How taking a bath led to Archimedes' principle - Mark Salata

Аудармашы: Akbota Miralykyzy Редактор: Bakytgul Salykhova

Some of the best opportunities to learn

Бізді таңғалдырған сәттер – үйренудің ең жақсы мүмкіндіктерінің бірі.

are the moments in which we are perplexed.

Those moments in which you begin to wonder and question.

Олар бізді ойланып, сұрақ қоюға итермелейді.

These moments have happened throughout history.

Мұндай сәттер тарихта көп қайталанған.

and have led to some truly amazing discoveries.

Олар ғажап жаңалықтардың ашылуына алып келді.

Take this story, for example.

Мысалы, мына оқиғаны баяндайық.

There once was a fellow named Archimedes.

Ертеде Архимед есімді адам өмір сүрген.

He was born in 287 B.C. in the city of Syracuse in Sicily.

Ол б.з.д. 287 жылы Сицилиядағы Сиракуза қаласында дүниеге келген.

He was a Greek mathematician, physicist, engineer,

Ол грек математигі, физигі, инженері, өнертапқышы

inventor, and astronomer.

және астрономы болған.

One day, Archimedes was summoned by the king of Sicily

Бір күні Архимедті Сицилия патшасы шақырып алып,

to investigate if he had been cheated by a goldsmith.

бір зергердің өзін алдаған-алдамағанын анықтауды тапсырады.

The king said he had given a goldsmith the exact amount of gold

Патша зергерге тәж жасау үшін дәл есептелген мөлшерде алтын

needed to make a crown.

бергенін айтады.

However, when the crown was ready, the king suspected that the goldsmith cheated

Алайда, тәж дайын болған кезде, патша зергер оны алдады деп күдіктенді.

and slipped some silver into the crown,

Ол тәжге күміс қосып, алтынның жартысын

keeping some of the gold for himself.

өзіне алып қалуы мүмкін деп ойлайды.

The king asked Archimedes to solve the problem.

Сондықтан патша бұл мәселені шешуді Архимедке тапсырады.

But there was a catch: he couldn't do any damage to the crown.

Бірақ бір қиындық бар еді. Ол тәжге ешқандай зиян келтірмеуі керек.

One day, while taking his bath,

Бір күні жуынып жатқанда,

Archimedes noticed that the water level in the bathtub rose

Архимед суға түскен сайын ваннадағы су деңгейінің

and overflowed as he immersed himself into the tub.

көтеріліп, төгілетінін байқайды.

He suddenly realized that how much water was displaced

Ол бірден судың тасуы оның денесінің

depended on how much of his body was immersed.

қаншалықты суға батқанына байланысты екенін түсінеді.

This discovery excited him so much that he jumped out of the tub

Бұл жаңалыққа қуанғаны сонша, ол ваннадан атып шығып,

and ran through the streets naked, shouting "Eureka!"

көшеде жалаңаш “Эврика!” деп айқайлап жүгіріпті.

Which comes from the ancient Greek meaning "I found it."

Бұл сөз көне грек тілінде “Таптым!” дегенді білдіреді екен.

What did he find?

Ол нені тапты?

Well, he found a way to solve the king's problem.

Ол патша мәселесін шешудің жолын тапты.

You see, Archimedes needed to check the crown's density

Архимед алтын мен тәждің тығыздығы бірдей екенін білу үшін

to see if it was the same as the density of pure gold.

тәждің тығыздығын тексеруі керек.

Density is a measure of an object's mass divided by its volume.

Тығыздық – дегеніміз зат массасының оның көлеміне қатынасы.

Pure gold is very dense, while silver is less dense.

Таза алтын күміске қарағанда өте тығыз.

So if there was silver in the crown, it would be less dense than if it were made of pure gold.

Сондықтан егер тәжде күміс болса,

оның тығыздығы таза алтыннан төмен болар еді.

But no matter what it was made of, the crown would be the same shape,

Алайда, тәж неден жасалса да, оның пішіні өзгермейді,

which means the same volume.

көлемі бірдей болады.

So if Archimedes could measure the mass of the crown first,

Сондықтан егер Архимед, алдымен, тәждің массасын өлшеп,

and then measure its volume,

оның көлемін анықтаса,

he could find out how dense it was.

оның тығыздығын есептей алар еді.

But it is not easy to measure a crown's volume - it has an irregular shape,

Бірақ тәждің көлемін өлшеу оңай емес. Тәждің көлемі қарапайым қорап

that's different from a simple box or ball.

немесе шар сияқты емес.

You can't measure its size and multiply like you might for other shapes.

Оның көлемін басқа пішіндердің көлеміндей есептеп таба алмайсың.

The solution, Archimedes realized,

Архимед бұл мәселенің шешімі –

was to give the crown a bath.

тәжді суға салу екенін түсінді.

by placing it in water and seeing how much water was displaced,

Оны суға батырып, судың қаншалықты ығысқанын байқаса,

he could measure the volume,

ол тәждің көлемін өлшеп,

and he'd calculate the density of the crown.

содан кейін оның тығыздығын есептей алады.

Егер тәждің тығыздығы таза алтыннан

If the crown was less dense than pure gold,

төмен болса, онда зергердің патшаны алдағаны анық.

then the goldsmith most definitely cheated the king.

When Archimedes went back to the king and did his test,

Архимед патшаға барып, тәжірибесін жүргізген кезде,

the story says, he found that the goldsmith had indeed cheated the king,

аңыз бойынша, зергердің тәжге күміс қосып

and slipped some silver in. These days,

патшаны алдағанын анықтайды.

Қазіргі кезде дененің суды ығыстыруы арқылы көлемін өлшеу –

using the way an object displaces water to measure volume is called

Архимед принципі деп аталады.

Archimedes' principle. The next time you take a bath,

Келесі жолы жуынғанда,

you can see Archimedes' principle in action,

сіз де Архимед принципінің жұмысын көре аласыз.

and maybe you'll have a genius idea of your own.

Бәлкім, сол сәтте сіздің ойыңызға да керемет идея келер!