An inventory of the invisible | John Lloyd

Translator: Gulchin Taghiyeva Reviewer: Vaqif Xansultanov

So the question is, what is invisible?

Sizcə nədir gözəgörünməz olan?

There is more of it than you think, actually.

Əslində siz fikirləşdiyinizdən də çox şey gözəgörünməzdir.

Everything, I would say. Everything that matters

Demək olar ki hər şey. Mənası olan hər şey.

except every thing and except matter.

Təbii ki materiya və şeydən başqa.

We can see matter. But we can't see what's the matter.

Materiyanı görə bilirik, halbuki, əhəmiyyətini görə bilmirik.

As in this cryptic sentence I found in The Guardian recently:

Bu yaxınlarda The Guardian-da oxuduğum bu cümlə kimi:

"The marriage suffered a setback in 1965,

" Evlilik 1965-ci ildə arvadın ərini öldürməsi nəticəsində

when the husband was killed by the wife."

böyük sarsıntı keçirtdi."

(Laughter)

(Gülüş)

There's a world of invisibility there, isn't there?

Gözəgörünməz bir məvhum var cümlədə.

(Laughter)

(Gülüş)

So, we can see the stars and the planets,

Eyniylə, biz ulduz və planterləri görür, ancaq onları

but we can't see what holds them apart

bir birindən ayıran və ya bir yerdə tutan gücü

or what draws them together.

görə bilmirik.

With matter, as with people, we see only the skin of things.

Mənanı da insanlarda olduğu kimi ancaq üzdən görə bilirik.

We can't see into the engine room.

Mənanın yaradıcı qüvvəsini görə bilmirik.

We can't see what makes people tick, at least not without difficulty.

Insanları nəyin hərəkətə gətirdiyini asanlıqla görmək olmur.

And the closer we look at anything, the more it disappears.

Nəyəsə daha yaxından nəzər salsaq o şeydən o qədər uzaqlaşırıq.

In fact, if you look really closely at stuff,

Əşyalara həqiqətən yaxından baxanda,

if you look at the basic substructure of matter,

yəni nəyisə əmələ gətirən maddəyə qədər nəzər salsaq,

there isn't anything there.

heç nəyin olmadığını görürük.

Electrons disappear in a kind of fuzz,

Elektronlar qeyri-müəyyən şəkildə yox olur,

and there is only energy. And you can't see energy.

ortada ancaq enerji qalır. Enerjini də görə bilmirik.

So everything that matters, that's important, is invisible.

Yəni əhəmiyyət kəsb edib, vacib olan hər şey gözəgörünməzdir.

One slightly silly thing that's invisible

Gözəgörünməz olan başqa bir kiçik şey,

is this story, which is invisible to you.

indi danışacağım hekayədir.

And I'm now going to make it visible to you in your minds.

Mən də bu hekayəni sizin beyninizdə yaradacam.

It's about an M.P. called Geoffrey Dickens.

Bu Geoffrey Dickens adlı parlament üzvü haqqındadır.

The late Geoffrey Dickens, M.P. was attending a fete in his constituency.

Keçmiş deputat Geoffrey Dickens seçildiyi ərazidə bir mərasimdə iştirak edirmiş.

Wherever he went, at every stall he stopped he was closely followed

Gəzə-gəzə hər köşkdə dayanarkən, dəhşətli dərəcədə çirkin

by a devoted smiling woman of indescribable ugliness.

bir qadının təbəssümlə onu izlədiyini görürmüş.

(Laughter)

(Gülüş)

Try as he might, he couldn't get away from her.

Nə qədər çalışsa da, ondan qaça bilmirdi.

A few days later he received a letter from a constituent

Bir neçə gün sonra, seçicilərində biri ona məktub yazaraq,

saying how much she admired him,

ona nə qədər heyran olduğunu, mərasimdə onu gördüyünü

had met him at a fete and asking for a signed photograph.

deyir və şəklini istəyirdi.

After her name, written in brackets was the apt description, horse face.

Adının qarşısında mötərizədə tam yerinə düşən at başı şəkli var idi.

(Laughter)

(Gülüş)

"I've misjudged this women," thought Mr. Dickens.

"Bu qadın haqda səhv fikirləşmişəm." Cənab Dickens öz-özünə fikirləşir.

"Not only is she aware of her physical repulsiveness,

"O, təkcə öz çirkinliyindən agah deyil,

she turns it to her advantage.

həm də bundan öz xeyrinə istifadə edir.

A photo is not enough."

