Cristina Domenech: Poetry that frees the soul (with English subtitles) | TED

Translator: Sebastian Betti Reviewer: Gisela Giardino

Translator: Rita Selimi Reviewer: Helena Bedalli

It's said that to be a poet

Thuhet se të jesh poet

you have to go to hell and back.

duhet të shkosh në ferr dhe të kthehesh.

The first time I visited the prison,

Herën e parë kur e vizitova burgun,

I was not surprised by the noise of the padlocks,

Nuk u befasova nga zhurma e drynjve,

or the closing doors, or the cell bars,

apo nga dyert e mbyllura, apo hekurat.

or by any of the things I had imagined.

ose nga ndonjë prej gjërave që kisha imagjinuar.

Maybe because the prison is in a quite open space.

Ndoshta sepse burgu është në një hapësirë të hapur.

Ti mund ta shohësh qiellin.

You can see the sky.

Pulëbardhat fluturojnë mbi ty, dhe ndjehesh sikur je afër detit,

Seagulls fly overhead, and you feel like you're next to the sea,

that you're really close to the beach.

sikur je tepër afër plazhit.

But in fact, the gulls are looking for food in the dump near the prison.

Por në fakt pulëbardhat kërkojnë ushqim te kazanet e plehrave të burgut.

I went farther inside and I suddenly saw inmates moving across the corridors.

Unë shkova më brenda dhe papritmas pash të burgosurit që ecnin në koridor.

Then it was as if I stepped back and thought

Dhe pastaj ishte sikur u largova dhe mendoja

that I could have very well been one of them.

që shumë lehtë mund të jem njëri nga ta.

If I had another story, another context, different luck.

Nëse kisha pasur një storie tjetër, tjetër kontekst, tjetër fat.

Sepse askush - askush - nuk mund të zgjedhë vendin se ku do të lind.

Because nobody - nobody - can choose where they're born.

In 2009, I was invited to join a project

Në 2009, më ftuan në një projekt

that San Martín National University conducted at the Unit 48 penitentiary,

që Universiteti i San Martin po e kryente në burgun e njësisë 48,

to coordinate a writing workshop.

për të kordinuar një seminar të shkrimit

The prison service ceded some land at the end of the prison,

Shërbimi burgut lëshoi një pjesë toke në fund të burgut

në të cilën ata ndërtuan godinen e Qendrës Universitare.

which is where they constructed the University Center building.

Herën e parë që takova të burgosurit,

The first time I met with the prisoners,

I asked them why they were asking for a writing workshop

I pyeta se pse kishin kërkuar për një seminar për të shkruar

and they told me they wanted to put on paper

dhe ata më thanë se donin ta shkruanin në letër

all that they couldn't say and do.

të gjitha ato që nuk mund t'i thonin apo t'i bënin.

Vendosa që poezia të hynte brenda në burg.

Right then I decided that I wanted poetry to enter the prison.

So I said to them why don't we work with poetry,

I thashë pse mos të punojmë me poezinë,

if they knew what poetry was.

nëse e dinin çka ishte poezia.

But nobody had a clue what poetry really was.

Por askush nuk e dinte çfarë në të vërtetë ishte poezia.

They also suggested to me

Ata gjithashtu më sugjeruan

that the workshop should be not just for the inmates

që seminari të mos ishte vetëm për të burgosurit

taking university classes, but for all the inmates.

që marrin orë universiteti por për të gjithë të burgosurit.

And so I said that to start this workshop,

Unë thashë se për ta filluar këtë seminar,

I needed to find a tool that we all had in common.

më duhet të gjeja një mjet të përbashkët.

That tool was language.

Ai mjet ishte gjuha.

We had language, we had the workshop. We could have poetry.

Ne kishim gjuhën, kishim seminarin Ne mund të kishim edhe poezinë.

But what I hadn't considered was that inequality exists in prison, too.

Por çfarë nuk kisha konsideruar, ishte se pabarazia ekziston edhe në burg.

Many of the prisoners hadn't even completed grammar school.

