An inventory of the invisible | John Lloyd

Translator: Pierre Soubourou Reviewer: Stéphane Brault

So the question is, what is invisible?

Jen la demando: kio estas nevidebla?

There is more of it than you think, actually.

Estas pli ol vi pensas, fakte.

Everything, I would say. Everything that matters

Ĉio - mi dirus. Ĉio substanca,

except every thing and except matter.

krom "ĉio", kaj krom "substanco".

We can see matter. But we can't see what's the matter.

Oni vidas substancon, materion, sed oni ne vidas kio estas substanca, grava.

As in this cryptic sentence I found in The Guardian recently:

Kiel rakontas tiu mistera frazo, trovita en la gazeto The Guardian antaŭ nelonge:

"The marriage suffered a setback in 1965,

"La edziĝo suferis malbonaĵo en 1965,

when the husband was killed by the wife."

kiam la edzino mortigis la edzon."

(Laughter)

(Ridoj)

There's a world of invisibility there, isn't there?

Ĉirkaŭe, estas nevidebla mondo, videble.

(Laughter)

(Ridoj)

So, we can see the stars and the planets,

Nu, oni vidas stelojn kaj planedojn,

but we can't see what holds them apart

sed oni ne vidas kio disigas ilin

or what draws them together.

aŭ kunigas ilin.

With matter, as with people, we see only the skin of things.

Pri materio, kiel pri homoj, oni nur vidas la haŭton.

We can't see into the engine room.

Oni ne vidas la internajn organojn.

We can't see what makes people tick, at least not without difficulty.

Oni ne vidas kio funkciigas homoj, aŭ nefacile.

And the closer we look at anything, the more it disappears.

Kaj ju pli proksime oni rigardas ion, des pli ĝi malaperas.

In fact, if you look really closely at stuff,

Fakte, se oni rigardas tre proksime ion,

if you look at the basic substructure of matter,

la bazan sub-strukturon de materio,

there isn't anything there.

ne estas io tie.

Electrons disappear in a kind of fuzz,

Elektronoj malaperas en ia nebulo,

and there is only energy. And you can't see energy.

kaj restas nur energio, kiu estas nevidebla.

So everything that matters, that's important, is invisible.

Do ĉio substanca, ĉio kio gravas, estas nevidebla.

One slightly silly thing that's invisible

Io fole amuza: ankaŭ nevideblas

is this story, which is invisible to you.

tiu ĉi rakonto, ĝi estas nevidebla de vi.

And I'm now going to make it visible to you in your minds.

Kaj mi tuj igos ĝin videbla al viaj mensoj.

It's about an M.P. called Geoffrey Dickens.

Temas pri deputato nomata Geoffrey Dickens.

The late Geoffrey Dickens, M.P. was attending a fete in his constituency.

La nun forpasintea deputato partoprenis feston en sia balotkantono.

Wherever he went, at every stall he stopped he was closely followed

Ĉien, kien li iris, ĉe ĉiu stando, kie li haltis, proksime sekvis lin

by a devoted smiling woman of indescribable ugliness.

dediĉa ridema virino... nekredeble malbela.

(Laughter)

(Ridoj)

Try as he might, he couldn't get away from her.

Malgraŭ ĉia strebo, neeblis forigi ŝin.

A few days later he received a letter from a constituent

Post kelkaj tagoj, li ricevis leteron de kantonano

saying how much she admired him,

dirante kiom ŝi admiris lin,

had met him at a fete and asking for a signed photograph.

ke ŝi renkontis lin dum festo, kaj petis subskribitan foton.

After her name, written in brackets was the apt description, horse face.

Post ŝia nomo, oni skribis interkrampe la taŭgan priskribon "Ĉevala-vizaĝulo"

(Laughter)

(Ridoj)

"I've misjudged this women," thought Mr. Dickens.

"Mi misopiniis pri tiu virino", pensis S-ro Dickens.

"Not only is she aware of her physical repulsiveness,

"Ŝi ne nur konscias pri sia fizika malbeleco,

she turns it to her advantage.

"ŝi ankaŭ igas tion avantaĝa.

A photo is not enough."

"Sendo de foto ne sufiĉas."

So he went out and bought a plastic frame to put the photograph in.