Tək şəkil bəs etməz."

So he went out and bought a plastic frame to put the photograph in.

O, çıxıb şəkil üçün çərçivə alır və şəkli çərçivələyir.

And on the photograph, he wrote with a flourish,

Şəklin üstünə isə qürurla yazır,

"To Horse Face, with love from Geoffrey Dickens, M.P."

" At sifətə! sevgilərlə deputat Geoffrey Dickens-dən."

After it had been sent off, his secretary said to him,

Məktubu göndərdikdən sonra, katibəsi ondan soruşur:

"Did you get that letter from the woman at the fete?

" Mərasimdəki o qadının məktubunu aldınız?

I wrote Horse Face on her, so you'd remember who she was."

Kim olduğu yadınıza düşsün deyə adının qarşısını at şəkli çəkmişdim."

(Laughter)

(Gülüş)

I bet he thought he wished he was invisible, don't you?

Məncə deputat da o anda gözəgörünməz olmaq istərdi.

(Laughter)

(Gülüş)

So, one of the interesting things about invisibility

Gözəgörünməzliyin başqa bir cəhəti də budur ki,

is that things that we can't see

görə bilmədiyimiz şeyləri

we also can't understand.

başa düşə də bilmirik.

Gravity is one thing that we can't see

Görə bilməyib, başa düşə bilmədiyimiz başqa bir şey isə

and which we don't understand.

qravitasiyadır.

It's the least understood of all the four fundamental forces,

Dörd əsas qüvvədən ən zəifi və

and the weakest.

ən az anlaşılanıdır.

And nobody really knows what it is or why it's there.

Nə olub, niyə olduğunu heç kəs tam olaraq bilmir.

For what it's worth, Sir Isaac Newton, the greatest scientist who ever lived,

Sir İsaac Newton, dünyaya gəlmiş ən ağıllı alim,

he thought Jesus came to Earth specifically to operate the levers of gravity.

İsanın qravitasiyanın linklərini işə salmaq üçün Yerə endiyinə inanırdı.

That's what he thought he was there for.

İsanın bu iş üçün burda olduğuna inanırdı.

So, bright guy, could be wrong on that one, I don't know.

Ağıllı olsa da bu məsələdə səhv etmiş ola bilər, bilmirəm dəqiq.

(Laughter)

(Gülüş)

Consciousness. I see all your faces.

Dərk etmə. Hamınızın üzünü görürəm.

I have no idea what any of you are thinking. Isn't that amazing?

Ancaq nə fikirləşdiyinizi bilmirəm. Gözəl bir şey deyilmi?

Isn't that incredible that we can't read each other's minds?

Bir-birimizin fikrini oxuya bilməməyimizi qeyri-adi bir şey deyilmi?

But we can touch each other, taste each other perhaps, if we get close enough.

Ancaq bir-birimizi görür, hətta çox yaxınlaşsaq duya da bilirik.

But we can't read each other's minds. I find that quite astonishing.

Ancaq bir-birimizin fikrini görə bilmirik. Bu məni çox heyrətləndirir.

In the Sufi faith, this great Middle Eastern religion,

Orta Asiyada böyük din olan Sufizmə görə,

which some claim is the route of all religions,

ki bu dinin bütün dinlərin əsası olduğunu hesab edənlər var,

Sufi masters are all telepaths, so they say.

Sufi mollaları hamısı telepat olurlar, ya da özləri belə deyirlər.

But their main exercise of telepathy

Onlar, bizim mövcud olmayan hissələrimizə

is to send out powerful signals to the rest of us that it doesn't exist.

güclü siqnallar göndərməklə telepatiya qururlar.

So that's why we don't think it exists,

Buna görə də Sufi mollarların bizimlə telepatiya qurduqlarını

the Sufi masters working on us.

başa düşə bilmirik.

In the question of consciousness

Dərketmə də fövqəltəbii zəka(ağıllılıq)

and artificial intelligence,

kimidir,

artificial intelligence has really, like the study of consciousness,

fövqəltəbii zəkanın öyrənilməsi də, dərrakə kimi

gotten nowhere. We have no idea how consciousness works.

sonu olmayan axtarışdır.

With artificial intelligence, not only have they not created artificial intelligence,

Biz hələlik nəinki fövqəltəbii zəka anlayışını , heç fövqəltəbii

they haven't yet created artificial stupidity.

ağılsızlıq anlayışını da yarada bilməmişik.

(Laughter)

(Gülüş)

The laws of physics: invisible, eternal, omnipresent, all-powerful.

