The genes you don't get from your parents (but can't live without) - Devin Shuman

Translator: Jamiyanmaa P Reviewer: Munkhbaatar Lkhagvaa

Inside our cells, each of us has a second set of genes

Бидний эсийн дотор эцэг эхээсээ өвлөж авсан

completely separate from the 23 pairs of chromosomes

23 хос хромосомоос тусдаа хоёрдогч генүүдийн цуглуулгууд

we inherit from our parents.

хүн бүрт байдаг.

And this isn’t just the case for humans—

Энэ нь зөвхөн хүн төрөлхтний хувьд биш

it’s true of every animal, plant, and fungus,

бүхий л амьтан, ургамал, мөөг зэрэг дэлхий дээрх бараг

and nearly every multicellular organism on Earth.

бүхий л олон эст организмын хувьд адил байдаг.

This second genome belongs to our mitochondria,

Энэ хоёрдогч геном нь бидний эсийн доторх эрхтэнцэр болох

an organelle inside our cells.

митохондрид хамааралтай.

They’re not fully a part of us, but they’re not separate either—

Эдгээр нь яг ч бүрэн бидний нэг хэсэг биш боловч салангид зүйл ч бас биш

so why are they so different from anything else in our bodies?

- тэгвэл тэд бидний биед байгаа зүйлсээс яагаад ийм өөр юм бэ?

Approximately 1.5 billion years ago,

Эрдэмтэд ойролцоогоор 1.5 тэрбум жилийн өмнө

scientists think a single-celled organism engulfed the mitochondria’s ancestor,

нэг эст организм митохондрийн өвгийг залгиж,

creating the predecessor of all multicellular organisms.

бүх олон эст организмын өвөг дээдсийг үүсгэсэн гэж үздэг.

Mitochondria play an essential role:

Митохондри нь бидний идсэн хоол хүнс,

they convert energy from the food we eat and oxygen we breathe

хүчилтөрөгчийг бидний эс хэрэглэж чадах энерги болох

into a form of energy our cells can use, which is a molecule called ATP.

АТФ гэдэг молекул болгон хувиргах чухал үүрэгтэй.

Without this energy, our cells start to die.

Энэ энергигүйгээр бидний эсүүд үхэж эхэлдэг.

Humans have over 200 types of cells,

Хүн 200 гаруй төрлийн эстэй бөгөөд

and all except mature red blood cells have mitochondria.

боловсорч гүйцсэн цусны улаан эсээс бусад нь митохондритай байдаг.

That’s because a red blood cell’s job is to transport oxygen,

Учир нь улаан эсийн үүрэг бол хүчилтөрөгчийг зөөвөрлөх бөгөөд

which mitochondria would use up before it could reach its destination.

харин митохондри нь үүнийг хүрэх газраа хүрэхээс нь өмнө зарцуулчих байсан.

So all mitochondria use oxygen and metabolites to create energy

Тиймээс бүх митохондриуд хүчилтөрөгч, метаболитуудыг ашиглан

and have their own DNA,

энерги үүсгэж, өөрийн гэсэн ДНХ-тэй байдаг ч

but mitochondrial DNA varies more across species than other DNA.

митохондрийн ДНХ нь бусад ДНХ-ээс төрөл зүйлээс хамаарч өөр өөр байдаг.

In mammals, mitochondria usually have 37 genes.

Хөхтөн амьтдад митохондри ихэвчлэн 37 гентэй байдаг.

In some plants, like cucumbers, mitochondria have up to 65 genes,

Зарим ургамалд, жишээ нь өргөст хэмхэд митохондри 65 хүртэлх гентэй байхад

and some fungal mitochondria have only 1.

зарим мөөгөнцрийн митохондрид зөвхөн 1 байдаг.

A few microbes that live in oxygen-poor environments

Хүчилтөрөгчийн дутагдалтай орчинд амьдардаг цөөн хэдэн микробууд

seem to be on the way to losing their mitochondria entirely,

митохондригоо бүрмөсөн алдах замдаа орж байгаа бөгөөд

and one group, oxymonad monocercomonoides, already has.

нэг бүлэг болох оксимонад моноцеркомоноидууд аль хэдийнээ алдсан.

This variety exists because mitochondria are still evolving,

Энэ олон янз байдал нь митохондри нь тэдгээрийг агуулсан

both in tandem with the organisms that contain them,

организмуудтай хослуулан, мөн тусдаа

and separately, on their own timeline.

өөрийн цагийн хуваарийн дагуу хөгжиж байдагт оршдог.

To understand how that’s possible,

Үүнийг ойлгохын тулд бидний доторх

it helps to take a closer look at what the mitochondria inside us are doing,

митохондри юу хийж байгааг, бүрэлдэж эхлэх цагаас нь

starting from the moment we’re conceived.

эхлээд сайтар судалж үзэх хэрэгтэй.

In almost all species, mitochondrial DNA is passed down from only one parent.

