How many universes are there? - Chris Anderson

(Music)

Translator: Kakalaw Mohammed Reviewer: Taban Khidr

Sometimes when I'm on a long plane flight,

هەندێکجار کاتێك لە ،گەشتێکی درێژی ئاسمانیدام

I gaze out at all those mountains and deserts

تەماشای هەموو ئەو شاخ و بیابانانە دەکەم

and try to get my head around how vast our Earth is.

وە هەوڵ دەدەم تێبگەم کە زەوی چەندێك فراوانە

And then I remember that there's an object we see every day

پاشان بیرم دەکەوێتەوە شتێك هەیە هەموو ڕۆژێ دەیبینین

that would literally fit one million Earths inside it.

کە دەقاودەق جێگای ملیۆنێك زەوی تێدا دەبێتەوە

The sun seems impossibly big,

،خۆر زۆر مەزن دیارە

but in the great scheme of things, it's a pinprick,

بەڵام لە سیستەمەکەدا تەنها شتێکی زۆر بچوکە

one of about 400 billion stars in the Milky Way galaxy,

بە بەراورد بە یەکێك لە ٤٠٠ ملیار ئەستێرەکەی گەلەئەستێرەی میڵکی وەی

which you can see on a clear night

کە دەتوانیت لە شەوێکی ڕووندا بیبینیت

as a pale, white mist stretched across the sky.

وەك ئەستێرەیەکی درەوشاوەی سپی .درێژبووەتەوە بە ئاسماندا

And it gets worse.

وە لەمە خراپتریش دەبێت

There are maybe 100 billion galaxies detectable by our telescopes,

ڕەنگە ١٠٠ ملیار گەلەئەستێرە .به‌ تەلەسکۆبەکانی ئێمە ببینرێن

so if each star was the size of a single grain of sand,

بۆیە ئەگەر هەر ئەستێرەیەك قەبارەکەی ،هێندەی دەنکە لمێکیش بایە

just the Milky Way has enough stars to fill

ئەو کات تەنها گەلەئەستێرەی میڵکی وەی ئەستێرەی تەواوی دەبوو تا

a 30 foot by 30 foot stretch of beach three feet deep with sand.

کەنار دەریایەکی ٩ بە ٩ مەتر و نزیکەی .مەترێك قوڵی پڕبکردبا

And the entire Earth doesn't have enough beaches

هەروەها سەرتاسەری زەوی بەشی پێویست کەنار دەریای نییە

to represent the stars in the overall universe.

.تا هەموو ئەستێرەکانی گەردوون بگرێتە خۆی

Such a beach would continue for literally hundreds of millions of miles.

کەنار دەریایەکی لەو جۆرە هەبایە ئەوا .بەردەوام دەبوو بەدرێژایی ١٠٠ ملیۆن میل

Holy Stephen Hawking, that is a lot of stars.

،بۆ خاتری ستیڤن هاوکینگ !ڕێژەیەکی زۆر ئەستێرە دەگرێتەوە

But he and other physicists now believe in

بەڵام ئێستا ئەم و زاناكانی فیزیا پێیان وایە

a reality that is unimaginably bigger still.

.کە سەرسوڕهێنەرانە گەورەیە

I mean, first of all, the 100 billion galaxies within range of our telescopes

مەبەستم ١٠٠ ملیار گەلە ئەستێرەی کە لە مەودای تەلەسکۆبەکانمان

are probably a minuscule fraction of the total.

.تەنها بەشێکی بچوکی سەرجەمی گەردوونن

Space itself is expanding

بۆشایی ئاسمان بۆخۆی لە فراوان بووندایە ،لە مەودایەکی خێرادا

at an accelerating pace. The vast majority of the galaxies

زۆرینەی گەلە ئەستێرەکان

are separating from us so fast

ئەوەندە خێرا لێمان جیا دەبنەوە

that light from them may never reach us.

.کە ڕەنگە ڕۆشنایەکانیان نەگەنە ئێمە

Still, our physical reality here on Earth

هەروەها واقیعی جەستەییمان لێرە لەسەر زەوی

is intimately connected to those distant, invisible galaxies.

،پەیوەندی هەیە بەو گەلەئەستێرە .نەبینراو و دوورانەوە

We can think of them as part of our universe.

دەتوانین وا بیریان لێبکەینەوە کە .بەشێکن لە گەردوون

They make up a single, giant edifice,

هەریەکەیان وەك تەلارێکی زەبەلاح وان

obeying the same physical laws and all made from the same types of atoms, electrons,

پەیڕەوی هەمان یاسای فیزیایی دەکەن و هەمووشیان هەمان جۆری ئەتۆم، ئەلیکترۆن

protons, quarks, neutrinos that make up you and me.

پرۆتۆن، کوارك و نیوترۆن دروست بوون .کە من و تۆی لێ دروست دەبین

However, recent theories in physics,

،هەرچەندە بیردۆزی نوێ لە فیزیادا

including one called string theory,

یەکێک لەوانە بەناوی بیردۆزی دەزووە

are now telling us there could be countless other universes,

کە پێمان دەڵێن ،ڕەنگە گەردوونی بێشومار هەبن

built on different types of particles,

دروست کرابن لە گەردی جیاوازتر

with different properties, obeying different laws.

لەگەڵ خاسیەتی جیاواز ،پەیڕەوکردنی یاسای جیا

Most of these universes could never support life,

زۆربەی ئەم گەردوونانە ڕەنگە ،هەرگیز بەکەڵکی ژیان نەیێت

and might flash in and out of existence in a nanosecond,

،وە ڕەنگە نەمێنن لە کەمتر لە چرکەیەکدا

but nonetheless, combined

بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هەموویان پێکەوە دەکرێت

they make up a vast multiverse of possible universes.

