Diébédo Francis Kéré: How to build with clay... and community

Translator: Civil Sul Reviewer: Hogir Shafiq

I would like to show you how

ئەمەوێ پيشانتان بدەم كە چۆن

architecture has helped

تەلارسازی ئەتوانێت يارمەتی دەر بێت

to change the life of my community

بۆ گۆڕينی ژیانی كۆمەڵگاكەم

and has opened opportunities to hope.

وە هەل ئەڕەخسێنيت بۆ بەدەستهێنانی ئومێدو ئامانج

I am a native of Burkina Faso.

من هاوڵاتی ( بوركينا فاسۆ) م

According to the World Bank, Burkina Faso

بە پێی بانكی نێودەوڵەتی بوركينا فاسۆ

is one of the poorest countries in the world,

يەكێكە لە هەژارترين وڵاتانی جيهان

but what does it look like

بەڵام گەورەبون

to grow up in a place like that?

لە شوێنێكی وەهادائەبێت چۆن بێت؟

I am an example of that.

من نمونەيەكم لە نەوەی ئەو شوێنە

I was born in a little village called Gando.

من لە دايك بووی گوندێكی بچوكم بە ناوی گاندۆ

In Gando, there was no electricity,

لە گاندۆ, كارەبا نەبوو

no access to clean drinking water, and no school.

ئاوی خاوێن بۆ خواردنەوە فەراهەم نەبوو, وە خوێندنگاو قوتابخانە نەبوو

But my father wanted me

بەڵام باوكم ويستی

to learn how to read and write.

فێری خوێندنەوە و نوسین بم

For this reason, I had to leave my family

له‌به‌ر ئه‌م هۆیه‌, ئەبوو خێزانەكەم بە جێبهيڵم

when I was seven and to stay in a city

كاتێک تەمەنم حەوت ساڵ بوو وە لە شارێكی تر بمێنمەوە

far away from my village

دوور لە گوندەكەم

with no contact with my family.

وە بەبێ بونی هيچ پەيوەنديەك لەگەڵ خێزانەكەم

In this place I sat

لەو شوێنە

in a class like that

لە پۆلێكدا بووم وەكوو ئەمە

with more than 150 other kids,

لە گەڵ زياتر لە 150 منداڵی تر

and for six years.

وە بۆ ماوەی 6 ساڵ

In this time, it just happened to me to come to school

لەو ماوەيەدا, رويئەدا كە ئەچووم بۆ خوێندنگا

to realize that my classmate died.

ئەمزانی كە هاوڕێكانم ئەمرن

Today, not so much has changed.

ئەمڕۆش, گۆڕانكارييەكی ئەوتۆ ڕوی نەداوە

There is still no electricity in my village.

هێشتا كارەبا نيە لە گوندەكەم

People still are dying in Burkina Faso,

هێشتا خەڵكی ئەمرن لە بوركينا فاسۆ

and access to clean drinking water

وە دابين كردنی ئاوی خاوين بۆ خواردنەوە

is still a big problem.

تا ئێستا کێشه‌یه‌کی گه‌وره‌یه‌.

I had luck. I was lucky, because this is a fact of life

من بەختەوەر بووم . خۆشبەخت بووم, چونكە ئەمە راستی ژيانە

when you grow up in a place like that.

کاتێک كە لە شوێنێكی ئاوەهادا گەورەبيت

But I was lucky.

بەڵام من خۆشبەخت بووم

I had a scholarship.

هەلی خوێندنم هەبوو

I could go to Germany to study.

توانيم بڕۆم بۆ ئەڵمانيا بۆ خوێندن

So now, I suppose,

بەڵام ئێستا, وا بزانم

I don't need to explain to you how great a privilege

پێويست ناكات شيكەمەوە بۆتان كە چەند جێی شانازيەكی گەورەيە

it is for me to be standing before you today.

بۆ من كە ئەمڕۆ لە پێش ئێوەدا ئەوەستم

From Gando, my home village in Burkina Faso,

لە گاندۆ وە, گوندی رەچةڵەكم لە بوركينا فاسۆ

to Berlin in Germany to become an architect

بۆ بەرلين لە ئەڵمانيا تاكو ببم بە تەلارساز

is a big, big step.

هەنگاوێكی زۆر زۆر گەورەيە

But what to do with this privilege?

