How taking a bath led to Archimedes' principle - Mark Salata

Translator: Chawan Dler Reviewer: Wafa Idrees

Some of the best opportunities to learn

هەندێک لە باشترین دەرفەتەکان بۆ فێربوون

are the moments in which we are perplexed.

Those moments in which you begin to wonder and question.

ئەو ساتانەی کەدەست دەکەیت بەسەرسوڕمان و پرسیارکردن

These moments have happened throughout history.

ئەم ساتانە بە درێژایی مێژوو ڕویانداوە.

and have led to some truly amazing discoveries.

وبونەتە هۆی چەند دۆزینەوەیەکی سەرسوڕهێنەر.

Take this story, for example.

ئەم چیرۆکە بۆ نموونە وەربگرە.

There once was a fellow named Archimedes.

جارێک کەسێک هەبوو بە ناوی ئەرکیمیدس.

He was born in 287 B.C. in the city of Syracuse in Sicily.

لە ساڵی٢٨٧پێشزاین لە شاری سیراکویزلە سیسیلیا لەدایک بوە.

He was a Greek mathematician, physicist, engineer,

بیرکاریەکی یۆنانی ئەندازیاری، فیزیا بوو،

inventor, and astronomer.

داهێنەر، و فەلەک ناسی.

One day, Archimedes was summoned by the king of Sicily

ڕۆژێک ئارکمیدس لە لایەن پاشای سیسیلیاوە بانگ کرا

to investigate if he had been cheated by a goldsmith.

بۆ ئەوەی لێکۆڵینەوە بکات کە ئایا لە لایەن ئاڵتونچییەکەوە فێڵی لێ کراوە.

The king said he had given a goldsmith the exact amount of gold

پاشا وتی کە بڕی وردی زێڕم داوە بە ئاڵتون چیەکە

needed to make a crown.

پێویست بوو بۆ دروستکردنی تاج.

However, when the crown was ready, the king suspected that the goldsmith cheated

بەڵام کاتێک تاجەکە ئامادە بوو، پاشا گومانی ئەوەی کرد کە ئاڵتونچیەکە فێڵی کردووە

and slipped some silver into the crown,

و هەندێک زیوی خستە ناو تاجەکەوە،

keeping some of the gold for himself.

هێشتنەوەی بەشێک لە زێڕەکە بۆ خۆی.

The king asked Archimedes to solve the problem.

پاشا داوای لە ئەرکیمیدس کرد کێشەکە چارەسەربکات

But there was a catch: he couldn't do any damage to the crown.

گرتنێک هەبوو: نەیتوانی هیچ زیانێک بە تاجەکە بگەیەنێت.

One day, while taking his bath,

ڕۆژێک لە کاتی حەمامکردنیدا،

Archimedes noticed that the water level in the bathtub rose

ئەخەمیدس تێبینی کرد کە ئاستی ئاوی ناو بانیۆکە بەرز بووەتەوە

and overflowed as he immersed himself into the tub.

و ڕژا لەکاتێک خۆی نقوم دەکرد لەناو تانکیەکەدا

He suddenly realized that how much water was displaced

لەناکاو تێگەیشت کە چەندە ئاو ڕژاوە

depended on how much of his body was immersed.

بەندە بەوەوە کە چەندە جەستەی نوقم بووە.

This discovery excited him so much that he jumped out of the tub

ئەم دۆزینەوەیە هێندە دڵخۆشی کرد لە تەشتەکە بازی دا

and ran through the streets naked, shouting "Eureka!"

و بەڕوتی بە شەقامەکاندا ڕایدەکرد، هاواری دەکرد “یوریکا!”

Which comes from the ancient Greek meaning "I found it."

لە یۆنانی کۆنەوە هاتووە و بە مانای “دۆزیمەوە” دێت.

What did he find?

چی دۆزیەوە؟

Well, he found a way to solve the king's problem.