Li do iris aĉeti plastan kadron en kiu li metis la foton.

And on the photograph, he wrote with a flourish,

Kaj sur la foto, li orname skribis,

"To Horse Face, with love from Geoffrey Dickens, M.P."

"Je Ĉeval-vizaĝulo, plej estime, de via Deputato Geoffrey Dickens"

After it had been sent off, his secretary said to him,

Post la letero foriris, la sekretario diris al li:

"Did you get that letter from the woman at the fete?

"Ĉu vi ricevis la leteron de la virino en la festo?

I wrote Horse Face on her, so you'd remember who she was."

"Mi skribis 'Ĉeval-vizaĝulo' sur ĝi, por ke vi memoru kiu ŝi estas."

(Laughter)

(Ridoj)

I bet he thought he wished he was invisible, don't you?

Mi vetas, ke li deziris esti nevidebla, ĉu ne ankaŭ vi?

(Laughter)

(Ridoj)

So, one of the interesting things about invisibility

Jen unu el la plej interesaj aferoj pri nevidebleco:

is that things that we can't see

kion oni ne kapablas vidi,

we also can't understand.

tion oni ankaŭ ne povas kompreni.

Gravity is one thing that we can't see

Graviton, inter tiuj, oni ne vidas

and which we don't understand.

kaj ankaŭ ne komprenas.

It's the least understood of all the four fundamental forces,

Ĝi estas la plej nekomprenata el la kvar fundamentaj fortoj

and the weakest.

kaj la plej malforta.

And nobody really knows what it is or why it's there.

Kaj neniu vere scias, kio aŭ kial ĝi estas.

For what it's worth, Sir Isaac Newton, the greatest scientist who ever lived,

Se tio valoras, S-ro Izaako Neŭtono, la plej fama sciencisto kiu iam ekzistis

he thought Jesus came to Earth specifically to operate the levers of gravity.

pensis, ke Jesuo venis sur la Tero por funkciigi graviton,

That's what he thought he was there for.

ke tio estis lia celo.

So, bright guy, could be wrong on that one, I don't know.

Jen plej inteligenta ulo, kiu eble eraris pri tio, mi ne certas.

(Laughter)

(Ridoj)

Consciousness. I see all your faces.

Pri konscio. Mi vidas viajn vizaĝojn.

I have no idea what any of you are thinking. Isn't that amazing?

Mi ne konceptas, kion vi pensas. Ĉu tio ne estas surpriza?

Isn't that incredible that we can't read each other's minds?

Ĉu ne estas nekredebla, ke oni ne legas la penson de unu la alia?

But we can touch each other, taste each other perhaps, if we get close enough.

Ĉar oni kapablas tuŝi unu la alian, eĉ gustumi, se oni sufiĉe alproksimiĝas.

But we can't read each other's minds. I find that quite astonishing.

Sed oni ne legas la penson de unu la alia. Mi trovas tion ja miriga.

In the Sufi faith, this great Middle Eastern religion,

En la Sufia fido, tiu grava mezorienta religio,

which some claim is the route of all religions,

kiun kelkaj asertas la originon de ĉiuj religioj,

Sufi masters are all telepaths, so they say.

Sufiaj majstroj pretendas esti ĉiuj telepatiuloj.

But their main exercise of telepathy

Sed ilia ĉefa uzo de telepatio konsistas

is to send out powerful signals to the rest of us that it doesn't exist.

en dissendi fortajn signalojn al ni ĉiuj, ke tio ne ekzistas.

So that's why we don't think it exists,

Pro tio, ni ne kredas je ĝia ekzisto,

the Sufi masters working on us.

ĉar la Sufiaj estroj prilaboras nian menson.

In the question of consciousness

Pri la konscio

and artificial intelligence,

kaj pri artefarita inteligenteco,

artificial intelligence has really, like the study of consciousness,

la studoj pri artefarita inteligenteco kaj pri konscio

gotten nowhere. We have no idea how consciousness works.

ne atingis ion konkretan. Ni ne konas kiel konscio funkcias.

With artificial intelligence, not only have they not created artificial intelligence,

Pri artefarita inteligenteco, ne nur temas pri ne-sukceso krei ĝin,

they haven't yet created artificial stupidity.

ili ĝis nun ne sukcesis krei artefaritan stultecon.

