How false news can spread - Noah Tavlin

Translator: Daban Q. Jaff Reviewer: Rastbêjê Çalî

There's a quote usually attributed to the writer Mark Twain that goes,

Gotinek heye ku bi gelemeperî dihête vegotin ji nivîskar Mark Tiwêyin re ku,

"A lie can travel halfway around the world

"Derewek dikare nîvco li dora cîhanê bigere

while the truth is putting on its shoes."

dema ku rastî pêlavên xwe li xwe dike."

Funny thing about that.

tiştê gewz liser wê.

There's reason to doubt that Mark Twain ever said this at all,

li vir sedemek heye ku guman bike ku mark tiwêyin çi caran ev tişt negotiye,

thus, ironically, proving the point.

bi vî rengî, bi henek, nîqaşê piştrast dikin.

And today, the quote, whoever said it, is truer than ever before.

û îro, pêşniyar, kî gotibe, ji her carê rasttir e.

In previous decades, most media with global reach

di dehsalên berê de, piraniya medyaya bi gihîştina gerdûnî

consisted of several major newspapers and networks

ji çend rojnameyên mezin û toran pêkdihat

which had the resources to gather information directly.

ku çavkaniyên wan hebû ku rasterast agehdaryê kom bikin.

Outlets like Reuters and the Associated Press

Ajansên weke Royterz û esosyatêd Press (AP)

that aggregate or rereport stories were relatively rare compared to today.

ew berhevok an çîrokên ji nû ve rapor kirî bi rêjeyî li gor îro kêmbûn.

The speed with which information spreads now

leza ku niha agehdarî pê belav dibe

has created the ideal conditions for a phenomenon known as circular reporting.

mercên nimûneyî afirandine ji bo diyardeyek a ku wekî ragihandina dorpêç tê zanîn.

This is when publication A publishes misinformation,

ev e ku weşana A yê agehdariyên çewt diweşîne,

publication B reprints it,

weşana b yê wê ji nû ve çap dike,

and publication A then cites B as the source for the information.

û weşana a yê paşî b yê wekî çavkaniya agehdariyê nîşan dike.

It's also considered a form of circular reporting

ew dihête hijmartin wekî şêwazekê nûçedanê yê girrovirr

when multiple publications

gava gelek weşan

report on the same initial piece of false information,

nûçedan li ser heman perçe ya agehdariya derewîn a destpêkê,

which then appears to another author as having been verified by multiple sources.

ku paşî ji nivîskarek din re xuya dike ku ji hêla gelek çavkaniyan ve hatiye rastandin.

For instance, the 1998 publication of a single pseudoscientific paper

Wek mînak, weşana 1998-an a yek kaxezî ya ne zanistî

arguing that routine vaccination of children causes autism

digotin ku derzîlêdana asayî a zarokan dibe sedemê otîzmê

inspired an entire antivaccination movement,

îlhamek da tevahiya tevgera dijî lêdana vaksînê,

despite the fact that the original paper has repeatedly been discredited

digel ku kaxeza orjînal bi berdewamî hatiye bêrûmet kirin

by the scientific community.

ji hêla civakê zanistî ve.

Deliberately unvaccinated children are now contracting contagious diseases

Zarokên bi zanebûn ên ne derzî kirî niha bi nexweşiyên vegirtî dikevin

that had been virtually eradicated in the United States,

ku bi rastî hate tune kirin li dewletên yekbûyî,

with some infections proving fatal.

digel hin vegirtina êşan mirinê piştrast dikin.

In a slightly less dire example,

di mînakek hinekî kêmtir tirsinak de,

satirical articles that are formatted to resemble real ones

nivîsarên tinazî yên ku hatine rêxistin ku dişibin yên rastîn

can also be picked up by outlets not in on the joke.

herwiha dikare were hildan ji hêla dezgehên ku ne di henekan de ne jî.

For example, a joke article in the reputable British Medical Journal entitled

Wek mînak, nivîseka henekî di kovara bijîşkî ya navdar a birîtanî de bi navê

"Energy Expenditure in Adolescents Playing New Generation Computer Games,"

"lêçûnên enerjiyê behtir di ciwanan de ku lîstkên kompîterê yên nifşê nû dileyîzin."

has been referenced in serious science publications over 400 times.

hatiye jêderkirin di weşanên zanyarî yên cidî de zêdetir ji 400 cara.

User-generated content, such as wikis,

naveroka hilberîner a bikarhîner, wekî wîkîpedyayê,

are also a common contributer to circular reporting.

herwiha beşdaryek a hevpar a ragihandin a dûrpêçê.

As more writers come to rely on such pages for quick information,

her ku bêtir nivîskar têne ser rupelên wisa ji bo agehdariya zûbizû,

an unverified fact in a wiki page can make its way into a published article

rastiyek neverastkirî di rûpelek wîkîpedyayê de dikare rê li gotarek a weşandî veke

that may later be added as a citation for the very same wiki information,

dibe ku were zêdekirin wekî çavkanî ji bo heman agehdariya wîkîpedyayê,

making it much harder to debunk.

pûçkirina wê pir dijwartir dike.

Recent advances in communication technology

pêşveçûnên nû yên di teknolojiya ragihhandinê de

have had immeasurable benefits

mifayên wan ên bê pîvan hebin

in breaking down the barriers between information and people.

di şikandina astengiyên di navbera agehdarî û mirovan.

But our desire for quick answers

lê daxwaza me ji bo bersivên bilez

may overpower the desire to be certain of their validity.

dibe ku daxwazê zêde bike ji bo ku ji pêbaweriya xwe piştrast bin.

And when this bias can be multiplied by billions of people around the world,

û dema ku ev alîgirî dikare zêde bibe li milyaran mirovên li seranserîcîhanê,

nearly instantaneously, more caution is in order.

hema di cih de, bêtir hişyarbûn di rêzde ye.

Avoiding sensationalist media,

ji medyaya hestiyar dûr bikevin,

searching for criticisms of suspicious information,

lêgerîna li rexneyên agehdariya gumanbar,

and tracing the original source of a report can help slow down a lie,

û şopandina çavkaniyên orjînal ên ragihandinê dikare bibe alîkar ku derewek hêdî bibe,

giving the truth more time to put on its shoes.

ji rastiyê re bêtir dem dide da ku pêlavên xwe li xwe bike.