باشە ڕگایەکی دۆزیەوە بۆ چارەسەرکردنی کێشەی پاشا

You see, Archimedes needed to check the crown's density

دەبینی ئەرکیمیدس پێویستی بە پشکنینی چڕی تاجەکە بوو

to see if it was the same as the density of pure gold.

بۆ ئەوەی بزانین هەمان چڕی زێڕی پاکە یان نا

Density is a measure of an object's mass divided by its volume.

چڕی پێوەرێکە بۆ بارستەی تەنێک دابەشکراوە بەسەر قەبارەکەیدا

Pure gold is very dense, while silver is less dense.

زێڕی پاک زۆر چڕە لە کاتێکدا زیو کەمتر چڕ دەبێتەوە.

So if there was silver in the crown, it would be less dense than if it were made of pure gold.

جا ئەگەر زیو لە تاجەکەدا هەبوایە

کەمتر چڕ دەبوو لەوەی ئەگەر لە زێڕی پاک دروست بکرایە

But no matter what it was made of, the crown would be the same shape,

بەڵام گرنگ نیە لە چی دروستکراوە تاجەکەش هەمان شێوەی دەبوو

which means the same volume.

کە بەواتای هەمان قەبارە دێت

So if Archimedes could measure the mass of the crown first,

کەواتە ئەگەر ئەرکیمیدس بتوانێت سەرەتا بارستەی تاجەکە بپێوێت

and then measure its volume,

و پاشان قەبارەکەی بپێوێت

he could find out how dense it was.

دەیتوانی بزانێت کە چەندە چڕ و پڕە

But it is not easy to measure a crown's volume - it has an irregular shape,

بەڵام پێوانەکردنی تاجێک ئاسان نیە قەبارە شێوەیەکی ناڕێکی هەیە،

that's different from a simple box or ball.

ئەوە جیاوازە لە سندوقێک یان تۆپێکی سادە

You can't measure its size and multiply like you might for other shapes.

ناتوانی قەبارەکەی بپێویت و چەند هێندە بکەیت وەک ئەوەی بۆ شێوەکانی تر دەتوانیت.

The solution, Archimedes realized,

ئەو چارەسەرەی کە ئەرکیمیدس درکی پێکرد

was to give the crown a bath.

ئەوە بو کە تاجەکە حەمام بکات.

by placing it in water and seeing how much water was displaced,

بە دانانی لە ناو ئاوداو بینینی ئەوەی کە چەندە ئاو ڕژاوە،

he could measure the volume,

دەیتوانی قەبارەکەی بپێوێت

and he'd calculate the density of the crown.

و چڕی تاجەکەی حسابی دەکرد.

ئەگەر تاجەکە کەمتر چڕ بوایە لە زێڕی پاک،

If the crown was less dense than pure gold,

لە زێڕنگەرەکە بە دڵنیاییەوە فێڵی لە پاشا کردووە

then the goldsmith most definitely cheated the king.

When Archimedes went back to the king and did his test,

کاتێک ئەرخەمیدس گەڕاوە بۆ لای پاشا تاقیکردنەوەکەی کرد،

the story says, he found that the goldsmith had indeed cheated the king,

فرۆشگاکە دەڵێ، زێڕنگەرەکە فێڵی لە پاشا کردووە،

and slipped some silver in. These days,

و هەندێک زیوی لێ خلیسکا.

بەکارهێنانی شێوازی ئاوارەبونی تەنێک بۆ پێوانی قەبارە پێی دەوترێت

using the way an object displaces water to measure volume is called

پێی دەوترێ بنەمای ئەرخەمیدس.

Archimedes' principle. The next time you take a bath,

جاری داهاتوو کە خۆت شۆرد،

you can see Archimedes' principle in action,

دەتوانی بنەمای ئەرخەمیدس لە کرداردا ببینیت

and maybe you'll have a genius idea of your own.

ڕەنگە بیرۆکەیەکی بلیمەتانەی خۆتت هەبێت