Paul Bloom: Can prejudice ever be a good thing?

Translator: Fitore Fazliu Reviewer: Helena Bedalli

When we think about prejudice and bias,

Kur flasim për paragjykimin dhe anesimin

we tend to think about stupid and evil people

priremi të mendojmë për njerëzit budallenj e të lig,

doing stupid and evil things.

duke bërë budallallëqe e gjëra të liga.

And this idea is nicely summarized

Kjo ide është përmbledhur bukur

by the British critic William Hazlitt,

nga kritiku britanik William Hazlitt,

who wrote, "Prejudice is the child of ignorance."

i cili shkroi, "Paragjykimi është fëmija i injorancës"

I want to try to convince you here

Do të mundohem t'ju bind këtu

that this is mistaken.

që kjo është e gabuar.

I want to try to convince you

Do të mundohem t'ju bind

that prejudice and bias

se paragjykimi e anësia

are natural, they're often rational,

janë natyrale, shpesh racionale,

and they're often even moral,

e shpesh madje edhe morale,

and I think that once we understand this,

dhe mendoj se sapo ta kuptojmë këtë,

we're in a better position to make sense of them

do të jemi në pozitë më të mirë për t'i kuptuar ato

when they go wrong,

kur gjërat shkojnë keq,

when they have horrible consequences,

kur kanë pasoja të tmerrshme,

and we're in a better position to know what to do

dhe të jemi në pozitë më të mirë për të ditur se si të veprojmë

when this happens.

kur këto ndodhin.

So, start with stereotypes. You look at me,

Pra, fillojmë me stereotipet. Ju më shikoni mua,

you know my name, you know certain facts about me,

e dini emrin tim dhe disa fakte për mua,

and you could make certain judgments.

dhe mund të bëni disa gjykime.

You could make guesses about my ethnicity,

Mund të hamendësoni prejardhjen time etnike,

my political affiliation, my religious beliefs.

prirjet politike, besimet religjioze.

And the thing is, these judgments tend to be accurate.

Cështja është se këto gjykime mund të jenë të sakta.

We're very good at this sort of thing.

Ne jemi shumë të zotë në këso gjërash.

And we're very good at this sort of thing

Dhe ne jemi shumë të zotë në këso gjërash

because our ability to stereotype people

sepse aftësia jonë për të stereotipizuar njerëzit

is not some sort of arbitrary quirk of the mind,

nuk është ndonjë lloj teke e e mendjes

but rather it's a specific instance

por është më tepër një shembull specifik

of a more general process,

i një procesi më të përgjithshëm,

which is that we have experience

e që është se ne kemi eksperienca

with things and people in the world

me gjëra e njerëz në botë

that fall into categories,

që bien nëpër kategori,

and we can use our experience to make generalizations

dhe ne mund të përdorim eksperiencat tona për të bërë përgjithësime

about novel instances of these categories.

mbi shembujt e rinj të këtyre kategorive.

So everybody here has a lot of experience

Secili këtu ka mjaft eksperienca

with chairs and apples and dogs,

me karriget, mollët apo qente

and based on this, you could see

dhe duke u bazuar në atë eksperiencë, mund t'i shihni

unfamiliar examples and you could guess,

shembujt jo të njohur e të hamendësoni se;

you could sit on the chair,

në karrige mund të uleni,

you could eat the apple, the dog will bark.

mollën mund ta hani dhe se qeni leh.

Now we might be wrong.

Por mund të jemi gabim.

The chair could collapse if you sit on it,

Karrigia mund të thyhet nëse uleni në të,

the apple might be poison, the dog might not bark,

molla mund të jetë e helmuar, kurse qeni mund të mos leh,

and in fact, this is my dog Tessie, who doesn't bark.

dhe në fakt, ky është qeni im Tessie, i cili nuk leh.

But for the most part, we're good at this.

Por në të shumtën e rasteve, jemi të zotë në këtë.

For the most part, we make good guesses

Në të shumtën e rasteve ne bëjmë supozime të mira

both in the social domain and the non-social domain,

në të dy fushat, atë shoqërore dhe jo shoqërore,

and if we weren't able to do so,

dhe po të mos mundeshim ta bënim kete,

if we weren't able to make guesses about new instances that we encounter,

po të mos mundeshim të supozojmë shembujt e ri që ne ndeshim,

we wouldn't survive.

ne nuk do të mbijetonim.

And in fact, Hazlitt later on in his wonderful essay

Dhe në fakt, Hazlitt më tutje në esenë e tij të mrekullueshme

concedes this.

e pranon këtë.

