A glimpse of teenage life in ancient Rome - Ray Laurence

Translator: tom carter Reviewer: Bedirhan Cinar

Translator: zhila aziz Reviewer: Daban Q. Jaff

١٧ ی ئازاری ساڵی ٧٣ ی زایینیە

It's March the 17th in A.D. 73.

سەردانی ڕۆمانی کۆن دەکەین بۆ بینینی ''لیبڕاڵیا'،

We're visiting ancient Rome to watch the Liberalia,

ئەمە فستیڤاڵی ساڵانەیە بۆ ئاهەنگ گێڕان بۆ سەربەخۆیی ڕۆمەکان.

an annual festival that celebrates the liberty of Rome's citizens.

سەیری کوڕێکی ١٧ سالان دەکەین ناوی لوسیوس پۆپئدیوس سیکۆنەدوس ە.

We're looking in at a 17-year-old named Lucius Popidius Secundus.

هەرچەندە لە بنەماڵەیەکی هەژار نییە، بەڵام لە ناوچەیەک دەژی بە سوبەرا ناسراوە،

He's not from a poor family, but he lives in the region known as the Subura,

گەڕەکێکی هەژارە لە ڕۆما، بەڵام نزیکە لە ناوەندی پایتەختەوە.

a poorer neighborhood in Rome, yet close to the center of the city.

( زەنگەکە لێدەدات )

(Gong)

کرێچییەکان لە شوقوکاندا نیشتەجێبوون،

The tenants of these apartments are crammed in,

(دەنگی بە ئازار)

کە دەبێتە هۆی مەترسی ڕاستەقینە.

(Grunting)

which poses considerable risk.

ئاگرکەوتنەوە بەردەوامەکان و بۆنی خۆڵەمێش و دوکەڵی بەیانیان نامۆ نییە.

Fires are frequent and the smell of ash and smoke in the morning is not uncommon.

لوسیوس، کە لە بەرەبەیانەوە لە خەو هەستا، ئەمڕۆ ئەرکی خێزانی هەیە بۆ ئەنجامدانی.

Lucius, who awoke at dawn, has family duties to perform today.

(خۆشی)

برا تەمەن ١٥ ساڵانەکەی دێتە تەمەنەوە.

(Cheering)

His 15-year-old brother is coming of age.

لە ڕۆمانی کۆندا نیوەی منداڵان پێش تەمەنی گەورەبن دەمردن،

Half the children in ancient Rome die before they reach adulthood,

بۆیە ئەم تەمەنە قۆناغێکی گرنگە.

so this is a particularly important milestone.

لوسیوس سەیری براکەی دەکات بە جلوبەرگی نوێوە

Lucius watches his brother stand in his new toga

لە بەردەم مەزارگەی خواوەندەکان ڕادەوەستێت بۆ پەرەستنیان،

before the household shrine with its protective deities,

ملوانکەکەی خۆی، کە جادوویەکی پارێزەرانەیە،

as he places his bulla, a protective amulet,

لە شوێنی خوداوەندەکان دادەنێت بۆسوپاس کردنیان.

in the shrine with a prayer of thanks.

ملوانکەکەی کاری خۆی کرد. پارێزگاری لێکرد.

The bulla had worked. It had protected him.

بە پێچەوانەی ئەوانی تر، ڕزگاری بوو بۆ ئەوەی گەورە بێت.

Unlike many others, he had survived to become an adult.

لوسیوس لە تەمەنی ١٧ ساڵی، نزیک دەبووەوە لە تەواو کردنی خوێندنەکەی.

At 17, Lucius has almost completed his education.

فێربوو کە بە باشی قسە بکات، و بۆ خەڵکی لە شوێنە گشتییەکان قسە بکات،

He has learned to speak well, make public speeches,

و چۆن بخوێنێتەوە و بنووسێت بە هەردوو زمانی لاتینی و یۆنانی.

and how to read and write both Latin and Greek.

باوکیشی هەندێ شتی فێرکرد

His father has taught him the types of things

کە لە ناو پۆلدا ناتوانیت فێریان ببیت:

you can't learn in the classroom:

چۆن بە ڕێگادا بڕوات،

how to run,

چۆن مەلە بکات،

و چۆن شەڕبکات.

how to swim,

and how to fight.

لوسیوس لە تەمەنی ١٧ ساڵیدا بڕیاڕی دا، کە ببێت بە فەرماندەیەکی سەربازی

Lucius could choose, at 17, to become a military tribune

و فەرمان بە سەربازەکان بکات لە سنورەکانی ئیمپڕاتۆرییەت.

and command soldiers on the edge of the Empire.

