A glimpse of teenage life in ancient Rome - Ray Laurence

Translator: tom carter Reviewer: Bedirhan Cinar

Translator: Ростислав Голод Reviewer: Hanna Baradzina

It's March the 17th in A.D. 73.

Сёння 17 сакавіка 73 года нашай эры.

We're visiting ancient Rome to watch the Liberalia,

Мы знаходзімся ў старажытным Рыме, каб стаць сведкамі святкавання лібералій,

an annual festival that celebrates the liberty of Rome's citizens.

штогадовага свята вольнасці грамадзян Рыма.

We're looking in at a 17-year-old named Lucius Popidius Secundus.

Зараз мы бачым 17-гадовага хлапчука, яго завуць Люцыюс Папідзіюс Секундус.

He's not from a poor family, but he lives in the region known as the Subura,

Ён з заможнай сям'і, але жыве ў раёне, які завецца Субура,

a poorer neighborhood in Rome, yet close to the center of the city.

гэты раён Рыма хаця і ляжыць недалёка ад цэнтру, але селяцца ў ім беднякі.

(Gong)

The tenants of these apartments are crammed in,

У кватэрах месціцца зашмат жыхароў, таму яны перапоўнены,

(Grunting)

which poses considerable risk.

што даволі небяспечна.

Fires are frequent and the smell of ash and smoke in the morning is not uncommon.

Пажары здараюцца даволі часта, і ўранку даволі звыкла пачуць запах попелу і дыму.

Lucius, who awoke at dawn, has family duties to perform today.

Люцыюс прачнуўся на світанні, і ў яго шмат абавязкаў на сёння.

(Cheering)

His 15-year-old brother is coming of age.

Яго пятнаццацігадовы брат сёння стане дарослым.

Half the children in ancient Rome die before they reach adulthood,

Палова дзяцей у старажытным Рыме паміраюць да паўналецця,

so this is a particularly important milestone.

таму гэта важны этап у жыцці.

Lucius watches his brother stand in his new toga

Люцыюс глядзіць, як яго брат, апрануты ў новую тогу,

before the household shrine with its protective deities,

падыходзіць да хатняга свяцілішча з багамі-заступнікамі

as he places his bulla, a protective amulet,

і аддае сваю булу, ахоўны амулет,

in the shrine with a prayer of thanks.

выказваючы ў малітвах падзякі.

The bulla had worked. It had protected him.

Була дапамагла яму: яна абараніла яго.

Unlike many others, he had survived to become an adult.

У адрозненне ад іншых, ён выжыў і стаў дарослым.

At 17, Lucius has almost completed his education.

У сямнаццаць год Люцыюс амаль скончыў адукацыю.

He has learned to speak well, make public speeches,

Ён добра вывучыўся размаўляць, выступаць з прамовамі,

and how to read and write both Latin and Greek.

а таксама чытаць і пісаць на латыні і на грэчаскай мове.

His father has taught him the types of things

Бацька навучыў яго таму,

you can't learn in the classroom:

што нельга вывучыць у школе:

how to run,

як добра бегаць,

how to swim,

добра плаваць

and how to fight.

і добра змагацца.

Lucius could choose, at 17, to become a military tribune

У 17 гадоў Люцыюс мог бы ўжо стаць вайсковым трыбунам

and command soldiers on the edge of the Empire.

і камандаваць салдатамі на памежжы Імперыі.

But in other ways, Lucius is still a child.

Але ў астатнім Люцыюс яшчэ дзіця.

He's not trusted to arrange business deals.

Яму не могуць даручыць заключэнне гандлёвых здзелак.

His father will take care of that until he is 25.

Яго бацька паклапоціцца пра гэта, пакуль яму не споўніцца 25 гадоў.

And Dad will arrange Lucius' marriage to a girl 10 years younger.

Яшчэ бацька паклапоціцца пра тое, каб знайсці яму нявесту, малодшую на 10 гадоў.

His dad has his eye on a family with a 7-year-old daughter.

Бацька ужо мае на ўвазе адну сям'ю, дзе ёсць сямігадовая дзяўчынка.

Back to the Liberalia.

Але вернемся да лібералій.

As Lucius leaves with his family,

Люцыюс з сям'ёй выйшлі з хаты,

the shops are open as the population goes about its business.

навокал адчыненыя крамы, і людзі ходзяць па сваіх справах.

The streets are full of itinerant traders selling trinkets

Навокал шмат вандроўных гандляроў, што гандлююць дробезямі,

and people bustling from place to place.

а вуліцы запаланілі людзі, што рухаюцца ў розных напрамках.

Large wagons are not allowed in the city until after the ninth hour

Вялікім павозкам нельга ўязджаць у горад да дзявятай гадзіны,

but the streets are still crowded.

але вуліцы ўсё роўна перапоўненыя.

Fathers and uncles take the kids to the Forum Augustus

Ба́цькі ды дзядзькі вядуць дзяцей да Форума Аўгуста,

to see statues of Rome's famous warriors

там яны змогуць пабачыць статуі знакамітых рымскіх ваяроў,

like Aeneas, who led Rome's ancestors, the Trojans, to Italy.

такіх як Эней, што прывёў траянцаў, продкаў рымлян, у Італію.