Shumë prej të burgosurve nuk kishin kryer as shkollën fillore.

Many couldn't use cursive, could barely print.

Shumë nuk dinin shkrimin e dorës, ata mezi bënin shkrimin e shtypit.

They didn't write fluently, either.

As nuk shkruanin në mënyrë të rrjedhshme.

So we started looking for short poems.

Kështu që ne filluam për poema të shkurta.

Very short, but very powerful.

Shumë të shkurta, por shumë të fuqishme.

And we started to read, and we'd read one author, then another author,

Dhe filluam të lexonim, edhe lexonim një autor, pastaj një tjetër autor.

and by reading such short poems, they all began to realize

dhe duke lexuar poema kaq të shkurta, ata filluan ta kuptonin

that what the poetic language did was to break a certain logic,

se çka bënte gjuha poetike ishte ta thyente një logjikë të caktuar,

and create another system.

dhe të krijonte një sistem tjetër.

Breaking the logic of language also breaks the logic of the system

Ta thyesh logjikën e një gjuhe e thyen edhe logjikën e një sistemi

under which they've learned to respond.

në të cilën janë mësuar të përgjigjen.

So a new system appeared,

Kështu që një sistem i ri u paraqit,

rregulla të reja që i bënte ata të kuptonin shumë shpejt,

new rules that made them understand very quickly,

- very quickly -

- shumë shpejt -

that with poetic language

se me gjuhën poetike

they would be able to say absolutely whatever they wanted.

ata do të jenë në gjendje me thon çkado që duan.

It's said that to be a poet you have to go to hell and back.

Thuhet se me qenë poet duhet të shkosh në ferr dhe të kthehesh prapë.

And they have plenty of hell. Plenty of hell.

Dhe ata kanë shumë ferr. Shumë ferr.

One of them once said: "In prison you never sleep.

Njëri prej tyre njëherë më tha: "Në burg kurrë nuk flen,

You can never sleep in jail. You can never close your eyelids."

Ti kurrë nuk mund të flesh në burg. Ti kurrë nuk mund të mbyllësh qepallat"

And so, like I’m doing now, I gave them a moment of silence,

Dhe, siq po bëj tani, I dhashë atyre një moment qetësie,

then said, “That's what poetry is, you guys.

pastaj thashë, "Kjo është poezia, djem"

Është në këtë univers të burgut që ndodhet rreth jush.

It's in this prison universe that you have all around you.

Everything you say about how you never sleep,

Cdo gjë që thoni, për atë se si kurrë nuk mund të flini,

it exudes fear.

e kullon frikën.

All the things that go unwritten -- all of that is poetry."

Dhe të gjitha gjërat e pashkruara -- e gjitha kjo është poezi."

So we started appropriating that hell;

Kështu që filluam ta përvetësojmë atë ferr

we plunged ourselves, headfirst, into the seventh circle.

ne e zhytëm vetvetën në ciklin e shtatë.

And in that seventh circle of hell, our very own, beloved circle,

Dhe në atë rreth të shtatë të ferrit, në ciklin tonë tëi dashur,

they learned that they could make the walls invisible,

ata mësuan se munden t'i bëjnë muret të padukshme

that they could make the windows yell,

se munden t'i bëjnë dritaret të bërtasin,

and that we could hide inside the shadows.

dhe se mund të fshihen brenda hijeve.

When the first year of the workshop had ended,

Në vitin e parë që përfundoi seminari,

we organized a little closing party,

organizuam një festë të vogël përmbyllëse,

like you do when a job is done with so much love,

siq bëhet kur një punë përfundohet me aq shumë dashuri,

dhe ju doni ta festoni.

and you want to celebrate with a party.

We called family, friends, the university authorities.

Ne i thirrëm familjet, miqtë, autoritetet e universitetit.

The only thing the inmates had to do was read a poem,

Gjëja e vetme që të burgosurit duhej të bënin ishte të lexonin një poemë,

and receive their diplomas and applause.

ta pranonin diplomën dhe duartrokitjet.

That was our simple party.

