Where does gold come from? - David Lunney

Translator: mabbast chato Reviewer: Daban Q Jaff

In medieval times,

لە سەدەکانی ناوەڕاست،

alchemists tried to achieve the seemingly impossible.

کیمیاگەران هەوڵیاندەدا کارێکی محاڵ بکەن.

They wanted to transform lowly lead into gleaming gold.

دەیانویست قوڕقوشمێکی نزم بۆ ئاڵتونێکی درەوشاوە بگۆڕن.

History portrays these people as aged eccentrics,

لە دەقە مێژوییەکان ئەو کەسانە وەکو سەدی وەلانێدراوبوون

but if only they'd known that their dreams were actually achievable.

بەڵام ئەگەر تەنها بیانزانیاییە کەوا خەونەکانیان دێتە دی.

Indeed, today we can manufacture gold on Earth

لەڕاستیدا، ئەمڕۆ دەتوانین ئاڵتون لەسەر زەوی دروست بکەین

thanks to modern inventions

سوپاس بۆ داهێنانە نوێیەکان

that those medieval alchemists missed by a few centuries.

کەوا ئەو کیمیاگەرانەی سەدەی ناوەڕاست نەیانتوانی ئاڵتون دروست بکەن.

But to understand how this precious metal

بەڵام با تێبگەین کە چۆن ئەو مادە بەنرخە

became embedded in our planet to start with,

لە سەرەتاوە لە هەسارەکەمان چەسپیووە،

we have to gaze upwards at the stars.

پێویستە سەیری ئەستێرەکان بکەین.

Gold is extraterrestrial.

ئاڵتوان لە دەرەوەی زەوییە واتا لە بەرگە هەواییە.

Instead of arising from the planet's rocky crust,

لەجیاتی ئەوەی ئاڵتوان لە هەسارەیەکی توێکلی بەرداین بەدیبێت،

it was actually cooked up in space

لە ڕاستیەکەی لە ئاسمان ئاڵتوان بەدی دێت

and is present on Earth because of cataclysmic stellar explosions

و ئێستاش لە زەوی ئاڵتوان بەدی دێت چونکە بەهۆی تەقینەوەی ئەستێرەی بنەڕەتی

called supernovae.

پێدەڵێن سوپەرنۆڤای.

Stars are mostly made up of hydrogen, the simplest and lightest element.

ئەستێرەکان زیاتر لە هایدرۆجین دروستکراون، سادەترین و ڕوناکترین مادەن.

The enormous gravitational pressure of so much material

پەستان زەختێکی مەزن لە زۆر مادەی

compresses and triggers nuclear fusion in the star's core.

پەستان و کاردانەوەی ناوەکەی دەکات لە ناوەڕۆکی ئەستێرە.

This process releases energy from the hydrogen,

ئەم پرۆسەیەش وزە لە هایدرۆجین بەرەڵادەکات،

making the star shine.

وادەکات ئەستێرە بدرەوشێتەوە.

Over many millions of years,

زیاتر لە ملیۆنەها ساڵە،

fusion transforms hydrogen into heavier elements:

کاردانەوەی ناوەکی هایدرۆجین بۆ مادە قورسەکانی تر دەگۆڕێت وەک:

helium, carbon, and oxygen,

هیلیۆم، کاربۆن، و ئۆکسجین

burning subsequent elements faster and faster to reach iron and nickel.

مادە پاشکۆکان خێراتر و خێراتر دەسوتێن تا بە ئاسن و نیکل بگەن.

However, at that point nuclear fusion no longer releases enough energy,

هەرچۆنێک بێت، لەو کاتەدا کاردانەوە ناوەکیەکە چیتر وزە بەرەڵاناکات،

and the pressure from the core peters out.

و پەستانیش لەسەر ناوەڕۆکی ئەستێرەکە نامێنێت.

The outer layers collapse into the center,

توێژەکانی دەرەوە بۆ ناوەوە دەڕوخێن،

and bouncing back from this sudden injection of energy,

و زوو چاکبوونەوە لەو درزە خێرایانەی وزە،

the star explodes forming a supernova.

ئەستێرەکە دەتەقێتەوە سوپەرنۆڤا دروست دەبێت.

The extreme pressure of a collapsing star is so high,

پەستانی لە ڕادەبەدەری ئەستێرە تێکشکاوەکە شێتانەییە،

that subatomic protons and electrons are forced together in the core,

کەوا ئەلیکترۆنەکان و پڕۆتۆنەکانی ئەتۆمی ناوەکی بەیەکەوە زەخت لە ناوەڕۆکەکە دەکەن

forming neutrons.

نیترۆنەکان پێک دەهێنن.

Neutrons have no repelling electric charge

نیتڕۆنەکان بەرپەرچی وزە کارەبایەکە نادەنەوە

so they're easily captured by the iron group elements.

هەربۆیە بە ئاسانی لەلایەن مادەکانی گروپی ئاسان کۆنترۆڵ دەکرێن.

Multiple neutron captures enable the formation of heavier elements

چەند نیتڕۆن دەتوانن بەژداری پێکهێنانی مادە قورسەکانی تر بکەن

that a star under normal circumstances can't form,

کەوا ئەستێرە لە ژێر بارودۆخێکی وادا ناتوانێت پێکهێنان بکات،

from silver to gold,

لە زیوەوە بۆ ئاڵتون،

past lead and on to uranium.

