The genes you don't get from your parents (but can't live without) - Devin Shuman

Translator: avesta masoud Reviewer: Daban Q. Jaff

Inside our cells, each of us has a second set of genes

لەناو خانەکانی ئێمە، هەر یەکێک لە ئێمە دووەم تاقمی جینی هەیە

completely separate from the 23 pairs of chromosomes

بەتەواوی جیابووەوە لە ٢٣ جووتە کڕۆمۆسۆمەکان

we inherit from our parents.

لە خێزانەکانمان بۆمان دەمێنێتەوە.

And this isn’t just the case for humans—

ئەمە تەنھا بۆ مرۆڤ نییە—

it’s true of every animal, plant, and fungus,

لە هەموو ئاژەڵێکدا، ڕاستە ڕووەک،و قارچ،

and nearly every multicellular organism on Earth.

نزیکەی لەناو ھەموو ئۆڕگانەکانی زەوی ھەیە.

This second genome belongs to our mitochondria,

ئەم جینێۆمە دووەمە بۆ مایتۆکۆندریای ئێمە،

an organelle inside our cells.

ئۆڕگانێک لە ناو خانەکانماندا.

They’re not fully a part of us, but they’re not separate either—

ئەوان بە تەواوی بەشێک نین لە ئێمە، بەڵام ئەوان جیانابنەوە—

so why are they so different from anything else in our bodies?

کەواتە بۆچی ئەوان زۆر جیاوازن لە هیچ شتێکی تر لە جەستەماندا؟

Approximately 1.5 billion years ago,

نزیکەی ١،٥ ملیار ساڵ پێش ئێستا،

scientists think a single-celled organism engulfed the mitochondria’s ancestor,

زاناکان وا بیردەکەنەوە ئۆرگانیزمێکی تاک-خانە باوباپیرانی مایتۆکۆندریای گرتەوە،

creating the predecessor of all multicellular organisms.

دروستکردنی پێشەکی لە هەموو زیندەوەرەکانی فرە بازنەیی.

Mitochondria play an essential role:

مایتۆکۆندریا ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕێت:

they convert energy from the food we eat and oxygen we breathe

وزە دەگۆڕن لەو خواردنەی کە ئێمە دەیخۆین وە ئۆکسجین هەناسە دەدەین

into a form of energy our cells can use, which is a molecule called ATP.

جۆرێک لە وزە خانەکانمان دەتوانن بەکاریبھێن ،گەردیلێکە پێی دەوترێت ATP.

Without this energy, our cells start to die.

بە بێ ئەم وزەیە، خانەکانمان دەست دەکەن بە مردن.

Humans have over 200 types of cells,

مرۆڤ زیاتر لە ٢٠٠ جۆر خانەی هەیە،

and all except mature red blood cells have mitochondria.

وە هەموان جگە لە خرۆکە سورەکانی خوێن مایتۆکۆندریایان ھەیە.

That’s because a red blood cell’s job is to transport oxygen,

ئیشی خڕۆکە سوورەکان ئاڵوگۆڕکردنی ۆکسجینە،

which mitochondria would use up before it could reach its destination.

کام مایتۆکۆندریا پێشتر بەکار دەھێنرێت دەتوانێت بگاتە شوێنێ خۆی.

So all mitochondria use oxygen and metabolites to create energy

هەموو مایتۆکۆندریاکان ئۆکسجین بەکاردێنن وە میتابۆلیتەکان بۆ دروستکردنی وزە

and have their own DNA,

دی ئێن ئەی،تایبەت بە خۆیان هەیە

but mitochondrial DNA varies more across species than other DNA.

دی ئێن ئەی مایتۆکۆندریا زیاتر جیاوازترە لە هەموو جۆرەکان لە دی ئێن ئەی تر.

In mammals, mitochondria usually have 37 genes.

لە گیانلەبەری شیردەر،زۆر بەی کات ٣٧جینی ھەیە.

In some plants, like cucumbers, mitochondria have up to 65 genes,

لە هەندێک ڕووەکدا، وەک خەیار مایتۆکۆندریا٦٥جینی هەیە،

and some fungal mitochondria have only 1.

ھەندێک کەڕوو ١ مایتۆکۆندریای ھەیە.

A few microbes that live in oxygen-poor environments

چەند میکرۆبێک کە دەژین لە ژینگە هەژارەکانی -ئۆکسجین

seem to be on the way to losing their mitochondria entirely,

پێدەچێت بەتەواوەتی مایتۆکۆندریاکەیان لەدەست بدەن،

and one group, oxymonad monocercomonoides, already has.

وە یەک گرووپ هەرخۆی مایتۆکۆندریای ۆکسیمۆندیان ھەیە.

This variety exists because mitochondria are still evolving,

ئەم هەمەجۆرە بوونی هەیە چونکە مایتۆکۆندریا هێشتا لە پەرەسەندندان،

both in tandem with the organisms that contain them,

هەردووک لە یەک یەکدا لەگەڵ زیندەوەرەکان کە ئەوانیان تێدایە،

and separately, on their own timeline.

وە بەجیا، لەسەر هێڵی کاتی خۆیان.

To understand how that’s possible,

بۆ ئەوەی تێبگەین کە چۆن ئەمە دەکرێت،

it helps to take a closer look at what the mitochondria inside us are doing,

یارمەتیدەر دەەبێت بۆ بەوردی بینینی مایتۆکۆندریا چیدەکات لە ناوەوەی ئێمە.

starting from the moment we’re conceived.

لەو کاتەوە دەستپێدەکات کە دایکەکە دوگیان دەبێت.

In almost all species, mitochondrial DNA is passed down from only one parent.

لەناو هەموو جۆرەکان،تەنها DNA مایتۆکۆندریا ھاتووە.