(Laughter)

(Ridoj)

The laws of physics: invisible, eternal, omnipresent, all-powerful.

La fizikaj leĝoj: nevideblaj, eternaj, ĉieaj, tutpotencaj.

Remind you of anyone?

Ĉu memorigas al vi iun?

Interesting. I'm, as you can guess,

Interese - vi prave imagas ke mi

not a materialist, I'm an immaterialist.

ne estas materialisto, mi estas senmaterialisto.

And I've found a very useful new word, ignostic. Okay?

Kaj mi trovis interesan novan vorton: ignostikisto. Ĉu?

I'm an ignostic.

Mi estas ignostikisto.

I refuse to be drawn on the question of whether God exists,

Mi rifuzas esti alkondukita al demando pri ekzisto de Dio,

until somebody properly defines the terms.

ĝis oni taŭge difinas la terminojn.

(Laughter)

(Ridoj)

Another thing we can't see is the human genome.

Alian aferon oni ne vidas: la homan genaron.

And this is increasingly peculiar,

Tio estas pli kaj pli stranga,

because about 20 years ago, when they started delving into the genome,

ĉar antaŭ ĉirkaŭ 20 jaroj, kiam oni ekesploris la genaron,

they thought it would probably contain around 100,000 genes.

oni pensis ke ĝi verŝajne enhavus ĉirkaŭ 100 000 genojn.

Geneticists will know this, but every year since,

Genetikistoj bone scias, ke de tiam, ĉiujare

it's been revised downwards.

oni plimalgrandigis tiun nombron.

We now think there are likely to be only just over 20,000

Oni nun taksas la nombron je iom pli ol 20 000

genes in the human genome.

genoj en la homa genaro.

This is extraordinary. Because rice -- get this --

Tio estas mirinda, ĉar oni scias ke rizo

rice is known to have 38 thousand genes.

- aŭskultu - rizo havas 38 000 genojn.

Potatoes, potatoes have 48 chromosomes. Do you know that?

Terpomoj: terpomoj havas 48 kromosomojn - ĉu vi sciis?

Two more than people,

Du pliajn ol homoj,

and the same as a gorilla.

kaj tiom multe kiel goriloj.

(Laughter)

(Ridoj)

You can't see these things, but they are very strange.

Vi ne scias tiajn aferojn, kaj ili estas tre strangaj.

(Laughter)

(Ridoj)

The stars by day. I always think that's fascinating.

La steloj dumtage. Mi opinias tion miriga, ĉiufoje:

The universe disappears.

la universo malaperas.

The more light there is, the less you can see.

Ju pli da lumo, des malpli oni vidas.

Time, nobody can see time.

Tempo: neniu vidas tempon.

I don't know if you know this. Modern physics,

Mi ne scias, ĉu vi scias, ke en moderna fiziko

there is a big movement in modern physics

estas tiu granda movado, kiu instigas

to decide that time doesn't really exist,

decidigi ke tempo ne vere ekzistas,

because it's too inconvenient for the figures.

ĉar ĝi tro malfaciligas la kalkulojn.

It's much easier if it's not really there.

Estas pli facile se ĝi ne ekzistas.

You can't see the future, obviously.

Evidente, oni ne vidas la futuron,

And you can't see the past, except in your memory.

aŭ la pasinton, krom en via memoro.

One of the interesting things about the past is

Io interesa pri la pasinto,

you particularly can't see. My son asked me this the other day,

kion oni ne vidas: mia filo demandis al mi antaŭ kelkaj tagoj,

he said, "Dad, can you remember what I was like when I was two?"

"Paĉjo, ĉu vi memoras kiel mi estis kiam mi aĝis du jaroj?"

And I said, "Yes." And he said, "Why can't I?"

Mi respondis "jes" kaj li demandis: "kial ne mi?"

Isn't that extraordinary? You cannot remember

Ĉu ne estas rimarkinde? Oni ne memoras

what happened to you earlier than the age of two or three,

kio okazis al oni dum oniaj 2 au 3 unuaj jaroj,

which is great news for psychoanalysts,

jen bona avantaĝo por psikanalizistoj,

because otherwise they'd be out of a job.

kiuj alimaniere estus senlaboraj.