Kjo ishte festa jonë e vogël.

The only thing I want to leave you with

Gjëja e vetme me të cilën dua t'ju lë

is the moment in which those men,

është momenti në të cilën këta djem,

some of them just huge when standing next to me,

disa nga ata tepër shtatlartë kur qëndronin afër meje,

or the young boys - so young, but with an enormous pride,

ose djemtë e rinj- të rinjë por me krenari të madhe,

held their papers and trembled like little kids and sweated,

mbanin letrat dhe dridheshin si fëmijë të vegjël,

dhe lexonin poezitë e tyre më zërin që u dridhej.

and read their poems with their voices completely broken.

That moment made me think a lot

Ai moment më bëri të mendoj shumë

se sigurisht për shumë prej tyre ishte sigurisht hera e parë

that for most of them, it was surely the very first time

that someone applauded them for something they had done.

që i duartrokisnin për diqka.

In prison there are things that can't be done.

Në burg ka gjëra që nuk mund të bëhen.

In prison, you can't dream. In prison, you can't cry.

Në burg, nuk mund të ëndërrosh. Në burg, nuk mund të qash.

There are words that are virtually forbidden, like the word "time,"

Ka fjalë që janë virtualisht të ndaluara, si fjala "kohë"

the word "future," the word "wish".

fjala "e ardhmja", fjala "dëshiroj".

But we dared to dream, and to dream a lot.

Por ne guxuam të ëndërronim, ëndërruam shumë.

We decided that they were going to write a book.

Ne vendosëm që ata do shkruanin një libër.

Jo vetëm që shkruajtën një libër, por edhe e lidhën vetë atë.

Not only did they write a book, but they also bound it themselves.

That was at the end of 2010.

Ky ishte fundi i 2010.

Then, we doubled the bet and wrote another book.

Pastaj. e dyfishuam dhe shkruajtëm edhe një tjetër libër.

Dhe e lidhëm edhe atë.

And we bound that one, too.

That was a short time ago, at the end of last year.

Kjo Ishte pak më parë, në fund të vitit të kaluar.

What I see week after week,

çka unë shihja javë pas jave,

is how they're turning into different people;

ishte se si ata po ktheheshin në njerëz të ndryshëm;

how they're being transformed.

si po shndërroheshin.

How words are empowering them with a dignity they had never known,

Si fjalët po i fuqizonin ata me një dinjitet që s'e dinin që e kanë.

that they couldn't even imagine.

që s'e kishin imagjinuar kurrë.

They had no idea such dignity could come from them.

Nuk kishin ide se ai lloj dinjiteti mund të vinte nga ta.

Në seminar, në atë ferrin e dashur që ndamë së bashku, ne të gjthë dhamë diqka.

At the workshop, in that beloved hell we share, we all give something.

We open our hands and hearts and give what we have, what we can.

Ne hapëm duart dhe zemrën dhe dhamë atë çka patëm, që mundëm.

All of us; all of us equally.

Të gjithë, barabartë.

And so you feel that at least in a small way

Dhe kështu ndjehesh se së paku më një mënyrë të vogël

you're repairing that huge social fracture

je duke riparuar një thyerje sociale të madhe

which makes it so that for many of them,

sepse për shumë nga ta,

prison is their only destination.

burgu është i vetmi destinacion.

I remember a verse by a tremendous poet, a great poet,

Më kujtohet një varg e një poetit të madh,

from our Unit 48 workshop, Nicolás Dorado:

nga njësia 48 e seminarit tonë, Nicolas Dorado:

"I will need an infinite thread to sew up this huge wound."

"Më duhet një pe infinit për ta qepur këtë plagë të madhe."

Poetry does that; it sews up the wounds of exclusion.

Poezia e bën këtë; qep plagët e ekskluzionit.

It opens doors. Poetry works as a mirror.

Hap dyert. Poezia është si pasqyrë.

It creates a mirror, which is the poem.

Krijon një pasqyrë, e cila është poezia.

