Climate change: Earth's giant game of Tetris - Joss Fong

Translator: Tun Lin Aung + 1 Reviewer: Mie Cho

To understand climate change,

ရာသီဥတုပြောင်းလဲမှုကို နားလည်ဖို့

think of the game "Tetris."

Tetris တုံးဆင့်ဂိမ်းကို တွေးကြည့်ပါ

For eons, Earth has played a version of this game with blocks of carbon.

ကပ်ကမ္ဘာအတွက် ကမ္ဘာမြေက ကာဗွန်တုံးတွေနဲ့ ဒီဂိမ်း အမျိုးအစားကို ကစားပါတယ်

They enter the atmosphere as carbon dioxide gas from volcanoes,

၄င်းတို့ကလေထုထဲကို မီးတောင်၊အပင်ဆွေး​ေ အသက်ရှူသတ္တဝါနဲ့ပင်လယ်မျက်နှာပြင်ကထွက်တဲ့

decaying plant matter,

breathing creatures

ကာဗွန်ဒိုင်အောက်ဆိုဒ်

and the surface of the sea.

အနေနဲ့

And they leave the atmosphere when they're used by plants during photosynthesis,

ဝင်လာပါတယ်

၎င်းတို့ကို အပင်တွေက အစာချက်လုပ်ငန်းမှာ အသုံးပြုတဲ့အခါ၊ သမုဒ္ဒရာက

absorbed back into the ocean,

ပြန်စုပ်ယူတဲ့အခါ မြေလွှာနဲ့နုန်းမှာ

or stored in soil and sediment.

သိုလှောင်တဲ့အခါ လေထုထဲကနေ ပြန်ထွက်သွားပါတယ်

This game of Tetris is called the carbon cycle,

ဒီ Tetris တုံးဆင့်ဂိမ်းကို ကာဗွန်သံသရာ လို့ခေါ်ပြီး

and it's the engine of life on Earth.

၎င်းက ကမ္ဘာ့သက်ရှိတို့ရဲ့ အင်ဂျင်တစ်ခုပါ

What's the connection to climate?

၄င်းက ရာသီဥတုနဲ့ ဘယ်လိုပတ်သတ်ပါလဲ

Well, when that carbon dioxide is in the air,

ဒီကာဗွန်ဒိုင်အောက်ဆိုဒ်တွေ လေထဲမှာပြန်စုပ်ယူခံဖို့

waiting to be reabsorbed,

စောင့်ဆိုင်းနေစဉ် အာကာသထဲ

it traps a portion of the sun's heat,

ယိုစိမ့်သွားမဲ့ နေရဲ့အပူချိန်တချို့ကို

which would otherwise escape to space.

ထွက်ပေါက်မရှိအောင် ပိတ်လှောင်ထားပါတယ်

That's why carbon dioxide is called a greenhouse gas.

ဒါကြောင့်ကာဗွန်ဒိုင်အောက်ဆိုဒ်ကို ဖန်လုံအိမ်ဓာတ်ငွေလို့ခေါ်ပြီး

It creates a blanket of warmth,

၎င်းက ဖန်လုံအိမ်အာနိသင်လို့ သိကြတဲ့

known as the greenhouse effect,

ပူနွေးတဲ့အလွှာကို ဖန်တီးခြင်းဖြင့်

that keeps our Earth from freezing like Mars.

ကမ္ဘာကို အင်္ဂါဂြိုဟ်လို မအေးခဲအောင် ထိန်းပေးပါတယ်

The more carbon dioxide blocks hang out in the atmosphere waiting to be cleared,

လေထုထဲမှာ ရှင်းထုတ်ခံဖို့ စောင့်စားနေတဲ့ ကာဗွန်ဒိုင်အောက်ဆိုဒ်တုံးတွေ ပိုများလေလေ

the warmer Earth becomes.

ကမ္ဘာမြေ ပိုပူနွေးလာလေလေ ပါပဲ။

Though the amount of carbon in the atmosphere

လေထုထဲက ကာဗွန်ပမာဏဟာ ရေခဲခေတ်နဲ့ ဥက္ကာခဲ

has varied through ice ages and astroid impacts,

ကျရောက်တဲ့ ကာလတစ်လျောက်လုံး အပြောင်းအလဲ ဖြစ်ခဲ့ပေမဲ့

over the past 8,000 years the stable climate we know took shape,

လွန်ခဲ့တဲ့ နှစ် ၈,၀၀၀ ကာလအတွင်းမှာ တည်ငြိမ်တဲ့ရာသီဥတုဟာ ရုပ်လုံးပေါ်လာပြီး

allowing human civilization to thrive.

လူ့ယဉ်ကျေးမှုတွေကို ရှန်သန်ခွင့် ပြုလိုက်ပါတယ်

But about 200 years ago,

ဒါပေမဲ့ လွန်ခဲ့တဲ့ နှစ် ၂၀၀ ခန့်မှာ

we began digging up that old carbon that had been stored in the soil.