Fizikanın qanunları; hamısı güclü, hər yerdə mövcud, daimi və görünməzdir.

Remind you of anyone?

Nəyisə xatırladır?

Interesting. I'm, as you can guess,

Maraqlıdır. Çoxunuzun güman etdiyi kimi,

not a materialist, I'm an immaterialist.

materialist deyiləm, qeyri-materialistəm.

And I've found a very useful new word, ignostic. Okay?

İqnostik(məhəl qoymayan) deyilən yeni bir söz kəşf etmişəm.

I'm an ignostic.

Mən də iqnostikəm.

I refuse to be drawn on the question of whether God exists,

Allahın mövcud olub olmadığı sualına Allahın

until somebody properly defines the terms.

nə olduğu izah olunmadıqca cavab verməkdən çəkinirəm.

(Laughter)

(Gülüş)

Another thing we can't see is the human genome.

Görə bilmədiyimiz digər şey, insan genomudur.

And this is increasingly peculiar,

Bu xüsusi bir haldır, çünki

because about 20 years ago, when they started delving into the genome,

20 il əvvəl genom araşdırılmağa başlayanda

they thought it would probably contain around 100,000 genes.

bir genomda 100 minə qədər gen olacağını müəyyən etdilər.

Geneticists will know this, but every year since,

Genetiklər daha yaxşı bilər, illər keçdikcə bu rəqəm

it's been revised downwards.

yenilənir.

We now think there are likely to be only just over 20,000

İndi insan genomunda 20 mindən çox

genes in the human genome.

gen olduğuna inanırıq.

This is extraordinary. Because rice -- get this --

Bu çox müstəsna haldır. Çünki,

rice is known to have 38 thousand genes.

düyüdə genlərin sayı 38 mindir.

Potatoes, potatoes have 48 chromosomes. Do you know that?

kartofda 48 xromosom var, bunu bilirdiniz?

Two more than people,

İnsanlardan ikicə xromosom artıq olduğunu,

and the same as a gorilla.

qorilla ilə isə eyni olduğunu necə?

(Laughter)

(Gülüş)

You can't see these things, but they are very strange.

Bunları da görə bilməsək də çox qeyri-adi faktlardır.

(Laughter)

(Gülüş)

The stars by day. I always think that's fascinating.

Gün işığında ulduzlar var bir də. Həmişə mənə məftunedici görünüb.

The universe disappears.

Kainat yox olur.

The more light there is, the less you can see.

İşıq artıqca ulduzlar itir.

Time, nobody can see time.

Başqa bir məfhum vaxtdır. İnsanların görə bilmədiyi.

I don't know if you know this. Modern physics,

Bilmirəm bilirsiniz ya yox. Müasir fiziklər arasında

there is a big movement in modern physics

belə bir tendensiya var ki,

to decide that time doesn't really exist,

vaxtın mövcudluğunu inkar etsinlər,

because it's too inconvenient for the figures.

çünki vaxt anlayışı hesablamalarda çətinlik törədir.

It's much easier if it's not really there.

Vaxt mövcud olmadıqda daha asan olur.

You can't see the future, obviously.

Başqa bir görünməz şey təbii ki, gələcəkdir.

And you can't see the past, except in your memory.

Keçmiş də, yaddaşımız olmasa mövcud deyil.

One of the interesting things about the past is

Keçmiş haqda başqa bir maraqlı fakt isə,

you particularly can't see. My son asked me this the other day,

keçmişi tam xatırlamaq olmamasıdır. Oğlum o gün soruşdu ki,

he said, "Dad, can you remember what I was like when I was two?"

" Ata, uşaq vaxtı necə olduğumu xatırlayırsan?"

And I said, "Yes." And he said, "Why can't I?"

Mən də "Hə." dedim. O isə soruşdu ki, " Bəs mən niyə xatırlamıram?"

Isn't that extraordinary? You cannot remember

Bu da qeyri-adi bir şey deyilmi? İki-üç yaşdan əvvəl

what happened to you earlier than the age of two or three,

baş verənlərin heç birini xatırlamırsan.

which is great news for psychoanalysts,

Əslində psixoanalitiklər üçün bu yaxşı xəbərdir,

because otherwise they'd be out of a job.

onlar bu yolla iş tapırlar.

Because that's where all the stuff happens

Bizi biz edən hər şey,

(Laughter)

(Gülüş)

that makes you who you are.

əslində bu vaxt baş verir.