He writes, "Without the aid of prejudice and custom,

Ai shkruan, "Pa ndihmën e paragjykimit dhe zakonit,

I should not be able to find my way my across the room;

s'do të mund ta gjeja rrugën nëpër dhomë;

nor know how to conduct myself in any circumstances,

apo të di të sillem në çfarëdo rrethana,

nor what to feel in any relation of life."

e as të di se çfarë të ndjej në çfarëdo relacioni në jetë."

Or take bias.

Apo ta marrim anësinë p.sh.

Now sometimes, we break the world up into

Ndonjëherë ne ndajmë botën në

us versus them, into in-group versus out-group,

ne-dhe-ata, dhe "në grup" kundrejt "jashtë-grupit",

and sometimes when we do this,

dhe kur ndonjëherë e bëjmë këtë

we know we're doing something wrong,

e dimë se jemi duke bërë diçka gabim,

dhe jemi disi të turpëruar prej saj.

and we're kind of ashamed of it.

Por herë të tjera jemi krenar për atë gjë.

But other times we're proud of it.

Ne haptazi e pranojmë atë.

We openly acknowledge it.

Shembulli im i preferuar i kesaj

And my favorite example of this

është një pyetje që erdhi nga audienca

is a question that came from the audience

në një debat Republikan, para zgjedhjeve të fundit.

in a Republican debate prior to the last election.

(Video) Anderson Cooper: Gets to your question,

(Video) Anderson Cooper: Të vijmë tek pyetja juaj,

the question in the hall, on foreign aid? Yes, ma'am.

pyetja nga salla, për ndihmat e jashtme? Po, zonjë.

Woman: The American people are suffering

Gruaja: Populli amerikan po vuan

in our country right now.

këtu ne këtë vend, tani.

Why do we continue to send foreign aid

Pse ne vazhdojmë të dërgojmë ndihma jashtë

to other countries

shteteve tjera

when we need all the help we can get for ourselves?

kur ne vetë jemi në nevojë për të gjithë ndihmën që mund të marrim?

AC: Governor Perry, what about that?

AC: Guvernator Perry, si thoni për këtë?

(Applause)

(Duartrokitje)

Rick Perry: Absolutely, I think it's—

Rick Perry: Absolutisht, unë mendoj se është --

Paul Bloom: Each of the people onstage

Paul Bloom: Të gjithë në skenë

agreed with the premise of her question,

u pajtuan me premisën e pyetjes,

which is as Americans, we should care more

që është: se ne si Amerikane, duhet të kujdesemi më shumë

about Americans than about other people.

për Amerikanët se për njerëzit e tjerë.

And in fact, in general, people are often swayed

Dhe në fakt, në përgjithësi, njerëzit shpesh tunden

by feelings of solidarity, loyalty, pride, patriotism,

nga ndjenjat e solidaritetit, besnikërisë, krenarisë e patriotizmit

towards their country or towards their ethnic group.

kundrejt vendit apo grupit të tyre etnik.

Pavarësisht politikës tuaj, shumë njerëz ndihen krenar që janë Amerikan

Regardless of your politics, many people feel proud to be American,

and they favor Americans over other countries.

dhe preferojnë më shumë Amerikën ndaj shteteve tjera.

Residents of other countries feel the same about their nation,

Qytetarët e shteteve tjera ndjejnë të njëjtën për shtetet e tyre,

and we feel the same about our ethnicities.

dhe ne ndjejmë të njëjtën për etninë tonë.

Now some of you may reject this.

Disa nga ju mund të mos e pranojë këtë.

Some of you may be so cosmopolitan

Disa nga ju mund jeni aq kosmopolitan

that you think that ethnicity and nationality

sa të mendoni se nacionaliteti e etniciteti

should hold no moral sway.

s'duhet të kenë ndikime morale.

But even you sophisticates accept

Por madje edhe më të sofistikuarit e pranojnë

that there should be some pull

se duhet të ketë një lloj tërheqje

towards the in-group in the domain of friends and family,

në drejtim të ndër-grupit, në sferën e shoqërisë apo familjes,

of people you're close to,

të njerëzve me të cilët jeni të afërt ,

and so even you make a distinction

dhe kështu, madje edhe ju bëni dallime

between us versus them.

në mes nesh dhe tyre.

Now, this distinction is natural enough

Tani, dallimi është mjaft natyral

and often moral enough, but it can go awry,

dhe shpesh, mjaft i moralshëm, por mund të shkoje mbrapsht.

and this was part of the research

Kjo gjë ishte pjesë e hulumtimit

of the great social psychologist Henri Tajfel.

të një psikologu të madh social, Henri Tajfel.