Because that's where all the stuff happens

Ĉar: "en tiu aĝo okazas la tuto"!

(Laughter)

(Ridoj)

that makes you who you are.

dank' al tio oni iĝas tiu, kiu oni estas.

Another thing you can't see is the grid on which we hang.

Jen alia nevidebla afero: la aro de eroj kiu konsistigas nin.

This is fascinating. You probably know, some of you,

Tio estas kuriozaĵo. Kelkaj el vi certe jam scias,

that cells are continually renewed. You can see it in skin and this kind of stuff.

ke ĉeloj konstante renoviĝas. Vidiĝas en la haŭto kaj aliaj similaj histoj.

Skin flakes off, hairs grow, nails, that kind of stuff.

Haŭteroj falas, haroj kreskas, ungoj kaj similaj.

But every cell in your body is replaced at some point.

Kaj ĉiu ĉelo en sia korpo estos iam anstataŭita.

Taste buds, every 10 days or so.

Ĉiuj langaj papiloj renoviĝas ĉiujn ĉ. 10 tagojn.

Livers and internal organs sort of take a bit longer. A spine takes several years.

Hepataj kaj intern-organaj, malpli rapide. Spina mjelo bezonas plurajn jarojn.

But at the end of seven years, not one cell in your body

Sed post sep jaroj, ne unu ĉelo de via korpo

remains from what was there seven years ago.

restas, el kio ĝi estis antaŭ sep jaroj.

The question is, who, then, are we?

Do, oni demandu sin: kiu oni estas?

What are we? What is this thing that we hang on,

Kio oni estas? Al kio oni kroĉiĝas,

that is actually us?

kio estos ni fakte?

Okay. Atoms, you can't see them.

Bone. Atomojn oni ne vidas

Nobody ever will. They're smaller than the wavelength of light.

kaj neniam vidos. Ili estas pli malgrandaj, ol luma ondolongo.

Gas, you can't see that.

Gason oni ne vidas.

Interesting. Somebody mentioned 1600 recently.

Interese, iu menciis la 1600-an jaron antaŭ nelonge.

Gas was invented in 1600

Gaso estis eltrovita en 1600

by a Dutch chemist called Van Helmont.

de la nederlanda ĥemiisto Van Helmont.

It's said to be the most successful ever invention

Oni diras, ke neniam konata individuo

of a word by a known individual.

eltrovis vorton pli sukcesan.

Quite good. He also invented a word called "blas,"

Bone. Li inventis ankaŭ la vorton "blas'",

meaning astral radiation.

kiu signifas "stela radiado".

Didn't catch on, unfortunately.

Tiu ĉi ne furoris, bedaŭrinde.

(Laughter)

(Ridoj)

But well done, him.

Mi tamen gratulas lin.

(Laughter)

(Ridoj)

There is so many things that -- Light.

Tiom da aferoj... Lumo!

You can't see light. When it's dark, in a vacuum,

Oni ne vidas lumon. Kiam estas malluma, en vakuo,

if a person shines a beam of light straight across your eyes,

se iu ŝaltas lumradion ĵus antaŭ oniaj okuloj,

you won't see it. Slightly technical, some physicists will disagree with this.

vi ne vidos ĝin. Klarigo estas iom teĥnika, kelkaj fizikistoj ne konsentos.

But it's odd that you can't see the beam of light,

Sed strangas ke oni ne vidas lumradion,

you can only see what it hits.

oni nur vidas kion ĝi trafas.

I find that extraordinary, not to be able to see light,

Mi opinias tion miriga, kapabli vidi lumon,

not to be able to see darkness.

ne kapabli vidi mallumon.

Electricity, you can't see that.

Elektro: oni ne vidas tion.

Don't let anyone tell you they understand electricity.

Ne lasu iun aserti, ke ĝi komprenas elektron.

They don't. Nobody knows what it is.

Neniu komprenas, scias kio ĝi estas.

(Laughter)

(Ridoj)

You probably think the electrons in an electric wire

Eble vi pensas ke elektronoj en drato

move instantaneously down a wire, don't you, at the speed of light

moviĝas fulme, rapide kiel lumo, ĉu ne,

when you turn the light on. They don't.

kiam oni ŝaltas lumon. Ili ne faras tion.