بەڵام لە لایەکی ترەوە لوسیوس هێشتا بە منداڵ دادانرێت.

But in other ways, Lucius is still a child.

ئەو متمانەی پێناکرێت بۆ ئەوەی مامەڵە بازرگانییەکان بکات.

He's not trusted to arrange business deals.

باوکی چاودێری دەکات تا دەبێتە ٢٥ ساڵ.

His father will take care of that until he is 25.

و باوکی هاوسەرگیریەکی بۆ ڕێک دەخات لەگەڵ کچێک کە ١٠ ساڵ لەو بچوکترە.

And Dad will arrange Lucius' marriage to a girl 10 years younger.

باوکی چاوی لە کچی بنەماڵەیەکە کە تەمەنی ٧ ساڵانە.

His dad has his eye on a family with a 7-year-old daughter.

بگەڕێینەوە بۆ فستیڤاڵەکە.

کە لوسیوس لەگەڵ خێزانەکەی مالەوە جێ دەهێڵن،

Back to the Liberalia.

As Lucius leaves with his family,

دوکانەکان کراوەن هەروەک خەڵک خەریکی کاری خۆیەتی.

the shops are open as the population goes about its business.

شەقامەکان پڕن لە فرۆشیارەکان کە بە تەنکە شت دەفرۆشن

The streets are full of itinerant traders selling trinkets

و خەڵک لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکی تر دەجوڵێن.

and people bustling from place to place.

ڕیگە بە گالیسکە گەورەکان دراوە کە لە شارەکە دابن تەنها دوای کاتژمێر ٩

Large wagons are not allowed in the city until after the ninth hour

بەڵآم هێشتا سەقامەکان قەرەباڵغن.

but the streets are still crowded.

باوکەکان و مامەکان منداڵەکان دەبەن بۆ کۆڕگەکە لە ئۆگەستۆسە

Fathers and uncles take the kids to the Forum Augustus

بۆ بینینی پەیکەرەکانی جەنگاوەرە بەناوبانگەکانی ڕۆما

to see statues of Rome's famous warriors

وەک ئەنێاس کە سەرکردایەتی باوباپیرانی رۆمای دەکرد لە ترۆجان بۆ ئیتالیا.

like Aeneas, who led Rome's ancestors, the Trojans, to Italy.

و دامەزرێنەری ڕۆمیولەس.

و جەنەڕاڵە مەزنەکانی کۆماری پێش زیاتر کە ١٠٠ ساڵ لەمەوبەرەوە .

And Romulus, Rome's founder.

And all the great generals of the Republic from more than 100 years earlier.

بە خۆشەویستییەوە، دەتوانین خەیاڵی باوکەکان و پاسەوانەکان بکەین

Lovingly, we can imagine fathers and guardians

لەگەڵ منداڵە گەورەبووەکانیان

with their now adult children

چیرۆکە شکۆدارەکانی ڕۆمایان بەبیردیننەوە

remembering stories of Rome's glory

و وتەکان و قسە چاکەکانی پیاوە مەزنەکانی ڕۆمایان دووبارە پێ دەگوتنەوە:

and re-telling the good deeds and sayings of the great men of the past:

وانەکانی چۆنیەتی باش ژیان،

lessons on how to live well,

و زاڵبوونیان بەسەر گێلایەتیەکانی گەنجیدا.

and to overcome the follies of youth.

لەم شوێنەدا هەستێکی مێژوویی هەیە، کە پەیوەستە بە ئێستایانەوە.

There is a sense of history in this place, relevant to their present.

ڕۆمەکان ئیمپڕاتۆریەتێکیان دروست کرد کە بێ کۆتاییە لە کات و شوێندا.

Romans made an empire without end in time and space.

(لێدان)

(Thump)

بیرۆکەکە ئەوە بوو کە ڕۆما لە ڕێگەی شەڕەوە بۆ هەمیشە دەمێنێتەوە.

Rome was destined to be eternal through warfare.

تەنانەت لە ساڵی ٧٣ ی زاینیندا، جەنگەکان ڕاستیەکی ژیان بوون.

Wars were a fact of life, even in A.D. 73.

لە باکوور هەڵمەتێک هەیە لە ئینگلتەراوە بۆ ناو سکۆتلەندا،

There are campaigns in the north of England and into Scotland,

بۆ باکووری ڕووباری دانوبێ بۆناو ڕۆمانیا،

to the north of the River Danube into Romania,

و لەسەر سنور لە نیوان سوریا و عێڕاق بەرەو ڕۆژهەڵات.

and on the frontier between Syria and Iraq to the east.