Another thing you can't see is the grid on which we hang.

Başqa bir maraqlı mövzu bədənimizdir.

This is fascinating. You probably know, some of you,

Bu da valehedici haldır. Bəziləriniz bilirsiniz ki,

that cells are continually renewed. You can see it in skin and this kind of stuff.

hüceyrələr daimi yenilənir. Dəridə bunu görmək olur.

Skin flakes off, hairs grow, nails, that kind of stuff.

Dərimiz quruyur, saçımız tökülür, dırnağımız uzanır, və s.

But every cell in your body is replaced at some point.

Əslində isə bədəndəki bütün hüceyrələr yenilənir.

Taste buds, every 10 days or so.

Dad bilmə hüceyrələri, 10 gündə bir yenilənir.

Livers and internal organs sort of take a bit longer. A spine takes several years.

Ciyər və digər daxili orqanlar bir az uzun çəkir. Onurğalar bir necə il çəkir.

But at the end of seven years, not one cell in your body

Ancaq yeddi ilin sonunda, sizə aid olan bütün hüceyrələr

remains from what was there seven years ago.

yox olmuş və başqası ilə əvəz olunmuş olur.

The question is, who, then, are we?

Burda sual olunur, onda biz kimik?

What are we? What is this thing that we hang on,

Biz nəyik? Biz nəyin üzərində dururuq?

that is actually us?

Bu həqiqətən bizik?

Okay. Atoms, you can't see them.

Dəyişək mövzunu. Atomlar, gözlə görünmürlər.

Nobody ever will. They're smaller than the wavelength of light.

Heç kəs də görə bilməyəcək. İşıq dalğasının uzunluğundan da balacadırlar.

Gas, you can't see that.

Qazı da görə bilmirik.

Interesting. Somebody mentioned 1600 recently.

Maraqlıdır, kimsə 1600-cül illərdən danışırdı.

Gas was invented in 1600

Qaz 1600-cü ildə Alman kimyaçısı

by a Dutch chemist called Van Helmont.

Van Helmont tərəfindən icad olunub.

It's said to be the most successful ever invention

Müəllifi məlum olan ən məşhur

of a word by a known individual.

söz olduğunu deyirlər.

Quite good. He also invented a word called "blas,"

Yaxşı tapıntıdır. O, "blas" adlı bir söz də icad etmişdi,

meaning astral radiation.

ulduzlardan gələn radiasiya mənasında.

Didn't catch on, unfortunately.

Çox tutarlı olmasa da.

(Laughter)

(Gülüş)

But well done, him.

Yenə də əhsən.

(Laughter)

(Gülüş)

There is so many things that -- Light.

O qədərdi ki, görünməyən siyahısı. Biri də işıq.

You can't see light. When it's dark, in a vacuum,

İşığı görə bilmirik. Əgər qaranlıq yerdə durarkən kimsə

if a person shines a beam of light straight across your eyes,

üstünüzə işıq salsa onu görə bilmirsiniz.

you won't see it. Slightly technical, some physicists will disagree with this.

Bu hissədə texniki baxımdan bəzi fiziklər mənimlə razılaşmaya bilər.

But it's odd that you can't see the beam of light,

Qəribədir ki, biz işıq şüasını deyil, işığın toxunduğu şeyləri

you can only see what it hits.

görə bilirik ancaq.

I find that extraordinary, not to be able to see light,

İşığı, həmçinin qaranlığı görə bilməməyi də çox

not to be able to see darkness.

qeyri-adi bir hal olaraq dəyərləndirirəm.

Electricity, you can't see that.

Elektrik cərəyanını da görə bilmirik.

Don't let anyone tell you they understand electricity.

Kimsə elektrikdən başım çıxır desə, inanmayın.

They don't. Nobody knows what it is.

Bilmirlər. Heç kəs nə olduğunu bilmir.

(Laughter)

(Gülüş)

You probably think the electrons in an electric wire

Fikirləşirsiniz ki, işığı yandıran kimi,

move instantaneously down a wire, don't you, at the speed of light

elektrik naqilindəki elektronlar dərhal işıq sürəti ilə

when you turn the light on. They don't.

naqildə hərəkət edirlər? Əslində isə etmirlər.

Electrons bumble down the wire,

Elektronlar, naqilin üzərində balın yayılması

about the speed of spreading honey, they say.

sürəti ilə dağınıq şəkildə hərəkət edirlər, deyilənə görə.

(Laughter)

(Gülüş)

Galaxies, 100 billion of them estimated in the universe.