Tajfel was born in Poland in 1919.

Tajfel ka lindur në Poloni, më 1919.

He left to go to university in France,

Ai shkoi në Francë për të studiuar,

because as a Jew, he couldn't go to university in Poland,

sepse, meqë ishte hebre, s'mund të vijonte universitetin në Poloni,

and then he enlisted in the French military

pastaj ai u rreshtua në ushtrinë Franceze

in World War II.

në Luftën e dytë botërore.

He was captured and ended up

Ai u kap dhe përfundoi

in a prisoner of war camp,

në një kamp të burgosurish të luftës,

and it was a terrifying time for him,

dhe kjo ishte e tmerrshme për të

because if it was discovered that he was a Jew,

sepse po të ishte zbuluar që ishte hebre

he could have been moved to a concentration camp,

do të ishte zhvendosur në ndonjë kamp koncentrimi

where he most likely would not have survived.

ku me gjasë nuk do të mbijetonte.

And in fact, when the war ended and he was released,

Dhe në fakt, kur mbaroi lufta dhe ai u lirua

most of his friends and family were dead.

shumica e shokëve e familjarëve të tij kishin vdekur.

He got involved in different pursuits.

Ai u përfshi në shumë aktivitete.

He helped out the war orphans.

Ndihmonte jetimët e luftës.

But he had a long-lasting interest

Por ai kishte një interes të fortë

in the science of prejudice,

në shkencën e paragjykimeve,

and so when a prestigious British scholarship

dhe kështu kur u paraqit një bursë prestigjioze britaneze

on stereotypes opened up, he applied for it,

mbi stereoptipet, ai aplikoi

and he won it,

dhe e fitoi atë,

and then he began this amazing career.

e filloi karrieren e tij te shkëlqyeshme.

And what started his career is an insight

Dhe, ajo që shenoi fillimet ne karrierën e tij ishte perceptimi

that the way most people were thinking

se ajo çfarë shumica e njerëzve mendonin

about the Holocaust was wrong.

për Holokaustin ishte gabim.

Many people, most people at the time,

Shumë njerëz, shumica e tyre në atë kohë,

viewed the Holocaust as sort of representing

e shihnin Holokaustin si një lloj treguesi

some tragic flaw on the part of the Germans,

të një të mete tragjike në anën e gjërmanëve,

some genetic taint, some authoritarian personality.

një lloj njolle gjenetike, një personalitet autoritar.

And Tajfel rejected this.

Por Tajfel e kundërshtoi këtë.

Tajfel said what we see in the Holocaust

Tajfel tha se ajo çfarë ne shohim në Holokaustin

is just an exaggeration

është vetëm një lloj ekzagjerimi

of normal psychological processes

i proceseve normale psikologjike

that exist in every one of us.

që ekzistojnë në secilin prej nesh.

And to explore this, he did a series of classic studies

Dhe për ta hulumtuar këtë, ai bëri një seri studimesh klasike

with British adolescents.

me adoleshente britanik.

And in one of his studies, what he did was he asked

Në njërin nga studimet e tij, ai shtronte

the British adolescents all sorts of questions,

pyetje të shumëllojshme adoleshentëve britanik,

and then based on their answers, he said,

dhe me pas, bazuar në përgjigjet e tyre, ai tha

"I've looked at your answers, and based on the answers,

"I kam shikuar përgjigjet e juaja, dhe bazuar në to,

I have determined that you are either" —

kam përcaktuar se ju jeni ose " -

he told half of them —

u tha gjysmës së tyre -

"a Kandinsky lover, you love the work of Kandinsky,

"adhurues i Kandinskit, i pelqeni krijimet e Kandinskit,

or a Klee lover, you love the work of Klee."

apo adhurues i Klee, i pelqeni krijimet e Klee."

It was entirely bogus.

E gjitha ishte false.

Their answers had nothing to do with Kandinsky or Klee.

Përgjigjet e tyre s'kishin të bënin asgjë me Kandinskin apo Klee-n.

They probably hadn't heard of the artists.

Ata me gjasë as që kishin dëgjuar për këta artiste.

He just arbitrarily divided them up.

Ai vetëm kishte bërë një ndarje të rëndomtë.

But what he found was, these categories mattered,

Por ajo çfarë ai zbuloi ishte që ato kategori u bënë të rëndësishme,

so when he later gave the subjects money,

kështu kur më vonë ai u dha subjekteve para,

they would prefer to give the money

ata preferonin t'ju jepnin para

to members of their own group

anëtarëve të grupit të tyre

than members of the other group.

më parë se anëtarëve të grupeve të tjera.