And Romulus, Rome's founder.

Ці Ромул, заснавальнік Рыму.

And all the great generals of the Republic from more than 100 years earlier.

А таксама вядомых генералаў Рэспублікі, што існуе ўжо больш за 100 гадоў.

Lovingly, we can imagine fathers and guardians

З замілаваннем мы можам уявіць сабе, як бацькі ці апякуны

with their now adult children

разам з дзецьмі, што ўжо сталіся падлеткамі,

remembering stories of Rome's glory

узгадваюць гісторыі са слаўнай спадчыны Рыма

and re-telling the good deeds and sayings of the great men of the past:

і апавядаюць пра добрыя ўчынкі і выказванні вялікіх дзеячоў мінулага,

lessons on how to live well,

павучаючы пра тое, як трэба добра жыць

and to overcome the follies of youth.

і як пераадолець капрызы юнацтва.

There is a sense of history in this place, relevant to their present.

У гэтым месцы ёсць гісторыя, актуальная і для іх цяперашняга жыцця.

Romans made an empire without end in time and space.

Рымляне пабудавалі бязмежную імперыю на векі вечныя.

(Thump)

Rome was destined to be eternal through warfare.

Рым існаваў за кошт бясконцых войнаў.

Wars were a fact of life, even in A.D. 73.

І нават у 73 годзе нашай эры войны былі даволі звыклай з'явай.

There are campaigns in the north of England and into Scotland,

Рымляне ваявалі на поўначы Англіі з мэтай захапіць Шатландыю,

to the north of the River Danube into Romania,

а таксама на поўначы ракі Дунай за Румынію

and on the frontier between Syria and Iraq to the east.

і на межах Сірыі і Ірака ў рамках усходняй кампаніі.

It's now the eighth hour -- time to head for the baths.

Зараз восьмая гадзіна — час адпачыць у лазні.

Lucius and his family head up the Via Lata, the wide street,

Люцыюс з сям'ёй рухаюцца па шырокай вуліцы Віа Лата

to the Campus Martius, and the enormous Baths of Agrippa.

да Марсава поля і вялізарных Тэрмаў Агрыпы.

The family members leave the clients and freedmen outside,

Члены сям'і развітваюцца з рабамі і вольнаадпушчанікамі

and enter the baths with their peer group.

і ўваходзяць у тэрмы з роўнымі па статусу.

Baths would change from dark, steamy rooms to light ones.

У тэрмах цёмныя парныя перамяжоўваюцца са светлымі заламі.

The Romans had perfected window glass.

Рымляне дасягнулі дасканаласці ў вытворчасці аконнага шкла.

Everyone moves from the cold room

Лазеншчыкі ходзяць з халодных пакояў

to the tepid room

да цеплаватых

and to the very hot room.

і нават вельмі гарачых пакояў.

(Man) Oops!

More than an hour later, the bathers leave

Праз якую гадзіну лазеншчыкі пакідаюць тэрмы

massaged, oiled,

пасля сеансаў масажу, расцірання духмянымі рэчывамі

(Whistling)

and have been scraped down with a strigil

і скрабення стрыгілем,

to remove the remaining dirt.

каб вывесці рэшткі бруду.

At the ninth hour, seven hours after they left home,

А дзявятай гадзіне, праз сем хадзін пасля таго, як яны пайшлі з дому,

the men return for a celebratory dinner.

мужыкі вяртаюцца, каб сесці за святочную вячэру.

Dinner is an intimate affair,

Вячэра — справа даволі прыватная,

with nine people reclining around the low table.

у ёй удзельнічае дзевяць чалавек, паўлежачы вакол нізкага стала.

Slaves attend to their every need

Падчас вячэры пра ўсе пажаданні гасцей клапоцяцца рабы,

if the diners, through gestures, demand more food and wine.

а гаспадары праз жэсты патрабуюць сабе яшчэ ежы або віна.

As the day closes, we can hear the rumble of wagons outside.

Дзень набліжаецца да канца, нам чуваць, як на вуліцы грукочуць павозкі.

The clients and freedmen,

Рабы і вольнаадпушчальнікі

with a meal of robust -- if inferior -- food inside them,

добра, хаця і не гэдак вытанчана, павячэраўшы,

shuffle off to the now tepid baths

цягнуцца да ўжо трохі астылых тэрмаў,

before returning to their apartment blocks.

пасля чаго яны пойдуць дахаты.

Back at Lucius' house, the drinking continues into the night.

Але вернемся да сям'і Люцыюса, там гулянка цягнецца ўсю ноч.

Lucius and his stepbrother don't look too well.

Люцыюсу і ягонаму зводнаму брату не вельмі хораша.

A slave stands by in case either of them needs to vomit.

Раб заўжды побач, калі б некаму з іх захацелася ванітаваць.

With hindsight, we know Lucius' future.

З гісторыі мы можам даведацца пра будучыню Люцыюса.

In 20 years' time, the Emperor Vespasian's youngest son, Domitian, as emperor,

Праз 20 гадоў Даміціян — малодшы сын імператара Веспасіяна —

will enact a reign of terror.

распачне ў краіне эпоху тэрору.

Will Lucius survive?

Але ці дажыве Люцыюс да гэтых часоў?

(Drums)

Канец