Where does gold come from? - David Lunney

Translator: Zaya Skodde Reviewer: Marla Munkh-Achit

In medieval times,

Дундад зуунд алхимичид

alchemists tried to achieve the seemingly impossible.

боломжгүй мэт зүйлсийг оролддог байжээ.

They wanted to transform lowly lead into gleaming gold.

Тэд хар тугалгыг гялалзсан алт болгон хувиргахыг хүсдэг байв.

History portrays these people as aged eccentrics,

Түүх тэднийг жигтэй хөгшин хүмүүс мэтээр дүрсэлдэг ч

but if only they'd known that their dreams were actually achievable.

мөрөөдөл нь биелэх боломжтойг тэд мэдээгүй нь харамсалтай.

Indeed, today we can manufacture gold on Earth

Өнөөдөр бид орчин үеийн ололтуудын ачаар

thanks to modern inventions

алт үйлдвэрлэх боломжтой болсон бөгөөд

that those medieval alchemists missed by a few centuries.

алхимичид хэдэн зуунаар л хоцорсон юм.

But to understand how this precious metal

Гэхдээ эхлээд энэ үнэт метал

became embedded in our planet to start with,

хэрхэн манай гаригт шигтгэгдсэнийг ойлгохын тулд

we have to gaze upwards at the stars.

бид одод руу ширтэх хэрэгтэй.

Gold is extraterrestrial.

Алт харь гарагаас ирсэн.

Instead of arising from the planet's rocky crust,

Алт манай гарагийн чулуулаг хөрснөөс ургахын оронд

it was actually cooked up in space

сансарт боловсорч,

and is present on Earth because of cataclysmic stellar explosions

"супернова" хэмээх оддын огцом тэсрэлтээр

called supernovae.

Дэлхий дээр бий болсон ажээ.

Stars are mostly made up of hydrogen, the simplest and lightest element.

Од нь хамгийн энгийн, хөнгөн элемент болох устөрөгчөөс бүрддэг.

The enormous gravitational pressure of so much material

Их хэмжээний материалын асар их таталцлын даралт

compresses and triggers nuclear fusion in the star's core.

одны цөмд шахагдаж, цөмийн урвалыг идэвхижүүлдэг.

This process releases energy from the hydrogen,

Энэ үйл явц устөрөгчөөс энерги ялгаруулснаар

making the star shine.

одод гялалздаг юм.

Over many millions of years,

Олон сая жилийн турш энэ цэнэг

fusion transforms hydrogen into heavier elements:

устөрөгчийг илүү хүнд элементүүд болох

helium, carbon, and oxygen,

гели, нүүрстөрөгч болон хүчилтөрөгчид хувирган,

burning subsequent elements faster and faster to reach iron and nickel.

дараагийн элементийг илүү хурдан шатаасаар төмөр болон никельд хувиргана.

However, at that point nuclear fusion no longer releases enough energy,

Гэсэн ч тэр үед цөмийн цэнэг хангалттай энерги ялгаруулахаа больсноор

and the pressure from the core peters out.

цөмөөс ирэх даралт буурдаг.

The outer layers collapse into the center,

Гадна давхарга төв рүү нурж,

and bouncing back from this sudden injection of energy,

гэнэтийн энергийн энэ урсгалаас буцаж ойход

the star explodes forming a supernova.

од дэлбэрч супернова үүсдэг.

The extreme pressure of a collapsing star is so high,

Сүйрч буй одны туйлын даралт маш өндөр тул

that subatomic protons and electrons are forced together in the core,

хагас атомын протон болон электронууд цөмд хүчээр нэгдэн

forming neutrons.

нейтрон үүсгэдэг.

Neutrons have no repelling electric charge

Нейтрон түлхэх цахилгаан цэнэггүй учир

so they're easily captured by the iron group elements.

төмрийн бүлгийн элементүүдэд амархан баригдана.

Multiple neutron captures enable the formation of heavier elements

Олон нейтрон барих тусам энгийн нөхцөлд

that a star under normal circumstances can't form,

оддын үүсгэж чадахгүй хүнд элементүүд болох мөнгө, алт,

from silver to gold,

хар тугалгаас эхлээд

past lead and on to uranium.