Worse, they were actually most interested

Për më keq, ata në të vërtet ishin të interesuar

in establishing a difference

në vendosjen e dallimeve

between their group and other groups,

në mes të grupit të tyre dhe të tjerëve,

so they would give up money for their own group

që t'u jepnin parate grupit të tyre

if by doing so they could give the other group even less.

e duke bërë kështu, t'u jepnin edhe më pak grupit tjetër.

This bias seems to show up very early.

Ky lloj paragjykimi duket se paraqitet shumë herët.

So my colleague and wife, Karen Wynn, at Yale

Kolegia dhe gruaja ime, Karen Wynn, në Yale,

has done a series of studies with babies

ka bërë një seri studimesh me bebet

where she exposes babies to puppets,

duke ju treguar bebave disa kuklla

and the puppets have certain food preferences.

të cilat kishin disa preferenca ushqimi.

So one of the puppets might like green beans.

Kështu një nga kukllat pëlqente mashurkat.

The other puppet might like graham crackers.

Kuklla tjetër pëlqente graham krakers.

They test the babies own food preferences,

Testuan preferencat ushqimore të bebeve,

and babies typically prefer the graham crackers.

ato zakonisht preferojnë graham krakers.

But the question is, does this matter to babies

Por shtrohet pyetja: a ka kjo rëndësi

in how they treat the puppets? And it matters a lot.

në atë se si sillen ato me kukllat? Ka shumë rëndësi.

They tend to prefer the puppet

Bebet preferonin kukllat

who has the same food tastes that they have,

me preferenca të njëjta ushqimi si ato,

and worse, they actually prefer puppets

dhe për më keq, preferonin kukllat

who punish the puppet with the different food taste.

që ndëshkonin kukllat me preferenca tjera ushqimi.

(Laughter)

(Të qeshura)

We see this sort of in-group, out-group psychology all the time.

Ne shohim psikologjinë e ndër-grup, jashtë-grupit, gjatë gjithë kohës.

We see it in political clashes

E shohim në përplasje politike

within groups with different ideologies.

brenda grupeve me ideologji të ndryshme.

We see it in its extreme in cases of war,

E shohim në skajshmëri në raste lufte,

where the out-group isn't merely given less,

kur grupit të huaj jo vetëm që i jepet më pak

but dehumanized,

por edhe eshte cnjerezuar,

as in the Nazi perspective of Jews

siç Nazit i shihnin hebrejte

as vermin or lice,

si parazit apo morra,

or the American perspective of Japanese as rats.

apo perspektiva e Amerikanëve ndaj japonezëve, si minj.

Stereotypes can also go awry.

Stereotipet mund po ashtu të shkojnë mbrapsht.

So often they're rational and useful,

Ato shpesh janë racionale e të dobishme,

but sometimes they're irrational,

por ndonjëherë janë iracionale

they give the wrong answers,

japin përgjigjie të gabuara,

and other times

e herë të tjera,

they lead to plainly immoral consequences.

mund të cojnë në pasoja të dhimbshme imorale.

And the case that's been most studied

Rasti që është studiuar më së shumti

is the case of race.

është ai i racës.

There was a fascinating study

Në një studim interesant,

prior to the 2008 election

para zgjedhjeve të 2008-ës,

where social psychologists looked at the extent

psikologët sociale kishin vrojtuar masën

to which the candidates were associated with America,

e asocimit të kandidatëve me Amerikën,

as in an unconscious association with the American flag.

si një asocim i pavetëdishëm me flamurin Amerikan.

And in one of their studies they compared

Në njërin prej studimeve krahasuan

Obama and McCain, and they found McCain

Obama-n dhe McCain, dhe gjetën se McCain

is thought of as more American than Obama,

mendohet të jetë më amerikan se Obama,

and to some extent, people aren't that surprised by hearing that.

dhe deri diku, njerëzit s'janë të befasuar të dëgjojnë për këtë.

McCain is a celebrated war hero,

McCain është një hero i njohur lufte ,

and many people would explicitly say

dhe shumë njerëz do të thonin hapur

he has more of an American story than Obama.

se ai e ka historine Amerikane mbi shpatulla më shumë se Obama.

But they also compared Obama

Por ata po ashtu krahasuan Obama-n

to British Prime Minister Tony Blair,

me kryeministrin britanik Tony Blair,

and they found that Blair was also thought of

dhe gjetën se Blair po ashtu shihej si

as more American than Obama,

më shumë amerikan se Obama,

even though subjects explicitly understood

edhe pse subjektet haptazi e dinin

that he's not American at all.

se ai nuk është fare amerikan.

