How many universes are there? - Chris Anderson

Хэдэн орчлон eртѳнц байгаа вэ? - Крис Андерсон

(Music)

Translator: Uuriintuya Urjinbazar Reviewer: Batchansaa Batzorig

(хѳгжим)

Хэдэн орчлон eртѳнц байгаа вэ?

Sometimes when I'm on a long plane flight,

Заримдаа би олон цагаар нисэхдээ,

I gaze out at all those mountains and deserts

уулс, цөлүүдийг онгоцны цонхоор хараад

and try to get my head around how vast our Earth is.

манай дэлхий ямар уудам болохыг ойлгохыг хичээдэг.

And then I remember that there's an object we see every day

Гэтэл бид нар байнга хардаг нэгэн зүйл,

that would literally fit one million Earths inside it.

нэг сая дэлхийг дотроо багтааж чадна гэдгийг саналаа.

The sun seems impossibly big,

Нар бол дэндүү том санагдах ч,

but in the great scheme of things, it's a pinprick,

агуу том өнцгөөс харвал маш бяцхан бөгөөд,

one of about 400 billion stars in the Milky Way galaxy,

Сүүн Замын 400 тэрбум оддын нэг юм.

which you can see on a clear night

Цэлмэг шөнө чиний харж чадах

as a pale, white mist stretched across the sky.

сунайн үзэгдэх цагаан манан нь Сүүн Зам юм.

And it gets worse.

Үүнээс ч дордоно.

There are maybe 100 billion galaxies detectable by our telescopes,

Тeлeскопоор 100 тэрбум гаруй галактикийг харж чаддаг.

so if each star was the size of a single grain of sand,

Хэрвээ нэг од нь нэг элсэн ширхэг шиг хэмжээтэй бол

just the Milky Way has enough stars to fill

Сүүн Замд байгаа однууд нь хангалттай

a 30 foot by 30 foot stretch of beach three feet deep with sand.

9x9 метр талбай, 0,91 м гүнзгий далайн эргийг элсээр дүүргэж чадна.

And the entire Earth doesn't have enough beaches

Харин Дэлхийд нийт ертөнцийн однуудыг багтаах

to represent the stars in the overall universe.

тийм их далайн эрэг байхгүй.

Such a beach would continue for literally hundreds of millions of miles.

Ийм далайн эрэг нь хэдэн зуун сая миль газар үргэлжилнэ.

Holy Stephen Hawking, that is a lot of stars.

Өө Стивин Хавкин оо, ямар их од вэ?

But he and other physicists now believe in

Стивин болон ѳѳр физикчид тѳсѳѳлѳшгүй

a reality that is unimaginably bigger still.

том бодит байдалд итгэж байна.

I mean, first of all, the 100 billion galaxies within range of our telescopes

Хамгийн түрүүнд тeлeскопын хэмжээнд 100 тэрбум однууд

are probably a minuscule fraction of the total.

нийтийн маш жижиг бутархай байж болох юм.

Space itself is expanding

Огторгуй өөрөө хурдацтай ѳргѳжиж байна.

at an accelerating pace. The vast majority of the galaxies

Ихэнх галактикууд биднээс маш хурдан салж байгаагаас болж

are separating from us so fast

тэднээс ирэх гэрэл нь бидэнд хэзээ ч хүрэхгүй байх.

that light from them may never reach us.

Still, our physical reality here on Earth

Гэсэн ч дэлхий дээрх бодит байдал нь

is intimately connected to those distant, invisible galaxies.

биднээс хол, үзэгдэхгүй байгаа галактикуудтай холбоотой.

We can think of them as part of our universe.

Тэднийг манай ертөнцийн нэг хэсэг гэж болно.

They make up a single, giant edifice,

Тэд хамтдаа нэгэн нүсэр байгууламж бөгөөд

obeying the same physical laws and all made from the same types of atoms, electrons,

физикийн хуулиудыг дагаж, мөн л ижилхэн атомууд болох элекрон,

protons, quarks, neutrinos that make up you and me.

протон, куарк, нютринонуудоос бий болдог нь та бас надтай адил.

However, recent theories in physics,

Гэхдээ сүүлийн үед физикийн онолууд,

including one called string theory,

утасны онолыг ч гэсэн

are now telling us there could be countless other universes,

тоо томшгүй олон eртѳнцүүд байдгийг хэлж байна.

built on different types of particles,

Эдгээр нь өөр төрлийн эгэл бөөмсөөс бүтэж,

with different properties, obeying different laws.

өөр шинж чанартай, өөр хуулиудыг дагадаг.

Most of these universes could never support life,

Ихэнх нь амьдрал хэзээ ч тэтгэж чадахгүй,

and might flash in and out of existence in a nanosecond,

магадгүй нано сэкундэд үүсч, алга болдог байж магадгүй.

but nonetheless, combined

Гэсэн хэдий, хамтдаа

they make up a vast multiverse of possible universes.