Qalaktikalar, 100 milyarda yaxın olduğu müəyyən edilib.

100 billion. How many can we see? Five.

Yüz milyard. Biz neçəsini görə bilirik? - Beşini.

Five out of the 100 billion galaxies, with the naked eye,

100 milyard qalaktikadan yalnız beşini. Adi gözlə,

and one of them is quite difficult to see unless you've got very good eyesight.

yaxşı görmə qabiliyyətiniz varsa, yalnız beşini görə bilərsiniz.

Radio waves. There's another thing.

Radi dalğaları. Bu da başqa misaldır.

Heinrich Hertz, when he discovered radio waves in 1887,

Heinrich Hertz 1887-ci ildə radio dalğalarını kəşf etdi.

he called them radio waves because they radiated.

Şüalandıqlarına görə də, radio dalğaları adlandırdı.

And somebody said to him,

Kimsə ondan soruşanda ki,

"Well what's the point of these, Heinrich?

" Bəs Heinrich, bu dalğaların məqsədi nədir?

What's the point of these radio waves that you've found?"

Bu kəşf etdiyin dalğalar nə işə yarayır?"

And he said, "Well, I've no idea.

O cavab verir, " Bilmirəm, əslində.

But I guess somebody will find a use for them someday."

Amma yəqin ki, kimsə onlarla nəsə etməyi öyərnəcək."

And that's what they do, radio. That's what they discovered.

İnsanlar da radionun özünü icad etdilər.

Anyway, so the biggest thing

Uzun sözün qısası, görə bilmədiyimiz ən mühüm şey

that's invisible to us is what we don't know.

bilmədiyimiz şeydir.

It is incredible how little we know.

Necə az bildiyimiz də çox qəribədir.

Thomas Edison once said,

Bir dəfə Thomas Edison deyib ki,

"We don't know one percent of one millionth

"Nəsə haqda milyonda bir biliyimiz də

about anything."

yoxdur."

And I've come to the conclusion --

Burada da yekunlaşdırmaq istəyirəm--

because you've asked this other question, "What's another thing you can't see?"

çünki məndən soruşubsunuz ki, " Görə bilmədiyimiz başqa nələr var?"

The point, most of us. What's the point?

Nitqimin əsas məqsədi. Təbii ki, burda olmaqda əsas məqsədim nədir?

(Laughter)

(Gülüş)

(Applause)

(Alqış)

You can't see a point. It's by definition dimensionless,

Əsas məqsədi görə bilmirik. Əsas məqsəd

like an electron, oddly enough.

elektronlar kimi qəribə də olsa qeyri-sabit, yersizdir.

But the point, what I've got it down to,

Mənim yaratdığım əsas fikir isə budur ki,

is there are only two questions really worth asking.

soruşmalı olduğumuz iki əsas sual var.

"Why are we here?" and "What should we do about it while we are?

"Biz niyə burdayıq?" və "Burda olarkən nə ilə məşğul olmalıyıq?"

And to help you, I've got two things to leave you with, from two great philosophers,

Sizə bu suallara cavab tapmaqda kömək etməq üçün iki böyük filosofun fikrini sizlə bölüşmək istərdim.

perhaps two of the greatest philosopher thinkers of the 20th century,

20-ci əsrin ən böyük filosoflarıdır, mənim fikrimcə.

one a mathematician and an engineer, and the other a poet.

Biri riyazıyyatçı və mühəndis, digəri isə şairdir.

The first is Ludwig Wittgenstein who said,

Birinci şəxs Ludwig Wittgenstein-dir, və o deyirdi ki,

"I don't know why we are here.

"Niyə burda olduğumuzdan əmin deyiləm, amma məncə

But I'm pretty sure it's not in order to enjoy ourselves."

bu ürəyimiz istəyən kimi kef etməyimiz üçün deyil."

(Laughter)

(Gülüş)

He was a cheerful bastard wasn't he?

Çox şən bir insan olub deyəsən.

(Laughter)

(Gülüş)

And secondly and lastly, W.H. Auden,

İkinci və son filosof, W.H. Auden-dir.

one of my favorite poets, who said,

Ən sevdiyim şairlərdən biri olan bu şəxs deyib ki,

"We are here on earth

"Başqalarına kömək etmək üçün

to help others.

dünyaya gəlmişik.

What the others are here for, I've no idea."

Başqaları niyə burdadır? Heç özüm də bilmirəm."

(Laughter)

(Gülüş)

(Applause)

(Alqış)