ئێستا هەشتەمین کاتژمێری شەڕەکەیە-- کاتی چوون بۆ گەرماوەکانە.

It's now the eighth hour -- time to head for the baths.

لوسیوس و خێزانەکەی دەچنە شەقامە پانەکەی ،سەروخۆیان ڤیالاتا،

Lucius and his family head up the Via Lata, the wide street,

بۆ کامپی مارتیوس، و گەرماوە گەرمەکەی ئەچیپا.

to the Campus Martius, and the enormous Baths of Agrippa.

ئەندامانی خێزانەکە کڕیارەکان و ئازادکراوەکان لە دەرەوە جێدەهێڵن،

The family members leave the clients and freedmen outside,

و لەگەڵ هاوتەمەنەکانیان دەچنە ناو گەرماوەکان.

and enter the baths with their peer group.

گەرماوەکان لە ژووری تایک و هەڵماوی بۆ ژووری ڕووناک دەگۆڕدرێن.

Baths would change from dark, steamy rooms to light ones.

ڕۆمەکان پەنجەری زۆر باشیان هەبوو.

The Romans had perfected window glass.

هەموو کەسێک لە ژوورە ساردەکە دەڕۆن

Everyone moves from the cold room

بۆ ژوورە شلەوتێنەکە

و بۆ ژوورە زۆر گەرمەکە.

to the tepid room

and to the very hot room.

(پیاو) ئۆوو!

دوای زیاتر لە کاتژمێرێک، گەرماوەکە بەجێ دەهێڵن

(Man) Oops!

More than an hour later, the bathers leave

مەساج کراوە، چەور کراوە،

massaged, oiled,

(فیتوولێدان)

و بە موسێک (ستریگیل تایبەتە بە ڕۆمەکان) خۆیان دادەماڵن

(Whistling)

and have been scraped down with a strigil

بۆ لابردنی هەر پیسییەک کە ماوەتەوە.

to remove the remaining dirt.

لە کاتژمێر ٩ دا، دوای ٧ کاتژمێر ڕۆشتنیان لە ماڵەوە،

At the ninth hour, seven hours after they left home,

پیاوەکان دەگەڕێنەوە بۆ ئەوەی ژەمی ئێوارەی جەژنیان دەست پێبکەن.

the men return for a celebratory dinner.

نانی ئێوارە پەیوەندیەکی نزیکە،

Dinner is an intimate affair,

لەگەڵ نۆ کەس لە دوری مێزێکی نزم کۆبوونەتەوە.

with nine people reclining around the low table.

کۆیلەکان هەموو پێویستیەکانیان بۆ جێبەجێ دەکەن

ئەگەر خانەخوێیەکان، لە ڕێگەی ئاماژەوە، داوای خواردنی زیاتر و شەراب بکەن .

Slaves attend to their every need

if the diners, through gestures, demand more food and wine.

کە ڕۆژ بەرەو کۆتایی دەچێت، دەتوانین گوێمان لە دەنگی گالیسکەکان بێت لە دەرەوە.

As the day closes, we can hear the rumble of wagons outside.

کریارەکان و ئازادکراوەکان،

لەگەڵ ژەمە خواردنێکی بەهێز -- ئەگەر خوارتر بێت -- خواردن لە ناویدا،

The clients and freedmen,

with a meal of robust -- if inferior -- food inside them,

دەچن بۆ گەرماوە شلەوتێنەکە

shuffle off to the now tepid baths

پێش ئەوەی بگەڕێنەوە بۆ باڵەخانەکانیان.

before returning to their apartment blocks.

بگەڕێینەوە بۆ ماڵی لوسیوس خواردنەوە هەتا شەو بەردەوام دەبێت.

Back at Lucius' house, the drinking continues into the night.

لوسیوس و زڕ براکەی باش دەرناکەون.

Lucius and his stepbrother don't look too well.

کۆیلەیەک ئامادەیە ئەگەر یەکێکیان پێویست بکات بڕشێتەوە.

A slave stands by in case either of them needs to vomit.

بە جۆرێک ڕەنگە داهاتووی لوسیوس بزانین.

لە ماوەی ٢٠ ساڵدا، ئیمپڕاتۆر ڤیسپایان دەمرێت کوڕە بچووکەکەی دۆمیت بووە ئیمپڕاتۆر

With hindsight, we know Lucius' future.

In 20 years' time, the Emperor Vespasian's youngest son, Domitian, as emperor,

کە پاشاییەتی تیرۆر دەسەپێنێت.

ئایا لوسیوس زیندوو دەمێنێتەوە؟

will enact a reign of terror.

Will Lucius survive?

(Drums)

(تەپڵ لێدەدرێت)