But they were responding, of course,

Por ata sigurisht i ishin përgjigjur

to the color of his skin.

ngjyrës së lëkurës.

These stereotypes and biases

Këto paragjykime e anësi

have real-world consequences,

kanë pasoja në botën reale,

both subtle and very important.

delikate dhe shumë të rëndësishme.

In one recent study, researchers

Në një studim së fundi, hulumtuesit

put ads on eBay for the sale of baseball cards.

vendosën reklama në eBay për shitjen e kartave të bejsbollit.

Some of them were held by white hands,

Disa të mbajtura nga duar të bardha,

others by black hands.

të tjera nga duar të zeza.

They were the same baseball cards.

Ishin të njëjtat karta bejsbolli.

The ones held by black hands

Ato të mbajtura nga duart e zeza

got substantially smaller bids

morën oferta ndjeshëm më të vogla

than the ones held by white hands.

se ato të mbajtura nga duart e bardha.

In research done at Stanford,

Në një studim të bërë në Stanford,

psychologists explored the case of people

psikologët hulumtuan rastet e personave

sentenced for the murder of a white person.

të dënuar për vrasjen e një personi të bardhë.

It turns out, holding everything else constant,

Rezultoi se, në rrethana të pandryshueshme,

you are considerably more likely to be executed

ju jeni në mënyrë të konsiderueshme me më shumë gjasë që të ekzekutoheni

if you look like the man on the right

nëse dukeni si njeriu në të djathtë

than the man on the left,

sesa se si ai në të majtë,

and this is in large part because

dhe kjo në masë të madhe sepse

the man on the right looks more prototypically black,

njeriu në të djathtë duket më prototip i njeriut të zi,

more prototypically African-American,

më prototipik afro-amerikan,

and this apparently influences people's decisions

dhe kjo me sa duket ndikon në vendimet e njerëzve

over what to do about him.

në lidhje me fatin e personit.

So now that we know about this,

Pra tani që e dimë këtë,

how do we combat it?

si mund ta luftojmë ?

And there are different avenues.

Ka rrugë të ndryshme.

One avenue is to appeal

Njëra rrugë është të evokojmë

to people's emotional responses,

drejt përgjigjeve emocionale të njerëzve,

to appeal to people's empathy,

të empatisë së njerëzve,

and we often do that through stories.

dhe shumicën e herëve këtë e bëjmë përmes tregimeve.

So if you are a liberal parent

Kështu nëse ju jeni një prind liberal

and you want to encourage your children

dhe doni të inkurajoni fëmijën tuaj

to believe in the merits of nontraditional families,

që të besoje në cilësitë e familjes jotradicionale,

you might give them a book like this. ["Heather Has Two Mommies"]

ju mund t'i jepni libra si : "Heather ka dy Nëna"

If you are conservative and have a different attitude,

Nëse jeni tradicional dhe keni qëndrime të tjera,

you might give them a book like this.

ju mund t'ju jepni libra si :

(Laughter) ["Help! Mom! There Are Liberals under My Bed!"]

(Të qeshura) " Ndihmë! Mami! Ka liberalë nën krevatin tim!"

But in general, stories can turn

Por në përgjithësi, tregimet mund të shndërrojnë

anonymous strangers into people who matter,

të huajt anonim në persona që kanë rëndësi,

and the idea that we care about people

dhe ideja se ne kujdesemi për njerëzit

when we focus on them as individuals

dhe fokusohemi në ata si individë

is an idea which has shown up across history.

është një ide e shfaqur përgjatë historisë.

So Stalin apocryphally said,

Kështu Stalini thoshte,

"A single death is a tragedy,

"Një vdekje është tragjedi,

a million deaths is a statistic,"

miliona vdekje janë një statistikë,"

and Mother Teresa said,

kurse Nëne Tereza thoshte:

"If I look at the mass, I will never act.

"Nëse shoh masën, kurrë nuk do të veproj.

If I look at the one, I will."

Nëse shoh njërin, do të veproj."

Psychologists have explored this.

Psikologët e kanë hulumtuar këtë.

For instance, in one study,

P.sh., në një studim,

people were given a list of facts about a crisis,

njerëzve u ishte dhënë një listë faktesh mbi një krizë,

and it was seen how much they would donate

dhe ishte parë se sa para do të dhuronin ata

to solve this crisis,

për ta zgjidhur krizën.

and another group was given no facts at all

Grupit tjetër nuk i ishin dhënë fare fakte

but they were told of an individual

por ju ishte treguar në lidhje me një individ

and given a name and given a face,

ju ishte dhënë emri e treguar fytyra,

and it turns out that they gave far more.

dhe doli se për të personat dhuruan më shumë.