In humans and most animals, that parent is the mother.

لە مرۆڤەکان و زۆربەی ئاژەڵەکان، ئەو باوانە دایکە.

Sperm contain approximately 50 to 75 mitochondria in the tail,

سپێرم نزیکەی ٥٠بۆ٧٠مایتۆکۆندریا لە کلکەکەی دایە،

to help them swim.

بۆ مەلەکردن.

These dissolve with the tail after conception.

ئانە دوای پێگەشتن کلکەکانیان نامێنێت.

Meanwhile, an egg contains thousands of mitochondria,

هاوکات هێلکەیەک هەزارانی تێدایە لە مایتۆکۆندریا،

each containing multiple copies of the mitochondrial DNA.

هەریەکێکیان چەند کۆپیەکی DNA مایتۆکۆندریا ھەیە.

This translates to over 150,000 copies of mitochondrial DNA

ئبۆ زیاتر لە ١٥٠،٠٠ کۆپی وەرگێڕدراوە دی ئێن ئەی مایتۆکۆندریا

that we inherit from our mothers,

کە ئێمە لە دایکانمان بۆمان دەمێنێتەوە،

each of which is independent and could vary slightly from the others.

کە هەریەکەیان سەربەخۆن وە دەتوانێ کەمێک جیاواز بێت لە ئەوانی تر.

As a fertilized egg grows and divides,

وەک هێلکەیەکی پیتێنراو گەشە دەکات و دابەش دەبێت،

those thousands of mitochondria are divvied up into the cells

ئەو هەزاران مایتۆکۆندریایە لە ناو خانەکاندا دەرهێنراوە

of the developing embryo.

لە پەرە پێدانی کۆرپەلە.

By the time we have differentiated tissues and organs,

لەو کاتەی کە هەمانە دەستەکان و ئەندامە جیاکراوەکان،

variations in the mitochondrial DNA are scattered at random throughout our bodies.

جیاوازیەکان لە دی ئێن ئەی مایتۆکۆندریا بە هەڕەمەکی لە جەستەماندا پەرش و بڵاو بوو.

To make matters even more complex,

بۆ ئەوەی مەسەلەکان ئاڵۆزتر بکەن،

mitochondria have a separate replication process from our cells.

مایتۆکۆندریا لەبەرگرتنەوەی جیاکراوەی ھەیە لە پڕۆسەی خانەکان.

So as our cells replicate by dividing, mitochondria end up in new cells,

وەک چۆن خانەکانمان زیاد دەکات بە دابەش بوون مایتۆکۆندریا لە خانەی نوێ کۆتایی دێت،

and all the while they’re fusing and dividing themselves,

و بە درێژایی کات بەیەکەوە دەلکێن و یەکتر دابەش دەکەن،

on their own timeline.

لەسەر هێڵی کاتی خۆیان.

As mitochondria combine and separate,

وەک مایتۆکۆندریا تێکەڵ و جیا دەبنەوە،

they sequester faulty DNA or mitochondria that aren’t working properly for removal.

ئەوان مایتۆکۆندریا و DNAلابرد کە کارناکان.

All this means that the random selection of your mother’s mitochondrial DNA

هەموو ئەمانە مانای ئەوەیە کە هەڵبژاردنە هەڕەمەکیەکەی دی ئێن ئەی دایکت.

you inherit at birth

لە کاتی لەدایکبووندا دەمێنێتەوە

can change throughout your life and throughout your body.

دەتوانیت بە درێژایی ژیانت بگۆڕیت وە لە هەموو جەستەتدا.

So mitochondria are dynamic and, to a degree, independent,

کەواتە مایتۆکۆندریا داینامیکن و بۆ پلەیەک، سەربەخۆ،

but they’re also shaped by their environments: us.

بەڵام ئەوان هەروەها شێوەیان هەیە بە ژینگەیان: ئێمە.

We think that long ago,

پێش ئێستا بیر دەکەینەوە،

some of their genes were transferred to their host’s genomes.

هەندێک لە گینەکان گوازراوەتەوە بۆ خانە خوێیەکانیان.

So today, although mitochondria have their own genome

بۆیە ئەمڕۆ، هەرچەندە مایتۆکۆندریا جینۆمی خۆیان هەیە

and replicate separately from the cells that contain them,

و دوبارە دەبێتەوە بە شێوەیەکی جیاکراو لەو خانانەی لێی پێکدێت،

they can't do this without instruction from our DNA.

ناتوانن ئەمە بکەن بەبێ فرمانی DNA.

And though mitochondrial DNA is inherited from one parent,

هەرچەندە دی ئێن ئەی مایتۆکۆندریا لە دایک و باوکێک بۆی ماوەتەوە

the genes involved in building and regulating the mitochondria

جیناتە بەشداربووەکان لە دروست کردن و ڕێکخستنی مایتۆکۆندریا

come from both.

لە هەردووکەوە هات.

Mitochondria continue to defy tidy classification.

مایتۆکۆندریا بەردەوام دەبێت لە پۆلێنکردنی ڕێک و پێک.

Their story is still unfolding inside of each of our cells,

ھێشتا ئەم چیرۆکە ئەمە ئاشکرا دەکات لە ناوەوەی ھەر خانەیەک لە خانەکانمان،

simultaneously separate and inseparable from our own.

جیاکراوەتەوە لە ھەمان کاتدا و جیاناکرێتەوە لێرە.

Learning more about them can both give us tools

فێربوونی زیاتر دەتوانێت ھەردوو ئامێرمان بداتێ

to protect human health in the future, and teach us more about our history.

بۆ پاراستنی تەندروستی مرۆڤ لە داهاتوودا، زیاتر فێرمان بکە دەربارەی مێژوومان.