မြေလွှာထဲသိုလှောင်ထားတဲ့ သက်ရင့် ကာဗွန်တွေကို စတင်တူးဖော်ခဲ့ကြတယ်

These fossil fuels, coal, oil and natural gas

ဒီရုပ်ကြွင်းလောင်စာတွေ၊ ကျောက်မီသွေး၊ ရေနံနဲ့ သဘာ၀ဓာတ်ငွေ့တွေက

are made from the buried remains of plants and animals

လူသားတွေမပေါ်ခင် ရှေးကာလထဲက သေဆုံးတဲ့ အပင်နဲ့တိရစ္ဆာန်တို့ရဲ့

that died long before humans evolved.

မြေမြှုပ်အကြွင်းအကျန်များက ဖြစ်လာတာပါ

The energy stored inside them was able to power

၎င်းတို့ဆီမှာ သိုလှောင်ထားတဲ့ စွမ်းအင်က

our factories, cars and power plants.

စက်ရုံ၊ကားနဲ့ ဓာတ်အားပေးစက်ရုံတွေကို မောင်းနှင်နိုင်ပေမဲ့

But burning these fuels also injected new carbon blocks into Earth's Tetris game.

ဒီလောင်ကျွမ်းမှုကကမ္ဘာ့Tetrisတုံးဆင့်ဂိမ်း ထဲကို ကာဗွန်အသစ်တွေ ဝင်ရောက်စေပါတယ်

At the same time, we cleared forests for agriculture,

တစ်ချိန်တည်းမှာပဲ စိုက်ပျိုးရေးအတွက် တောတွေရှင်းတာကြောင့်

reducing the Earth's ability to remove the blocks.

ကမ္ဘာ့ရဲ့ ကာဗွန်ဖယ်ရှားနိုင်စွမ်းကို ကျဆင်းစေပါတယ်

And since 1750, the amount of carbon in the atmosophere

၁၇၅၀ ခုနှစ် ကတည်းက လေထုထဲရှိ ကာဗွန်ပမာဏဟာ

has increased by 40%,

၄၀% လောက်ထိ တိုးသွားလိုက်တာ

and shows no sign of slowing.

ကျရိပ်ကိုမပြတော့ပါဘူး

Just like in Tetris, the more blocks pile up,

ဒီ Tetris တုံးဆင့်နည်းလိုပါပဲ၊ အတုံးတွေ ပုံလာလေ

the harder it becomes to restore stability.

တည်ငြိမ်အောင်ထိန်းဖို့ ပိုခက်လေပါပဲ

The extra carbon dioxide in the atmosphere

လေထုထဲက အပိုဆောင်း ကာဗွန်ဒိုင်အောက်ဆိုဒ်တွေက

accelerates the greenhouse effect

မျက်နှာပြင်အပူကို ပိုလှောင်ပိတ်စေခြင်းဖြင့်

by trapping more heat near the surface

ဖန်လုံအိမ်အာနိသင်ကို အရှိန်မြင့်စေပြီး

and causing polar ice caps to melt.

ဝင်ရိုးစွန်း ရေခဲလွှာတွေကို ပျော်ဆင်းစေပါတယ်

And the more they melt, the less sunlight they're able to reflect,

ဒါတွေ ပိုအရည်ပျော်လေ၊ နေရောင်ခြည် အလင်းပြန်မှုနည်းလေဖြစ်ပြီး

making the oceans warm even faster.

သမုဒ္ဒရာရေ ပူနွေးမှုကိုတောင် ပိုမြန်စေပါတယ်

Sea levels rise, coastal populations are threatened with flooding,

ပင်လယ်ရေမြင့်တက်လာပြီး ကမ်းရိုးတန်း ဒေသရှိလူများကို ရေလွှမ်းမိုးခြင်း၊

natural ecosystems are disrupted,

သသာ၀ဂေဟစနစ် ပျက်သုန်းခြင်း၊ အချိန်နှင့်အမျှ

and the weather becomes more extreme over time.

ပိုပြင်းထန်တဲ့ရာသီဥတု စတဲ့အန္တရာယ်တွေနဲ့ ရင်ဆိုင်ရမည့်အလားအလာတွေရှိစေလာပါမယ်

Climate change may effect different people and places in different ways.

ရာသီဥတုပြောင်းလဲမှုက လူအမျိုးမျိုးနဲ့ ဒေသတွေကိုနည်းပေါင်းစုံနဲ့ထိခိုက်နိုင်တယ်

But, ultimately, it's a game that we're all stuck playing.

ဒါပေမဲ့ နောက်ဆုံးမှာတော့ ဒါက ကျုပ်တို့အားလုံး မပါမနေရမဲ့ ကစားပွဲပါ

And unlike in Tetris,

Tetris ဂိမ်းနဲ့မတူတဲ့အချက်က

we won't get a chance to start over and try again.

ပြန်စဖို့နဲ့ ထပ်ကြိုးစားဖို့ အခွင့်အရေး တော့ ထပ်မရတော့ပါဘူး