بۆشاییەك دروست بکەن کە لە چەند گەردوونێك پێك هاتبێت

in up to 11 dimensions, featuring wonders beyond our wildest imagination.

بەخاسیەتی سەروو ١١ ڕەهەندی و تایبەتمەندی .سەروو خەیاڵی ئێمەوە

And the leading version of string theory

هەروەها بەشی نوێی بیردۆزی دەزوو

predicts a multiverse made of up to 10 to the 500 universes.

پێشبینی بۆشاییەك دەکات کە .لە ١٠ بۆ ٥٠٠ گەردوون دروست بووبێت

That's a one followed by 500 zeroes,

،کە دەکاتە ژمارە ١ و بەدوایدا ٥٠٠ سفر

a number so vast that if every atom in our observable universe

ژمارەیەك بەو زۆرییە کە ئەگەر هەموو ئەتۆمێکی گەردوونی خۆمان

had its own universe

گەردوونێکی هەبایە

and all of the atoms in all of those universes

وە هەموو ئەتۆمەکانی ئەو گەردوونانە

each had their own universe,

،هەریەکەیان گەردوونی خۆیان هەبایە

ئەم ژماردنە دووبارە بکردایەوە بۆ دووخولی تر

and you repeated that for two more cycles,

you'd still be at a tiny fraction of the total --

هێشتا هەر لە ڕێژەیەکی کەمی بۆشاییەکەدا دەبوویت

namely, one trillion trillion trillion trillion trillion trillion trillion trillion trillion trillion trillion trillion trillion trillion trillionth.

بۆ نمونە: یەك ترلیۆن ترلیۆن ترلیۆن ترلیۆن ترلیۆن ترلیۆن ترلیۆن ترلیۆن ترلیۆن

.ترلیۆن ترلیۆن ترلیۆن ترلیۆن ترلیۆن ترلیۆن لەدواوە دەبوویت

But even that number is minuscule compared to

بەڵام تەنانەت ئەو ژمارەیەش زۆر بچووکە بە بەراورد

another number: infinity.

.بە ژمارەیەکی تر ئەویش ناکۆتایە

Some physicists think the space-time continuum

هەندێ زانای فیزیا پێیانوایە زنجیرەی بۆشای-کات

is literally infinite, and that it contains an infinite number

بەتەواوی ناکۆتایە وە ژمارەیەکی ناکۆتای

of so-called pocket universes with varying properties.

.گەردوونی تێدایە بە خاسیەتی جیاوازەوە

How's your brain doing?

حاڵی مێشکت چۆنە؟

But quantum theory adds a whole new wrinkle.

بەڵام بیردۆزی كوانته‌م کێشەیەکی تر زیاد دەکات

I mean, the theory's been proven true beyond all doubt,

،هەرچەندە بیردۆزەکە بە بێگومان سەلمێنراوە

but interpreting it is baffling.

.بەڵام لێکدانەوەی قورس و سەمەرەیە

And some physicists think you can only un-baffle it

هەندێ زانای فیزیا پێیانوایە کە دەکرێت ئاسان بێت

if you imagine that huge numbers of parallel universes

ئەگەر خەیاڵی ژمارەیەکی گەورەی گەردوونی هاوچەشن بکەیت

are being spawned every moment,

،کە هەموو ساتێک بەرهەم دێن

and many of these universes would actually be very like the world we're in,

وە زۆربەیان ڕەنگە هەر .وەك جیهانەکەی ئێمە وابن

would include multiple copies of you.

.کە چەند کۆپیەکی تۆیان تێدابێت

In one such universe, you'd graduate with honors and marry the person of your dreams.

لە گەردوونێكدا، بەشانازییەوە خوێندن تەواو .دەکەی، هاوسەرگیری لەگەڵ کەسێ دەکەی

In another, not so much.

،لە دانەیەکی تردا زۆر بەو شێوەیە نییە

There are still some scientists who would say, hogwash.

هێشتاش چەند زانایەکی فیزیا .هەن کە دەڵێن بێ مانایە

The only meaningful answer to the question of how many universes there are is one,

تاکە وەڵامی مانادار بۆ پرسیاری کە چەند ،گەردوون هەیە ئەوەیە کە یەك دانەیە

only one universe.

.تەنها یەك دانە

And a few philosophers and mystics

وە هەندێك فەیلەسوف و پیاوانی ئایینی

might argue that even our own universe is an illusion.

ڕەنگە مشتومڕی ئەوە بکەن کە تەنانەت ئەم ،گەردوونەی خۆشمان (وەهمێك) بێت

So, as you can see,

بۆیە هەر وەك دەیبینیت هیچ هاوڕاییەك ،نییە لەسەر ئەو پرسیارە

right now there is no agreement on this question,

not even close.

.تەنانەت لە یەکتریشەوە نزیك نین

All we know is, the answer is somewhere between zero and infinity.

ئەوەندەی دەزانین ئەوەیە کە وەڵامەکە .لەنێوان سفرو بێکۆتایە

Well, I guess we know one other thing:

:باشە، پێموایە شتێکی تریش دەزانین

This is a pretty cool time to be studying physics.

ئەم سەردەمە نایابترین .کاتە تا لە فیزیادا بخوێنیت

We just might be undergoing

ئێمە ڕووبەرووی سەردەمێك بوینەتەوە

the biggest paradigm shift in knowledge that humanity has ever seen.

کە ڕەنگە گەورەترین گۆڕانکاری ڕوبدات .تا ئێستا مرۆڤ بەخۆیەوە بینیبێتی