قوڕقوشمی ڕابردوو و یۆڕانیۆمی تازە.

In extreme contrast to the million year transformation of hydrogen to helium,

جیاوازیەکی لە ڕادەبەدەر دروست دەکات بۆ میلۆن ساڵ گۆڕانی هایدرۆجین بۆ هیلیۆم

the creation of the heaviest elements in a supernova

دروستکردنی قورسترین مادەکان لە سوپەرنۆڤا

takes place in only seconds.

تەنها لە یەک چرکە شوێنی خۆی دەگرێت.

But what becomes of the gold after the explosion?

بەڵام داوای تەقینەوەکە چی دەبێتە ئاڵتون؟

The expanding supernova shockwave propels its elemental debris

سوپەرنۆڤا فراوانەکە مادە پاشماوەیەکان دەخولێنێتەوە

through the interstellar medium,

لە نێوان ئەستێرە مامناوەندەییەکان،

triggering a swirling dance of gas and dust

بەخێرای سەما بە گاز و تۆز دەکات

that condenses into new stars and planets.

کەوا بۆ ئەستێرە و هەسارە نوێیەکان خەستی دەکاتەوە.

Earth's gold was likely delivered this way

ئاڵتونی زەوی بەوشێوەیە بەدی دێت

before being kneaded into veins by geothermal activity.

پێش ئەوەی بچێتە ناو کرۆکی زەوی بە هاوکاری چالاکی گەرمی زەوی جێگربێت.

Billions of years later, we now extract this precious product by mining it,

چەند بلیۆن ساڵێک دواتر، واتا ئێستا ئەو مادە بەنرخە بە کانزاکاری بەرهەم دێت.

an expensive process that's compounded by gold's rarity.

پرۆسەیەکە تێچووی زۆرە کەوا بە دەگمەنی ئاڵتوان پێکهێنراوە.

In fact, all of the gold that we've mined in history

لەڕاستییدا ئەو هەموو ئاڵتونەی کەوا لە مێژوو کانزاکاری بۆکراوە

could be piled into just three Olympic-size swimming pools,

دەتوانیت لە سێ حەوزی مەلەوانی ئۆلۆمپیات جێبکەیتەوە،

لەگەڵ ئەوەشدا ئاڵتون نوێنەرایەتی چەند مادەی بەنرخ دەکات

although this represents a lot of mass

because gold is about 20 times denser than water.

چونکە ئاڵتون نزیکەی ٢٠ جار لە ئاو چڕ ترە.

So, can we produce more of this coveted commodity?

هەربۆیە، ئایە دەتوانین زیاتر لەو مادە بەنرخ دڵخوازە دروست بکەین؟

Actually, yes.

لەڕستییدا، بەڵێ.

Using particle accelerators, we can mimic the complex nuclear reactions

بە بەکارهێنانی گەردیلە چالاکەکان، دەتوانین لاسای کاردانەوە ناوەکییە ئاڵۆزەکە بکەین

that create gold in stars.

کەوا ئەڵتون لە ئەستێرەکان دروست دەکات.

But these machines can only construct gold atom by atom.

بەڵام ئەو ئامێرانە تەنها دەتوانن ئەتۆم بە ئەتۆم ئاڵتون دروست بکەن.

So it would take almost the age of the universe to produce one gram

کەواتە ئەوە نزیکەی سەدەیەکی دەوێت تا گەردوون یەک گرام بەرهەم دەهێنێت

at a cost vastly exceeding the current value of gold.

نرخی بنەڕەتی ئێستای ئاڵتون زۆر بەرزە.

So that's not a very good solution.

کەواتە ئەو چارەسەرێکی زۆر باش نییە،

But if we were to reach a hypothetical point

بەڵام ئەگەر بە خاڵی گریمانە بگەین

where we'd mined all of the Earth's buried gold,

دەمانەوێت لە کوێ ئەو هەموو ئاڵتونەی زەوی کانزاگاری بۆ بکەین،

there are other places we could look.

شوێنی دیکە هەیە دەتوانین سەیری بکەین.

The ocean holds an estimated 20 million tons of dissolved gold

زەریا ٢٠ ملیۆن ئاڵتونی تواوەی خەمڵێندراوی لە خۆ گرتووە

but at extremely miniscule concentrations making its recovery too costly at present.

بەڵام لە ئێستا دا کۆکردنەوەی چاک کردنی ئەو ئاڵتونانە زۆری تێدەچێت.

Perhaps one day, we'll see gold rushes to tap the mineral wealth

لەوانەیە ڕۆژێک، ڤیدیۆیەکی تۆمارکراوی ئاڵتوانی سامانی کانزای

of the other planets of our solar system.

لە هەسارەیەکی دیکەی سیستەمی خۆر ببینین.

And who knows?

و کێ دەزانێت؟

Maybe some future supernova will occur close enough

لەوانەیە لە داهاتوودا سوپەرنۆڤایەک ڕووبدات

to shower us with its treasure

بە گەنجینە ببارێت

and hopefully not eradicate all life on Earth in the process.

و گەشبینبین بە هۆی ئەم پڕۆسەیە ژیان لەسەر زەوی کۆتای نایەت.