲသလို

if you take the position, "I know right.

“ငါမှန်တာသိတယ်။ ငါနဲ့ လုံးဝ သဘောမတူရင်။

And if you completely disagree with me, if you partially disagree with me,

တစ်စိတ်တစ်ပိုင်း သဘောမတူရင်။ အငြင်းတောင် မပွား၊ မင်း မှားတယ်ဆိုရင်။”

if you even quibble with me, then you're wrong,"

ဆိုတဲ့ ရှုထောင့်ကို သင် ယူရင်

then there's no discussion,

ဆွေးနွေးစရာမရှိ၊

no tolerance, no evolution, and certainly no learning.

သည်းခံတာမရှိ၊ ပြောင်းလဲမှုမရှိ၊ ကျိန်းသေ သင်ယူတာမရှိပါ။

Most of us are not vegetarians yet.

အများစုဟာ သက်သတ်လွတ်သမားတွေ မဟုတ်သေးဘူး။

Then again, we haven't had

ထပ်ပြောရရရင် အသားအတွက်

a whole lot of faster, better, cheaper alternatives to meat.

အများကြီး ပိုမြန်၊ပိုကောင်း၊ ပိုစျေးသက်သာတဲ့ ရွေးချယ်စရာတွေ မရှိဘူး။

But now that we're getting synthetic meats,

ဒါပေမဲ့ အခု အသားတုတွေ ရှိလာတယ်။

as the price drops from 380,000 dollars in 2013

စျေးနှုန်းက ၂၀၁၃ ခုနှစ်မှာ ဒေါ်လာ ၃၈၀,၀၀၀ ကနေ

to 9 dollars today,

ယနေ့ ၉ ဒေါ်လာအထိ ကျခဲ့တယ်။

a great big chunk of people

လူ အတော်များများက

are going to start becoming vegetarian or quasi-vegetarian.

သက်သတ်သမားတွေ(သို့) သက်သတ်လွတ်နီး ပါးသမားတွေ စဖြစ်လာတော့မယ်။

And then in retrospect, these pictures

ဒီနောက် ပြန်ကြည့်လိုက်ရင် မြို့ထဲက အဆန်းပြားဆုံး၊

of walking into the fanciest, most expensive restaurants in town

စျေးအကြီးဆုံး စားသောက်ဆိုင် တွေထဲ ဝင်သွားတာနဲ့

and walking past racks of bloody steaks

သွေးပေနေတဲ့ အမဲသားတုံးစင်တွေကို ဖြတ်လျှောက်သွားတဲ့ ပုံတွေက

is going to look very different in 10 years, in 20 years and 30 years.

၁၀ နှစ်၊ အနှစ် ၂၀၊ ၃၀ အတွင်းမှာ အလွန် ခြားနားတဲ့ပုံပေါက်တော့မှာပါ။

In these polarized times,

ဒီနှစ်ဘက်ကွဲနေတဲ့ အချိန်တွေမှာ

I'd like to revive two words you rarely hear today:

ယနေ့ခေတ်မှာ ကြားရခဲတဲ့ စကားလုံး နှစ်လုံးကို ပြည်လည်ဖော်ထုတ်ချင်တယ်။

humility and forgiveness.

နှိမ့်ချမှုနဲ့ ခွင့်လွှတ်မှုပါ။

When you judge the past, your ancestors, your forefathers,

အတိတ်ကို၊ သင့်ဘိုးဘွားတွေ၊ ဘိုးဘေးတွေကို အကဲဖြတ်တဲ့အခါ

do so with a little bit more humility,

နည်းနည်းလေး ပိုနှိမ့်ချမှုနဲ့ အကဲဖြတ်ပါ။

because perhaps if you'd been educated in that time,

ဘာလို့လဲဆိုတော့ အဲဒီအချိန်မှာ သင် ပညာသင်ယူခဲ့မယ်ဆိုရင်

if you'd lived in that time,

အဲဒီအချိန်မှာ သင် နေထိုင်ခဲ့ရင်

you would've done a lot of things wrong.

အတော်များများကို အမှားလုပ်ခဲ့မိမှာမို့ပါ၊

Not because they're right.

သူတို့ မှန်လို့မဟုတ်ဘူး။

Not because we don't see they're wrong today,

ဒီနေ့ သူတို့မှားတာကို မြင်လို့မဟုတ်ဘူး။

but simply because our notions,

ဒါပေမဲ့ ကျွန်တော်တို့ရဲ့ အယူအဆတွေ၊

our understanding of right and wrong change across time.

အချိန်အလိုက် ပြောင်းတဲ့ အမှန်နဲ့အမှားကို နားလည်ခြင်းကြောင့်ပါ။

The second word, forgiveness.

ဒုတိယ စကားလုံး ခွင့်လွှတ်မှုပါ။

Forgiveness is incredibly important these days.

ခွင့်လွှတ်မှုက ဒီနေ့တွေမှာ မယုံနိုင်အောင် အရေးပါတယ်။

You cannot cancel somebody for saying the wrong word,

မှားတဲ့ စကားပြောတာအတွက်၊ လွန်ခဲ့တဲ့ ၁၀ နှစ်က တစ်ခုခုလုပ်ခဲ့တာအတွက်၊

for having done something 10 years ago,

သင့်ကို အစပျိုးပေးပြီး ရာနှုန်းပြည့်

for having triggered you and not being a hundred percent right.

မမှန်တာအတွက် လူတစ်ယောက်ကို ပယ်ဖျက်လို့မရဘူး။

To build a community, you have to build it and talk to people

လူမှုအသိုင်းအဝိုင်းတစ်ခု တည်ဆောက်ဖို့က ဒါကို တည်ဆောက်ပြီး လူတွေကို

and learn from people

စကားပြောဖို့နဲ့

who may have very different points of view from yours.

သင်နဲ့ အမြင်မတူတာတွေ ရှိနိုင်တဲ့ လူတွေဆီကနေ သင်ယူဖို့ပါ။

You have to allow them a space

ဘယ်သူမှ မပိုင်တဲ့ နယ်မြေတစ်ခု ဖန်တီးတာအစား

instead of creating a no man's land.

သူတို့ကို နေရာတစ်ခု ဖွင့်ပေးဖို့လိုတယ်။

A middle ground, a ??? and a space of empathy.

ကြားနေရာတစ်ခုလား၊ မျှဝေခံစားမှု နေရာတစ်ခုလား။

This is a time to build community.

အသိုင်းအဝိုင်းတစ်ခု တည်ဆောက်ချိန်ပါ။

This is not a time to continue ripping nations apart.

နိုင်ငံတွေကို ဆက်ပြီး ဖျက်ဆီးဖို အချိန်မဟုတ်ဘူး။

Thank you very much.

ကျေးဇူးအများကြီးတင်ပါတယ်။