They recognize themselves, they look at themselves in the poem

Ata e njohin vetveten, e shikojnë veten në poezi

and write from who they are, and are from what they write.

dhe shkruajnë nga ajo që janë dhe janë ajo që shkruajnë.

In order to write,

Në mënyrë që të shkruajnë,

they need to appropriate the moment of writing

ata duhet ta përshtatin kohën për të shkruar

which is a moment of extraordinary freedom.

e cila është një kohë e lirisë të jashtëzakonshme.

They have to get into their heads, search for that bit of freedom

Ata duhet të kërkojnë në kokën e tyre për pak liri

that can never be taken away when they write

që nuk mundet kurrë t'i mohohet kur shkruajnë

and that is also useful to realize that freedom is possible

dhe kjo është e nevojshme për ta kuptuar që liria është e mundur

even inside a prison,

edhe brenda në burg.

and that the only bars we have in our wonderful space

dhe të vetmet grila që kemi në hapësirën tonë të mrekullueshme

is the word "bars,"

janë vetëm fjala "grila".

dhe të gjithë ne në ferrin tonë digjemi nga lumturia

and that all of us in our hell burn with happiness

when we light the wick of the word.

kur dhezim fitilin e fjalëve.

(Duartrokitje)

(Applause)

I told you a lot about the prison, a lot about what I experience

Unë ju tregova shumë për burgun, shumë për çka kam përjetuar

every week, and how I enjoy it and transform myself with the inmates.

çdo javë, si e kam shijuar dhe si jam transformuar me të burgosurit

Por ju nuk e dini se sa do të më kishte pëlqyer që ju

But you don't know how much I'd like it

if you could feel, live, experience, even for a few seconds,

të mund ta ndjeni, jetoni, provonit vetëm për pak sekonda,

what I enjoy every week and what makes me who I am.

atë çka unë e kam përjetuar çdo javë dhe atë çka më bën kjo që jam.

(Applause)

(Duartrokitje)

Martin Busamente: Zemra përtyp lotët e kohës;

Martín Bustamante: The heart chews tears of time;

blinded by that light,

të vërbëruar nga drita,

fsheh shpejtësinë e kohës

it hides the speed of existence

where the images go rowing by.

kur imazhet shkojnë me rradhë.

It fights; it hangs on.

Ajo lufton; ajo mbahet.

The heart cracks under sad gazes,

Zemra çahet nën vështrimet e pikëlluara,

rides on storms that spread fire,

shëtit në stuhi që përhap zjarr,

lifts chests lowered by shame,

ngrin krahërorët të ulur nga turpi,

knows that it's not just reading and going on,

di se nuk është vetëm të lexosh e të vazhdosh

it also wishes to see the infinite blue.

Ajo gjithashtu dëshiron ta shohë qiellin infinit blu.

The heart sits down to think about things,

Zemra ulet e mendon,

fights to avoid being ordinary,

lufton që të mos jetë e zakonshme,

tries to love without hurting,

të dashurojë pa lënduar,

breathes the sun, giving courage to itself,

thith diellin, i jep kurajo vetes,

surrenders, travels toward reason.

dorëzohet, udhëton drejt arsyes.

The heart fights among the swamps,

Zemra lufton në mesin e kënetave,

skirts the edge of the underworld,

buzë botës së krimit,

falls exhausted, but won't give in to what's easy,

rraskapitet, por nuk merr atë më të lehtën,

while irregular steps of intoxication

derisa hapat e çregullt të dehjes

wake up,

e zgjojnë,

wake the stillness.

e zgjojnë heshtjen.

I'm Martín Bustamante,

Unë jam Martin Bustamente,

I'm a prisoner in Unit 48 of San Martín,

I burgosur në njësinë 48 të San Martin-it,

today is my day of temporary release.

Sot është dita e lirimit tim të përkohshëm

And for me, poetry and literature have changed my life.

Dhe për mua poezia, dhe literatura më ndryshuan jetën.

Thank you very much!

Cristina Domenech: Thank you!

Ju faleminderit shumë.

Cristina Domenech: Ju faleminderit.

(Applause)

(Duartrokitje)