How false news can spread - Noah Tavlin

Translator: HALWEST EAST Reviewer: Daban Q. Jaff

There's a quote usually attributed to the writer Mark Twain that goes,

وتەیەک هەیە زۆر کات دەدرێتە پاڵ مارک توەین کە دەڵێت،

"A lie can travel halfway around the world

"درۆ دەتوانێت بە نیوەی جیهان بگات

while the truth is putting on its shoes."

تا ڕاستی پێڵاوەکانی لە پێ دەکات."

Funny thing about that.

ئەوەی پێکەنیناویە دەربارەی ئەوە.

There's reason to doubt that Mark Twain ever said this at all,

هۆکار هەیە بۆ ئەوەی گومان بکرێت کە مارک توەین هەرگیز ئەو قسەیەی کرد بێت،

thus, ironically, proving the point.

بەم شێوەیە، مەبەستەکە دەسەلمێنێت.

And today, the quote, whoever said it, is truer than ever before.

لە ڕۆژگاری ئەمڕۆدا، ئەو وتەیە، لە هەموو کات ڕاسترە. جا هەرکەسێک وتبێتی.

In previous decades, most media with global reach

لە دەیەکانی پێشو تر، زۆربەی ڕاگەیاندنە جیهانیەکان

consisted of several major newspapers and networks

لە چەند ڕۆژنامە و ڕایەڵەیەکی سەرەکی پێکهاتبوون

which had the resources to gather information directly.

کە سەرچاوەیان هەبوو زانیاری ڕاستەوخۆ کۆبکەنەوە.

Outlets like Reuters and the Associated Press

دەرچەی وەک رۆیتەرز و ئەسۆشێت پرێس

that aggregate or rereport stories were relatively rare compared to today.

کە هەواڵ کۆدەکەنەوە و دووبارە ڕاپۆرتی بکەن بەراورد بە ئەمڕۆ دەگمەنە.

The speed with which information spreads now

ئەو خێرایەی کە زانیاری پێی دەگوازرێتەوە ئەمرۆ

has created the ideal conditions for a phenomenon known as circular reporting.

بارودۆخێکی گونجاوی بۆ دیاردەیەک ڕەخساندووە کە پێی دەوترێت بڵاوبوونەوەی هەواڵی ناڕاست.

This is when publication A publishes misinformation,

ئەمەش ئەوەیە کە بڵاوکراوەی یەکەم هەواڵی ناڕاست بڵاودەکاتەوە،

publication B reprints it,

بڵاوکراوەی دووەم دووبارە چاپی دەکاتەوە،

and publication A then cites B as the source for the information.

بڵاوکراوەی یەکەم ئاماژە بە بڵاوکراوەی دووەم دەدات وەک سەرچاوەی زانیاریەکە.

It's also considered a form of circular reporting

شێوەیەکی تری بڵاوبونەوەی هەواڵی ناڕاست ئەوەیە

when multiple publications

کاتێک چەند بڵاوکەرەوەیک

report on the same initial piece of false information,

هەمان هەواڵی ناڕاست بڵاودەکەنەوە،

which then appears to another author as having been verified by multiple sources.

کە لەلاین نوسەرێکی ترەوە وا دەردەکەوێت بە چەند سەرچاوەیەک سەلمێنرا بێت.

For instance, the 1998 publication of a single pseudoscientific paper

بۆ نموونە، بڵاوکراوەیەکی ساختەی زانستی ساڵی ١٩٩٨

arguing that routine vaccination of children causes autism

کە دەڵێت کوتان دەبێتە هۆی ئۆتیزم لە منداڵان

inspired an entire antivaccination movement,

بووە هۆی سەرهەڵدانی جوڵانەوەیەکی دژەکوتان

despite the fact that the original paper has repeatedly been discredited

سەرەرای ئەوەی کە بڵاوکراوەکە رەتکرابۆوە

by the scientific community.

لە لایەن کۆمەڵەی زانستی.