None of this I think is a secret

Asgjë nga këto, mendoj, se nuk janë sekrete

to the people who are engaged in charity work.

për njerëzit e angazhuar në punë bamirësie.

People don't tend to deluge people

Ata nuk i permbytin njerëzit

with facts and statistics.

me fakte e statistika.

Rather, you show them faces,

Përkundrazi, iu tregoni atyre fytyra,

you show them people.

iu tregoni njerëz.

It's possible that by extending our sympathies

Dhe është e mundur që duke zgjeruar simpatinë

to an individual, they can spread

ndaj një personi, ajo mund të shpërndahet

to the group that the individual belongs to.

edhe tek grupi të cilit i përket individi.

This is Harriet Beecher Stowe.

Kjo është Harriet Beecher Stowe.

The story, perhaps apocryphal,

Tregimi i saj, mbase jo autentik,

is that President Lincoln invited her

ishte se Presidenti Lincoln e kishte ftuar

to the White House in the middle of the Civil War

në Shtëpinë e Bardhë në mes të Luftës Civile

and said to her,

dhe i tha asaj,

"So you're the little lady who started this great war."

"Pra, ju jeni zonja e vogël që filloi këtë luftë të madhe."

And he was talking about "Uncle Tom's Cabin."

Ai e kishte fjalën për "Kasollja e xha' Tomit"

"Uncle Tom's Cabin" is not a great book of philosophy

"Kasollja e xha' Tomit" nuk është ndonjë libër i madh filozofie

or of theology or perhaps not even literature,

apo teologjie, apo mbase edhe letërsie,

but it does a great job

por ja arrin

që t'i vendose lexuesit në këpucët

of getting people to put themselves in the shoes

of people they wouldn't otherwise be in the shoes of,

e atyre njerëzve, që në të kundërtën, nuk do ta kishin menduar kurre,

put themselves in the shoes of slaves.

t'i vendose në këpucët e skllevërve.

And that could well have been a catalyst

Dhe ajo lehtë mund të ketë qenë katalizator

for great social change.

për ndryshime të mëdha sociale.

More recently, looking at America

Duke shikuar Amerikën së fundi,

in the last several decades,

në dekadat e fundit,

there's some reason to believe that shows like "The Cosby Show"

ka arsye për të besuar se show si "The Cosby Show"

radically changed American attitudes towards African-Americans,

ka ndryshuar në mënyrë radikale qëndrimet amerikane kundrejt afro-amerikanëve,

while shows like "Will and Grace" and "Modern Family"

ndersa show si "Will and Grace" dhe "Modern Family"

changed American attitudes

ndryshuan qëndrimet amerikane

towards gay men and women.

kundrejt burrave e grave homoseksual.

I don't think it's an exaggeration to say

S'mendoj që është ekzagjerim të thuhet

that the major catalyst in America for moral change

se katalizatorët më të mëdhenj të ndryshimeve morale në Amerikë

has been a situation comedy.

kanë qenë situatat komike.

But it's not all emotions,

Por s'ka të bëjë vetëm me emocione,

and I want to end by appealing

dhe dua ta përfundoj duke i bere apel

to the power of reason.

fuqisë se arsyes.

At some point in his wonderful book

Në një moment në këtë libër të mrekullueshëm

"The Better Angels of Our Nature,"

"The Better Angles of Out Nature," ose "Renia e dhunes"

Steven Pinker says,

Steven Pinker thotë:

the Old Testament says love thy neighbor,

Testamenti i vjetër thotë duaje fqinjin,

and the New Testament says love thy enemy,

kurse Testamenti i Ri thotë duaje armikun,

but I don't love either one of them, not really,

por unë se dua asnjërin prej tyre, vërtet,

but I don't want to kill them.

por as s'dua t'i vras.

I know I have obligations to them,

E di se kam një obligim ndaj tyre,

but my moral feelings to them, my moral beliefs

por ndjenjat e mia morale, besimet morale,

about how I should behave towards them,

në lidhje me atë sesi të veproj ndaj të tjerëve,

aren't grounded in love.

nuk janë të bazuara në dashuri.