Electrons bumble down the wire,

Oni diras ke elektronoj plumpiras

about the speed of spreading honey, they say.

kiel burdoj laŭ drato, je rapido de sternanta mielo.

(Laughter)

(Ridoj)

Galaxies, 100 billion of them estimated in the universe.

Galaksiojn oni taksas je 100 miliardoj en la universo.

100 billion. How many can we see? Five.

100 miliardojn. Kiom videblas? Kvin.

Five out of the 100 billion galaxies, with the naked eye,

Kvin el 100 miliardoj da galaksioj, nudokule,

and one of them is quite difficult to see unless you've got very good eyesight.

kaj unu estas fakte ne facile videble, oni bezonas bonajn vidpovon.

Radio waves. There's another thing.

Radioondoj. Jen alia afero.

Heinrich Hertz, when he discovered radio waves in 1887,

Heinrich Hertz malkovris radioondojn en 1887,

he called them radio waves because they radiated.

li nomis ilin radiajn ondojn ĉar ili radias.

And somebody said to him,

Kaj iu diris al li,

"Well what's the point of these, Heinrich?

"Kio estas la utilo de tiuj, Heinrich?

What's the point of these radio waves that you've found?"

"Kio estas la utilo de tiuj radioondoj, kiujn vi ĵus malkovris?"

And he said, "Well, I've no idea.

Kaj li respondis: "Nu, mi ne scias,

But I guess somebody will find a use for them someday."

"sed nur supozas ke iu iam trovos utilon al ili."

And that's what they do, radio. That's what they discovered.

Ili ja faras tion, radii. Tion ili malkovris.

Anyway, so the biggest thing

Ĉiaokaze, la plej granda afero

that's invisible to us is what we don't know.

kio nevideblas al ni: kion ni malscias.

It is incredible how little we know.

Nekredeble malmulton ni scias.

Thomas Edison once said,

Thomas Edison iam diris,

"We don't know one percent of one millionth

"Ni ne scias unu elcenton el unu elmilionon

about anything."

"pri io ajn."

And I've come to the conclusion --

Kaj mi finfine konkludis...

because you've asked this other question, "What's another thing you can't see?"

ĉar oni demandis tion: "kion alian oni ne kapablas vidi?"

The point, most of us. What's the point?

La punkto, kio estas la punkto, la temo?

(Laughter)

(Ridoj)

(Applause)

(Aplaŭdoj)

You can't see a point. It's by definition dimensionless,

Oni ne vidas punkton, tio estas laŭdifino 0-dimensia,

like an electron, oddly enough.

kiel elektrono - tio estas relative stranga.

But the point, what I've got it down to,

Sed pri la punkto, kion mi finfine konkludis:

is there are only two questions really worth asking.

estas funde du demandoj demandindaj.

"Why are we here?" and "What should we do about it while we are?

"Kial ni estas ĉi tie?" kaj "Kion ni faru pri tio dum ni estas ĉi tie?"

And to help you, I've got two things to leave you with, from two great philosophers,

Por helpi vin: jen du aferoj, el du eminentaj filozofiistoj,

perhaps two of the greatest philosopher thinkers of the 20th century,

eble du el la plej eminentaj filozofiaj pensantoj de la 20-a jarcento,

one a mathematician and an engineer, and the other a poet.

unu estis matematikisto kaj inĝeniero kaj la alia poeto.

The first is Ludwig Wittgenstein who said,

La unua Ludwig Wittgenstein diris:

"I don't know why we are here.

"Mi ne scias kial ni estas ĉi tie,

But I'm pretty sure it's not in order to enjoy ourselves."

"sed certas, ke ne estas por plezuri."

(Laughter)

(Ridoj)

He was a cheerful bastard wasn't he?

Li estis ulo gajiga, ĉu ne?

(Laughter)

(Ridoj)

And secondly and lastly, W.H. Auden,

La dua kaj lasta W.H. Auden,

one of my favorite poets, who said,

unu el miaj plej ŝatataj poetoj, diris

"We are here on earth

"Ni estas ĉi tie sur la tero

to help others.

"por helpi aliajn.

What the others are here for, I've no idea."

"Kion la aliaj faras ĉi tie: mi ne scias."

(Laughter)

(Ridoj)

(Applause)

(Aplaŭdoj)