Deliberately unvaccinated children are now contracting contagious diseases

منداڵانی بە ئەنقەست نەکوتراو توشی نەخۆشی گوازراوە دەبن

that had been virtually eradicated in the United States,

کە پێشتر ئەو نەخۆشیانە لەناوبرابوون لە ولایەتە یەکگرتوەکان،

with some infections proving fatal.

لەگەڵ چەند هەوکردنێک کە کوشندەن.

In a slightly less dire example,

لە نموونەیەکی کەم شوماوی تر،

satirical articles that are formatted to resemble real ones

نوسینی گاڵتەجاڕانە کەوا نوسراوان وەک نوسینی ڕاستەقینە دەربکەون

can also be picked up by outlets not in on the joke.

دەکرێت لەلایەن دەرچە ڕۆژنامەیەکانەوە وەربگیرێت بێ ئاگایان لە گاڵتەکە.

For example, a joke article in the reputable British Medical Journal entitled

بۆ نموونە، نوسینێکی گاڵتە لە گۆڤاری بەناوبانگی پزیشکی بەریتانی بە ناوی

"Energy Expenditure in Adolescents Playing New Generation Computer Games,"

"بەفیرۆدانی وزە لە هەرزەکاران لە کاتی یاریکردن بە یاریە کۆمپیتەریە نوێیەکان،"

has been referenced in serious science publications over 400 times.

٤٠٠ جار لە بڵاوکراوە زانستیە فەرمیەکان ئاماژەی پێکراوە.

User-generated content, such as wikis,

ناوەڕۆکی لە لایەن بەکارهاتوو نوسراو، وەک ویکیەکان،

are also a common contributer to circular reporting.

بەشداربووی باون لە دیاردەی بڵاوبوونەوەی هەواڵی ناڕاست.

As more writers come to rely on such pages for quick information,

چونکە زۆربەی نووسەران پشت بەم سەرچاوانە دەبەستن بۆ بەدەست هێنانی زانیاری خێرا،

an unverified fact in a wiki page can make its way into a published article

زانیاریەکی نەسەلمێنراو لە پەڕێکی ویکی دەتوانێت بگاتە نوسینێکی بڵاوکراوە

that may later be added as a citation for the very same wiki information,

دواتر وەک سەرچاوە بۆ هەمان زانیاری بەکاردێت لە پەڕەی ویکیەکە،

making it much harder to debunk.

ئەمەش قورستری دەکات بۆ ئەوەی بەدرۆ بخرێتەوە.

Recent advances in communication technology

پێشکەوتنە نوێیەکان لە تەکنەلۆژیای پەیوەندی

have had immeasurable benefits

سودی بێشوماریان هەبووە

in breaking down the barriers between information and people.

لە شکاندنی بەربەست لە نێوان خەڵک و زانیاری.

But our desire for quick answers

بەڵام ویستمان بۆ بە دەست هێنای زانیاری خێرا

may overpower the desire to be certain of their validity.

لەوانەیە بەهێزتر بێت لە ویستمان بۆ زانینی چۆنایەتی ڕاستیەکەی.

And when this bias can be multiplied by billions of people around the world,

لە کاتێکدا ئەم لایەنگیریە جارانی ملیاران خەڵک بکرێت لە سەرانسەری جیهان،

nearly instantaneously, more caution is in order.

دەستبەجێی، ئاگاداری زیاتر پێوسیتە.

Avoiding sensationalist media,

خۆلادان لە میدیای هەست وروژێنەر،

searching for criticisms of suspicious information,

گەڕان بە دوای ڕەخنەکانە گیراوەکان لە زانیاری گومانلێکراو،

and tracing the original source of a report can help slow down a lie,

و گەڕانەوە بۆ سەرچاوەی سەرەکی ڕاپۆرتەکان یارمەتیدەری هێواشکردنەوەی درۆ دەبێت.

giving the truth more time to put on its shoes.