What they're grounded in is the understanding of human rights,

Në çfarë ato janë të bazuara janë të drejtat e njeriut,

a belief that their life is as valuable to them

një besim se jeta e tyre është e vlefshme për ta

as my life is to me,

sa edhe e imja për mua,

and to support this, he tells a story

dhe për të mbështetur këtë, ai rrëfen një tregim

by the great philosopher Adam Smith,

të filozofit të madh Adam Smith,

and I want to tell this story too,

dhe unë dua t'ua rrëfej atë tregim po ashtu,

though I'm going to modify it a little bit

edhe pse, do ta përshtat pak

for modern times.

për kohët moderne.

So Adam Smith starts by asking you to imagine

Pra, Adam Smith fillon duke ju kërkuar që të imagjinoni

the death of thousands of people,

vdekjen e mijëra njerëzve,

and imagine that the thousands of people

dhe të imagjinoni se ata mijëra njerëz

are in a country you are not familiar with.

janë nga një shtet me të cilin nuk jeni familjar.

It could be China or India or a country in Africa.

Mund të jetë Kina, India apo ndonjë shtet në Afrikë.

And Smith says, how would you respond?

Dhe Smith thotë: si do të reagonit ?

And you would say, well that's too bad,

Dhe ju do të thoshit: paj', shumë keq,

and you'd go on to the rest of your life.

dhe vazhdoni me jetën tuaj.

If you were to open up The New York Times online or something,

Sikur të hapnit The New York Times online apo diçka të ngjashme,

and discover this, and in fact this happens to us all the time,

do të shihnit se kjo, dhe në fakt na ndodh gjatë gjithë kohës,

we go about our lives.

ne vazhdojmë me jetët tona.

But imagine instead, Smith says,

Por imagjinoni, Smith thotë:

you were to learn that tomorrow

sikur të kuptonit se nesër

you were to have your little finger chopped off.

do t'ju pritet gishti i vogël.

Smith says, that would matter a lot.

Smith thotë: kjo do të kishte shumë rëndësi.

You would not sleep that night

Ju s'do të flinit atë natë

wondering about that.

duke menduar për atë gjë.

So this raises the question:

Dhe kjo ngre pyetjen:

Would you sacrifice thousands of lives

A do të sakrifikoni mijëra jetë

to save your little finger?

për të shpëtuar gishtin tuaj të vogël?

Now answer this in the privacy of your own head,

Përgjigjuni kësaj pyetje në fshehtësinë e mëndjes suaj,

but Smith says, absolutely not,

por Smith thotë: absolutisht jo,

what a horrid thought.

çfarë mendimi i tmerrshëm.

And so this raises the question,

Dhe kjo ngre pyetjen,

and so, as Smith puts it,

siç e shtron Smith,

"When our passive feelings are almost always

"Kur ndjenjat tona pasive janë gati gjithmonë

so sordid and so selfish,

aq të pista dhe egoiste,

how comes it that our active principles

si ndodh që principet tona aktive

should often be so generous and so noble?"

duhet të jenë shpesh aq bujare e aq fisnike?"

And Smith's answer is, "It is reason,

Dhe përgjigja e Smith është: " Është arsyeja,

principle, conscience.

principi, vetëdija.

[This] calls to us,

Kjo na fton,

with a voice capable of astonishing the most presumptuous of our passions,

me një zë që mund të habisë edhe pasionet tona më kryengritëse,

that we are but one of the multitude,

se ne jemi vetëm një pjesë e morisë ,

in no respect better than any other in it."

jo më të mirë se të tjerët, në çfarëdo aspekti."

And this last part is what is often described

Dhe kjo pjesa e fundit është ajo që shpesh përshkruhet si

as the principle of impartiality.

principi i paanshmërisë.

And this principle of impartiality manifests itself

Ky princip i paanshmërisë zbulon veten

in all of the world's religions,

në të gjitha religjionet botërore,

in all of the different versions of the golden rule,

në të gjitha versionet e ndryshme të rregullit të artë,

and in all of the world's moral philosophies,

dhe në të gjitha filozofite morale të botës,

which differ in many ways

të cilat ndryshojnë në shumë mënyra

but share the presupposition that we should judge morality

por ndajnë supozimin se ne duhet të gjykojmë moralin

from sort of an impartial point of view.

nga një këndvështrim i paanshëm.

The best articulation of this view

Artikulimi më i mirë i kësaj pikëpamje

is actually, for me, it's not from a theologian or from a philosopher,

në fakt, sipas meje, nuk është ai i një teologu apo filozofi,

but from Humphrey Bogart

por i Humphrey Bogart

at the end of "Casablanca."

në fund të "Casablanka."

