What causes cavities? - Mel Rosenberg

Translator: Daban Q. Jaff Reviewer: Aga Ismael

When a team of archaeologists recently came across

لەو دواییانەدا کاتێك کۆمەڵەیەك لە شوێنەوارناسەکان

some 15,000 year-old human remains,

هەندێك پاشماوەی مرۆڤیان دۆزییەوە کە هی ١٥،٠٠٠ ساڵ پێش ئێستا بوو،

they made an interesting discovery.

هەڵسان بە دۆزینەوەیەکی بە بایەخ.

The teeth of those ancient humans were riddled with holes.

ددانی ئەو مرۆڤە کۆنانە کون کون بوون.

Their cavities were caused by the same thing that still plagues us today,

هۆکاری کلۆر بوونی ددانیان هەمان هۆکارەکانی ئەمڕۆن،

specific tiny microbes that live in our mouths.

میکرۆبە زۆر بچوکە دیاریکراوەکان کە لەناو دەمماندا دەژین.

These microbes are with us soon after birth.

دوای لە دایکبوونمان، ئەم میکرۆبانەش لە دایک دەبن.

We typically pick them up as babies from our mothers' mouths.

ئێمە ئاساییانە لە دەمی دایکمانەوە وەکو منداڵە ساواکان هەڵیان دەگرین.

And as our teeth erupt,

کاتێك ددانەکانمان سەرهەڵدەدەن،

they naturally begin to accumulate communities of bacteria.

ئەوان سروشتیانە دەست دەکەن بە دروستکردنی چەند کۆمەڵەیەك لە بەکتریا.

Depending on what we eat,

پشت بەست بەوەی دەیخۆین،

and specifically how much sugar we consume,

و بە دیاریکراوی چەند شەکر بەکاردێنین،

certain microbes can overpopulate and cause cavities.

هەندێک میکرۆبەکان دەتوانن بەڕێژەیەکی زۆر زیاد بکەن و ببنە هۆی کلۆری.

Diets high in sugary foods cause an explosion of bacteria

سیستەمی خۆراکی کە ڕێژەیەکی شەکری بەرزی هەبێت دەبێتە هۆی تەقینەوەی بەکتریا

called mutans streptococci in our mouths.

کە پێی دەگوترێت گرێی گۆیی گۆڕاو لە ناو دەمماندا.

Like humans, these microorganisms love sugar,

وەکو مرۆڤەکان، ئەو ئۆرگانیزمە بچووکانە حەز بە شەکر دەکەن،

using it as a molecular building block and energy source.

وەکو پارچەی بنیاتنانی گەردیلەیی و سەرچاوەی وزە بەکاری دەهێنن.

As they consume it,

کاتێك بەکاری دەهێنن،

the bacteria generate byproducts in the form of acids,

بەکتریا بەرهەمە ناوەندییەکان پێک دێنێت لەسەر شێوەی ترشەکان،

such as lactic acid.

وەکو ترشی لاکتیك (ترشی شیر).

Mutans streptococci are resistant to this acid,

گرێیە گۆییە گۆڕاوەکان بەرگری دەکەن لەو ترشانە،

but unfortunately, our teeth aren't.

بەڵام بە داخەوە، ددانەکانمان ئەوە ناکەن.

While each human tooth is coated in a hardy, protective layer of enamel,

کاتێك ددانی هەر مرۆڤێك ڕووپۆشکراوە بە توێژاڵێکی پتەو، پارێزەری مینای ددان،

it's no match for acid.

ئەوە بۆ ترش گونجاو نییە.

That degrades the armor over time, leaching away its calcium minerals.

بە تێپەڕینی کات قەڵغانەکەی دادەخورێنێت، خوێیە کالسیۆمییەکەی دادەشۆرێت.

Gradually, acid wears down a pathway for bacteria

بەهێواشی، ترش ڕێگە بۆ بەکتریا دەکاتەوە

into the tooth's secondary layer called the dentin.

بەناو توێژاڵی دووەمی ددان پێی دەگوترێت کەڵبە.

Since blood vessels and nerves in our teeth are enclosed deep within,

کاتێك خوێنبەرەکان و دەمارەکان لە ددانەکانماندا بە قوڵی لەناوەوە بەرگکراون،

at this stage, the expanding cavity doesn't hurt.