ураныг хүртэл үүсгэнэ.

In extreme contrast to the million year transformation of hydrogen to helium,

Устөрөгчөөс гели үүсэх сая жилийн хувирлаас ялгаатай нь

the creation of the heaviest elements in a supernova

супернова дахь хамгийн хүнд элементүүдийн үүсэл

takes place in only seconds.

хэдхэн секундэд болж өнгөрдөг.

But what becomes of the gold after the explosion?

Гэвч тэсрэлтийн дараах алтанд юу тохиолддог вэ?

The expanding supernova shockwave propels its elemental debris

Улам тэлэх супернова цохилтын долгион од хоорондын завсраар

through the interstellar medium,

элементүүдийн үлдэгдлийг хөдөлгөн,

triggering a swirling dance of gas and dust

хий болон тоосны хуйлрах бүжиг үүсгэж

that condenses into new stars and planets.

шинэ одод болон гарагуудын гадаргад нягтруулан тогтооно.

Earth's gold was likely delivered this way

Алт дэлхийд ийм байдлаар ирж

before being kneaded into veins by geothermal activity.

гарагийн судас руу геотермийн хүчээр шахагдан орсон байна.

Billions of years later, we now extract this precious product by mining it,

Олон тэрбум жилийн дараа, уг үнэт материалыг бид ховор байдлын улмаас

an expensive process that's compounded by gold's rarity.

уул уурхайн үнэтэй аргаар олборлож байна.

In fact, all of the gold that we've mined in history

Яг үнэндээ түүхийн туршид бидний олборлосон бүх алтыг

could be piled into just three Olympic-size swimming pools,

Олимпын хэмжээтэй гуравхан усан санд овоолж болох бөгөөд

although this represents a lot of mass

алт уснаас 20 дахин нягт учраас

because gold is about 20 times denser than water.

энэ нь маш их жинтэй байна.

So, can we produce more of this coveted commodity?

Тэгвэл бид хүслэн болсон энэ барааг илүү ихээр үйлдвэрлэж чадах уу?

Actually, yes.

Үнэндээ бол тийм.

Using particle accelerators, we can mimic the complex nuclear reactions

Эгэл бөөмийн хурдасгуур ашиглан одонд алт үүсгэсэн төвөгтэй цөмийн урвалыг

that create gold in stars.

зохиомлоор үүсгэж болно.

But these machines can only construct gold atom by atom.

Гэхдээ эдгээр машин алтыг зөвхөн атом, атомаар нь бүтээнэ.

So it would take almost the age of the universe to produce one gram

Иймд 1 грам алт үйлдвэрлэхэд ертөнцийн настай ойролцоо хугацаа орж,

at a cost vastly exceeding the current value of gold.

одоогийн алтны үнээс хэт давсан өртөгтэй болох юм.

So that's not a very good solution.

Тиймээс энэ тийм ч сайн шийдэл биш.

But if we were to reach a hypothetical point

Хэрэв бид дэлхийн бүх алтыг

where we'd mined all of the Earth's buried gold,

олборлож дууслаа гэж төсөөлбөл

there are other places we could look.

хайгуул явуулах өөр газрууд бас байна.

The ocean holds an estimated 20 million tons of dissolved gold

Далайд ойролцоогоор 20 сая тонн уусмал алт байдаг боловч

but at extremely miniscule concentrations making its recovery too costly at present.

хэт бага агууламжтай учраас одоохондоо маш их зардалтай.

Perhaps one day, we'll see gold rushes to tap the mineral wealth

Магадгүй нэг өдөр бид алтны хэрэгцээгээ нарны аймгийн өөр нэг гарагийн

of the other planets of our solar system.

эрдэс баялгаар хангаж болох юм.

And who knows?

Хэн мэдлээ,

Maybe some future supernova will occur close enough

ирээдүйд аль нэг супернова бидэнд ойр болж

to shower us with its treasure

эрдэнэсээр бороо оруулах ч юм билүү.

and hopefully not eradicate all life on Earth in the process.

Харин ингэхдээ дэлхийн бүх амьдралыг сөнөөхгүй гэж найдъя.