So, spoiler alert, he's telling his lover

Ai i thotë të dashurës

that they have to separate

se ata duhet të ndahen

for the more general good,

për të mirën e përgjithshme,

and he says to her, and I won't do the accent,

e i thotë asaj, nuk do ta imitoj aksentin,

but he says to her, "It doesn't take much to see

por ai i thotë asaj, "S'duhet shumë për të parë

that the problems of three little people

se problemet e tre njerëzve të vegjël

don't amount to a hill of beans in this crazy world."

nuk peshojne, në këtë botë të çmendur."

Our reason could cause us to override our passions.

Arsyeja mund të na bëjë që të shtypim pasionet tona.

Our reason could motivate us

Arsyeja mund të na motivoje

to extend our empathy,

që të zgjerojmë empatinë,

could motivate us to write a book like "Uncle Tom's Cabin,"

të na motivoje që të shkruajmë një libër si "Kasollja e xha Tomit,"

or read a book like "Uncle Tom's Cabin,"

apo të lexojmë një libër si "Kasollja e xha' Tomit,"

and our reason can motivate us to create

dhe arsyeja mund të na motivojë që të krijojmë

customs and taboos and laws

zakone, tabu e ligje

that will constrain us

që do të na përmbajnë

from acting upon our impulses

nga të vepruarit sipas impulseve

when, as rational beings, we feel

kur, si qenie racionale, ndjejmë

we should be constrained.

se duhet të përmbahemi.

This is what a constitution is.

Dhe kjo është ajo çfarë Kushtetuta është.

A constitution is something which was set up in the past

Një Kushtetutë është diçka e krijuar në të kaluarën

that applies now in the present,

që aplikohet në të tashmen

and what it says is,

dhe çfarë thotë,

no matter how much we might to reelect

pavarësisht se sa shumë mund të duam që ta rizgjedhim

a popular president for a third term,

një president popullor për një mandat të tretë,

no matter how much white Americans might choose

pavarësisht se sa shumë Amerikanë të bardhë mund të zgjedhin

to feel that they want to reinstate the institution of slavery, we can't.

që të ndjejnë se duan te rivendosin institucionin e skllavërisë, nuk mundemi.

We have bound ourselves.

Duhet ta kufizojme veten.

And we bind ourselves in other ways as well.

Ne e kufizojmë veten edhe në forma tjera, po ashtu.

We know that when it comes to choosing somebody

E dimë se kur vjen puna tek zgjedhja e dikujt

for a job, for an award,

për një punë, çmim,

we are strongly biased by their race,

ne paragjykojme fuqishëm nga raca e tyre,

we are biased by their gender,

nga gjinia,

we are biased by how attractive they are,

nga ajo se sa tërheqës janë,

and sometimes we might say, "Well fine, that's the way it should be."

dhe ndonjëherë mund të themi, "Paj mirë, kështu duhet të jetë."

But other times we say, "This is wrong."

Por herë të tjera themi, "Kjo është gabim."

And so to combat this,

Dhe për ta luftuar këtë,

we don't just try harder,

ne jo thjesht përpiqemi më shumë,

but rather what we do is we set up situations

por më mirë, ajo që bëjmë është krijimi i situatave

where these other sources of information can't bias us,

ku burimet tjera të informacionit të mos mund të na bëjnë paragjykues,

which is why many orchestras

dhe kjo është arsye pse shumë orkestra

audition musicians behind screens,

bëjnë audicionet për muzikantë prapa perdeve,

so the only information they have

në mënyrë që i vetmi informacion që marrin

is the information they believe should matter.

të jetë ai që ata besojnë të jetë e rëndësishme.

I think prejudice and bias

Mendoj se anesimi dhe paragjykimi

illustrate a fundamental duality of human nature.

ilustrojnë dualitetin fundamental të natyrës njerëzore.

We have gut feelings, instincts, emotions,

Ne kemi ndjeshmëri të brendshme, instinkte, emocione,

and they affect our judgments and our actions

dhe ato ndikojnë në gjykimet e veprimet tona

for good and for evil,

për mirë e për keq,

but we are also capable of rational deliberation

por ne po ashtu jemi të aftë për maturi racionale

and intelligent planning,

dhe planifikim inteligjent,

and we can use these to, in some cases,

dhe mund t'i përdorim këto që, në disa raste,

accelerate and nourish our emotions,

të nxisim dhe ushqejmë emocionet tona,

and in other cases staunch them.

dhe në të tjera raste t'i ngurtësojmë ato.

And it's in this way

Dhe kjo është mënyra

that reason helps us create a better world.

se si arsyeja na ndihmon që të krijojmë një botë më të mirë.

Thank you.

Ju falemnderit.

(Applause)