Бараг бүх зүйлд митохондрийн ДНХ зөвхөн нэг эцэг эхээс дамждаг.

In humans and most animals, that parent is the mother.

Хүмүүс болон ихэнх амьтдын хувьд тэр нь эхээс байдаг.

Sperm contain approximately 50 to 75 mitochondria in the tail,

Спермийн сүүл хэсэгт ойролцоогоор сэлэхэд тусалдаг 50-75

to help them swim.

митохондри агуулагддаг.

These dissolve with the tail after conception.

Эдгээр нь жирэмслэлтийн дараа сүүлтэй хамт уусдаг.

Meanwhile, an egg contains thousands of mitochondria,

Харин өндгөн эс нь митохондрийн ДНХ-ийн олон хуулбарыг агуулсан

each containing multiple copies of the mitochondrial DNA.

олон мянган митохондри агуулдаг.

This translates to over 150,000 copies of mitochondrial DNA

Энэ нь бидний эхээс удамшдаг митохондрийн ДНХ-ийн

that we inherit from our mothers,

150,000 гаруй хувь гэсэн үг бөгөөд

each of which is independent and could vary slightly from the others.

тус бүр нь бие даасан бөгөөд бусдаасаа бага зэрэг ялгаатай байдаг.

As a fertilized egg grows and divides,

Үр тогтсон өндгөн эс боловсорч, хуваагдах үед

those thousands of mitochondria are divvied up into the cells

тэдгээр олон мянган митохондри нь хөгжиж буй

of the developing embryo.

үр хөврөлийн эсүүдэд хуваагддаг.

By the time we have differentiated tissues and organs,

Бидний эд, эрхтнүүд ялгарах үед митохондрийн ДНХ-ийн өөрчлөлтүүд

variations in the mitochondrial DNA are scattered at random throughout our bodies.

бидний биеэр санамсаргүй байдлаар тархдаг.

To make matters even more complex,

Илүү нарийн төвөгтэй болгохын тулд

mitochondria have a separate replication process from our cells.

митохондри нь бидний эсээс тусдаа хуулбарлах процесстой байдаг.

So as our cells replicate by dividing, mitochondria end up in new cells,

Бидний эсүүд хуваагдах замаар үржихийн хэрээр митохондри нь

and all the while they’re fusing and dividing themselves,

шинэ эсэд ордог бөгөөд энэ бүх хугацаанд өөрийн цагийн хуваарийн дагуу

on their own timeline.

бие биеэ нэгтгэж, хуваадаг.

As mitochondria combine and separate,

Митохондриуд нэгдэж, салахдаа

they sequester faulty DNA or mitochondria that aren’t working properly for removal.

буруу ажиллаж байгаа ДНХ эсвэл митохондруудыг салгаж авдаг.

All this means that the random selection of your mother’s mitochondrial DNA

Энэ бүхэн нь төрөх үед өвлөн авсан эхийн митохондрийн ДНХ-ийн

you inherit at birth

санамсаргүй сонголт нь таны

can change throughout your life and throughout your body.

амьдралын туршид болон таны биед бүхэлдээ өөрчлөгдөж болно гэсэн үг юм.

So mitochondria are dynamic and, to a degree, independent,

Тиймээс митохондри нь динамик бөгөөд тодорхой хэмжээгээр

but they’re also shaped by their environments: us.

бие даасан боловч хүрээлэн буй орчноосоо буюу биднээс бүрддэг.

We think that long ago,

Эрт үед тэдний зарим ген

some of their genes were transferred to their host’s genomes.

эзнийхээ геном руу шилжлсэн гэж бид бодож байна.

So today, although mitochondria have their own genome

Тэгэхлээр өнөөдөр митохондри нь өөрийн гэсэн геномтой бөгөөд

and replicate separately from the cells that contain them,

тэдгээрийг агуулсан эсүүдээс тусдаа хуулбарлагддаг ч

they can't do this without instruction from our DNA.

бидний ДНХ-ийн зааваргүйгээр үүнийг хийж чадахгүй.

And though mitochondrial DNA is inherited from one parent,

Митохондрийн ДНХ нь эцэг эхийн нэгээс удамшдаг ч

the genes involved in building and regulating the mitochondria

митохондрийг бий болгох, зохицуулахад оролцдог генүүд нь

come from both.

хоёулангаас нь удамшдаг.

Mitochondria continue to defy tidy classification.

Митохондри нь эмх цэгцтэй ангилагддаггүй.

Their story is still unfolding inside of each of our cells,

Тэдний түүх бидний эс бүрээс нэгэн зэрэг салж,

simultaneously separate and inseparable from our own.

салшгүй байдлаар өрнөсөөр байна.

Learning more about them can both give us tools

Энэ талаар илүү судлах нь ирээдүйд эрүүл мэндийг

to protect human health in the future, and teach us more about our history.

хамгаалах аргийг бидэнд өгөх ба мөн бидний түүхийн талаар илүү ихийг хэлнэ.