لەو قۆناغەدا، فراوانبوونی کلۆر بە ئازار نییە.

But if the damage extends beyond the dentin,

بەڵام ئەگەر زیانەکە لەولای کەڵبەکە فراوان بوو،

the bacterial invasion progresses

پێشکەوتنی هێرشە بەکتریاییەکە

causing excruciating pain as the nerves become exposed.

دەنێتە هۆی ئازارێکی سەخت دەمارەکان دەردەکەون.

Without treatment, the whole tooth may become infected

بەبێ چارەسەرکردن، دەکرێت تەواوی ددانەکە ژەهراوی ببێت

and require removal

و پێویست بە دەرهێنانی بکات

all due to those sugar-loving bacteria.

هەمووی بەهۆی ئەو بەکتریا شەکر ویستانە.

The more sugar our food contains,

هەتا خواردنەکانمان زیاتر شەکر تێدا بێت،

the more our teeth are put at risk.

زیاتر ددانەکانمان لە مەترسیدا دەبن.

Those cavemen would hardly have indulged in sugary treats, however,

ئەو پیاوانەی ئەشکەوت بە دەگمەن سەرقاڵ بوون بە مامەڵە شەکرییەکان، هەرچۆنێك بێت،

so what caused their cavities?

کەواتە چی بۆتە هۆکاری کلۆری ئەوان؟

In meat-heavy diets, there would have been a low-risk of cavities developing

لە سیستەمە خۆراکیە پڕ گۆشتەکاندا، مەترسی گەشەکردنی کلۆری زۆر کەم بوو

because lean meat contains very little sugar,

چونکە گۆشتی کەم چەوری ڕێژەیەکی زۆر کەم شەکر لەخۆ دەگرێت،

but that's not all our early human ancestors ate.

بەڵام ئەوە هەموو شتێك نییە کە بابو باپیرانمان زوو خواردوویانە.

Cavemen would also have consumed root vegetables, nuts, and grains,

پیاوانی ئەشکەوت بەهەمان شێوە سەوزە ڕەگییەکان، چەرەسات، و دانەوێڵەیان خواردووە

all of which contain carbohydrates.

کە هەموو ئەوانە کاربۆهیدرایت لەخۆ دەگرن.

When exposed to enzymes in the saliva,

کاتێك ڕووبەڕووی ئەنزیمەکانی لیك دەبێتەوە،

carbohydrates get broken down into simpler sugars,

کاربۆهیدرایتەکان بۆ شەکری سادەتر شیدەبنەوە

which can become the fodder for those ravenous mouth bacteria.

کە دەتوانن ببن ئالیك بۆ ئەو بەکتریا برسیانەی دەم.

So while ancient humans did eat less sugar compared to us,

کەواتە سەرەڕای ئەوەی مرۆڤی کۆن شەکری کەمتریان خواردووە بە بەراورد بە ئێمە،

their teeth were still exposed to sugars.

ددانەکانیان بەرکەوتەیان لەگەڵ شەکر هەر هەبووە.

That doesn't mean they were unable to treat their cavities, though.

هەرچەنە ئەوە ناگەیەنێت کە توانایان نەبووە چارەسەری کلۆریەکەیان بکەین.

Archaeological remains show that about 14,000 years ago,

پاشماوە شوێنەواریەکان ئەوە نیشان دەدات کە نزیکی ١٤,٠٠٠ ساڵ پێش ئێستا،

humans were already using sharpened flint to remove bits of rotten teeth.

مرۆڤەکان بەردی تیژکراویان بەکار هێناوە بۆ لابردنی چەند پارچەیەك لە ددانی خراپ بوو.

Ancient humans even made rudimentary drills

هەروەها ئەوان هەڵکۆڵەری سەرەتاییان دروستکردووە

to smooth out the rough holes left behind

بۆ لووس کردنی کونە زبرە جێماوەکان

and beeswax to plug cavities, like modern-day fillings.

و مۆمی هەنگ بۆ پڕکردنەوەی کلۆریەکان وەکو ئەمڕۆ.

Today, we have much more sophisticated techniques and tools,

ئەمڕۆ، ئێمە ژمارەیەکی زۆر تەکنیک و ئامێری کارامەمان هەیە،

which is fortunate because we also need to contend with our more damaging,

کە وەکو سامانە چونکە ئێمە پێویستە بە هەمان شێوە مامەڵە بکەین لەگەڵ زیانەکانمان،

sugar-guzzling ways.