нэгдсэн том eртѳнц бий болгодог.

in up to 11 dimensions, featuring wonders beyond our wildest imagination.

11 хүртэлх хэмжээст, бидний хамгийн зэрлэг тѳсѳѳллѳѳс цааших гайхамшигууд агуулна.

And the leading version of string theory

Утасны онолын тэргүүн хувилбарт

predicts a multiverse made of up to 10 to the 500 universes.

10-ын 500 зэрэг тооны ертөнцөөс тогтдог гэж таамагладаг.

1-ийн ард 500ш тэг байна гэвэл энэ тоо нь

That's a one followed by 500 zeroes,

a number so vast that if every atom in our observable universe

бидэнд ажиглалдах eртѳнцийн нэг атом бүр

had its own universe

ѳѳрийн eртѳнцтэй

and all of the atoms in all of those universes

тэдгээр ертөнцөд байгаа атом бүгд

each had their own universe,

тус тусдаа eртѳнцтэй,

and you repeated that for two more cycles,

тэгээд энийг дахин 2 цикл давтана гэсэн үг.

you'd still be at a tiny fraction of the total --

Одоо ч та тэр бүхлийн жижиг бутархайд хүрлээ.

namely, one trillion trillion trillion trillion trillion trillion trillion trillion trillion trillion trillion trillion trillion trillion trillionth.

Триллион триллион триллион триллион трил- лион триллион триллион триллион триллион

триллион триллион триллион триллион триллион триллион хуваасантай тэнцүү.

But even that number is minuscule compared to

Гэвч энэ бол ѳѳр тоотой харьцуулбал маш бага:

another number: infinity.

тэр тоо нь

хязгааргүй юм.

Some physicists think the space-time continuum

Зарим физикчид огторгуй-цаг хугацаан холбоо нь

is literally infinite, and that it contains an infinite number

хязгааргүй бөгөөд энэ нь хязгааргүй тооны

of so-called pocket universes with varying properties.

өөр шинж чанаруудтай ертөнцүүдээс бүтдэг гэж хэлдэг.

How's your brain doing?

Тархи нь яаж байна?

But quantum theory adds a whole new wrinkle.

Харин куантум онол шинэ эргэлзээ нэмдэг.

I mean, the theory's been proven true beyond all doubt,

Бүх эргэлзээний дараа онол батлагддаг ч

but interpreting it is baffling.

хѳрвүүлж ойлгох нь бэрхшээлтэй.

And some physicists think you can only un-baffle it

Харин зарим физикчид энэ бэрхшээлээс гарах ганцхан арга нь

if you imagine that huge numbers of parallel universes

хэрвээ нүсэр их тоон зэргэлдээ ертѳнцүүд

are being spawned every moment,

хором тутамд үржигдэж байгаагаар

and many of these universes would actually be very like the world we're in,

үүнээс олон ертѳнц нь бидний байгаа ертѳнцтэй адил бөгөөд,

would include multiple copies of you.

таны хувилбарууд байгаа гэж төсөөл.

In one such universe, you'd graduate with honors and marry the person of your dreams.

Аль нэг ертѳнцѳд та сайн дүнтэй тѳгсѳж, ѳѳрийн мѳрѳѳдлийн хүнтэйгээ гэрлэнэ.

In another, not so much.

Заримд нь огт эсрэгээрээ.

There are still some scientists who would say, hogwash.

Хэдэн шинжлэх ухаанчид дэмий юм гэнэ.

The only meaningful answer to the question of how many universes there are is one,

Хэдэн орчлон ертѳнц байгаа вэ гэдэг асуултын нухацтай хариулт нь нэг,

only one universe.

зѳвхѳн нэг л ертѳнц.

And a few philosophers and mystics

Мөн цѳѳн хэдэн гүн сэтгэгчид, далдыг харагчид

might argue that even our own universe is an illusion.

бидний ертөнц хүртэл хуурмаг үзэгдэл гэж маргаж магадгүй.

So, as you can see,

Иймд таны харж байгаачлан

right now there is no agreement on this question,

энэ асуултанд санал нийлсэн хариулт гэж байхгүй,

not even close.

огтхон ч үгүй.

All we know is, the answer is somewhere between zero and infinity.

Бид бүгдийн мэдэж байгаачлан хариулт нь 0 эсвэл хязгааргүйн хороонд байгаа.

Well, I guess we know one other thing:

Бидний сайн мэдэх нэг зүйл бол:

This is a pretty cool time to be studying physics.

Одоо үе бол физик судалж байх тохиромжтой цаг.

We just might be undergoing

Бид хүн тѳрѳлхтний харсан хамгийн том

the biggest paradigm shift in knowledge that humanity has ever seen.

мэдлэгийн парадигмийн ѳѳрчлѳлт хийж байх шиг байна.