و شێوەکانی بەکارهێنانی شەکر.

After the Industrial Revolution, the human incidence of cavities surged

دوای شۆڕشی پیشەسازی، ڕێژەی توشبوونی مرۆڤ بە کلۆری ددان زیادی کرد

because suddenly we had technological advances

چونکە لەناکاو پێشکەوتنی تەکنەلۆجیمان هەبوو

that made refined sugar cheaper and accessible.

کە وای کرد شەکری دووبارە بووەوە هەرزانتر بێت و دەست بکەوێت

Today, an incredible 92% of American adults have had cavities in their teeth.

ئەمڕۆ، ٩٢% کەسە پێگەشتووە ئەمریکییەکان کلۆریان هەیە لە ددانەکانیان دا.

Some people are more susceptible to cavities due to genes

هەندێك مرۆڤ زیاتر ئەگەری توشبوون بە کلۆری هەیە بەهۆی جیناتەوە

that may cause certain weaknesses, like softer enamel,

کە ڕەنگە ببێتە هۆی لاوازی تەواو، وەکو مینای ددانی لووستر،

but for most, high sugar consumption is to blame.

بەڵام زۆربەی تاوانەکە دەکەوێتە سەر بەکارهێنانی ڕێژەی زۆری شەکر.

However, we have developed other ways of minimizing cavities

لەگەڵ ئەوەشدا، ئێمە رێگەی دیکەمان دۆزیەوە بۆ بچوک کردنەوەی کلۆری

besides reducing our intake of sugar and starch.

سەرەڕای کەمکردنەوەی بڕی وەرگیراو لە شەکر و نیشاستە.

In most toothpastes and many water supplies,

لە زۆربەی هەویرەکانی ددان و زۆربەی سامانەکانی ئاودا،

we use tiny amounts of fluoride.

ئێمە بڕێکی کەم لە فلۆرید بەکار دەهێنین.

That strengthens teeth and encourages the growth of enamel crystals

ئەوە ددانەکە بەهێز دەکات و هانی گەشەکردنی بلوری مینا دەدات

that build up a tooth's defenses against acid.

کە پاڵپشتی بەرگری ددانەکە دەکات دژ بە ترش.

When cavities do develop,

کاتێك کلۆریەکە زیاد دەکات،

we use tooth fillings to fill and close off the infected area,

ئێمە پڕکەرەوەی ددان بەکاردێنین بۆ پڕکردنەوە و داخستنی ناوچە توش بووەکە،

preventing them from getting worse.

ئەمە ڕێ دەگرێت لە خراپتر بوونیان.

The best way to avoid a cavity is still cutting down on sugar intake

باشترین ڕێگە بۆ خۆ دوورخستنەوە لە کلۆری هەر کەمکردنەوەی بڕی وەرگیراوی شەکر

and practicing good oral hygiene

و پاراستنی و خاوێندکردنەوەی ددانەکانە

to get rid of the bacteria and their food sources.

بۆ ڕزگار بوون لە بەکتریا و سەرچاوەکانی خواردنیان.

ئەوەش شوشتنی ڕێکوپێکی ددانی پێویستە وەکو

That includes regular tooth brushing,

flossing,

پاککردنەوە بە پەت،

and avoiding sugary,

خۆپاراستن لە شەکر و

starchy,

and sticky foods that cling to your teeth between meals.

نیشاستە و

و خواردنە لکێنەرەکان کە کە دەلکێت بە ددانەکاتەوە لە نێوان ژەمەکاندا.

Gradually, the population of sugar-loving microbes in your mouth will decline.

بەهێواشی، ڕێژەی میکرۆبە شەکر- -ویستەکان لە ناو دەمتدا کەم دەبێتەوە.

Unlike the cavemen of yesteryear,

جیاواز لە پیاوانی ئەشکەوتی جاری جاران،

today we have the knowledge required to avert a cavity calamity.

ئەمڕۆ ئێمە زانیاری پێویستمان هەیە بۆ خۆ دوورگرتن لە کارەساتی کلۆری.

We just need to use it.

تەنها پێویستە بەکاری بهێنین.