بەڵام چی لەو شانازيە بكەم؟

Since I was a student, I wanted to open up

لەوکاتەوەی قوتابی بووم ويستوومە باشترين هەلی كرانەوە

better opportunities to other kids in Gando.

بۆ منداڵەكانی تر لە گاندۆ فەراهەم بكەم

I just wanted to use my skills and build a school.

تەنها ويستوومە توانای خۆم بخەمە گەڕ بۆ دروست كردنی خوێندنگەيەك

But how do you do it when you're still a student

بەڵام چۆن ئەمە ئەكرێت لە كاتێكدا كە من هێشتا خوێندكارم

and you don't have money?

وە پارەم نيە؟

Oh yes, I started to make drawings

ئا بەڵێ , دەستم كردبوو بە دروست كردنی نەخشەكان

and asked for money.

شوێن پاره‌ که‌وتم

Fundraising was not an easy task.

بەڵام كۆكردنەوەی كۆمەك كارێكی ئاسان نەبوو

I even asked my classmates

تەنانەت داوام له‌ هاوپۆله‌کانم ده‌کرد

to spend less money on coffee and cigarettes,

كە پارەی كەمتر خەرج بكەن بۆ كڕينی قاوە و جگەرە

but to sponsor my school project.

بۆ پاڵپشت كردنی پرۆژەی خوێندنگاكەم

In real wonder, two years later,

بە سەرسوڕمانێكی زۆرەوە, پاش دوو ساڵ

I was able to collect 50,000 U.S. dollars.

توانيم 50,000 دۆلاری ئەمريكی كۆكەمەوە

When I came home to Gando

كە گەڕامەوە بۆ گاندۆ

to bring the good news,

بۆ بردنی ئەم هەواڵە خۆشە

my people were over the moon,

خەڵكەكە لە خۆشيا ئەفرين

but when they realized

بەڵام كە زانيان

that I was planning to use clay,

نەخشە و پلانەكەم بە بەكارهێنانی قوڕە

they were shocked.

حەپەسان

"A clay building is not able to stand a rainy season,

" خانووی قوڕ توانای بەرگری كردنی وەرزی بارانی نيە

and Francis wants us to use it and build a school.

وە فرانسیس ئەيەوێ بەكاری بێنین و خوێندنگای پێ دروست بكه‌ین

Is this the reason why he spent so much time

ئايا ئەمە هۆكارە بۆ بەسەربردنی ئەو هەموو كاتە

in Europe studying

بۆ خوێندن لة ئەوروپا

instead of working in the field with us?"

لە جێی ئەوەێ لە گەڵمانا كاربكەی لە كێڵگەكە؟"

My people build all the time with clay,

خەڵكەكەم بە درێژايی كات خانووی قوڕيان دروست كردووە

but they don't see any innovation with mud.

بەڵام هيچ داهێنانێکیان نەديووە لەگەڵ قوڕ دا

So I had to convince everybody.

بۆيە پێويست بوو هەموويان قەناعەت پێ بكەم

I started to speak with the community,

سەرەتا قسەم كرد لە گەڵ خەڵكەكە

and I could convince everybody,

وە توانيم قەناعەت بە هەموويان بكەم

and we could start to work.

وه‌ توانیمان ده‌ست به‌کاربکه‌ین

And the women, the men,

وە ژنان و پياوان

everybody from the village,

هەموو تاكيك لە گوندەكە

was part of this building process.

بەشێك بوون لە پڕۆسەی دروست كردنەكە

I was allowed to use even traditional techniques.

تەنانەت ڕێگەم پێدرا تەكنيكە باوەكان بە كار بهینم

So clay floor for example,

وە بۆ نمونە قوڕی ئەرزی ژورەكان

the young men come and stand like that, beating,

گەنجەكان ئەهاتن وە ئەوەستان بەم شێوەيەوە لێيان ئەدا

hours for hours,

كاتژمێر دوای كاتژمێر

and then their mothers came,

پاشان دايكەكانيان ئەهات

and they are beating in this position,

وە لەو شوێنەيان ئەدايەوە

for hours, giving water and beating.

بۆچەند كاتژمێرێك, ئاوەرشێنيان ئەكرد و لێيان ئەدا

And then the polishers come.

پاشان وەستای ساف كردن ئەهاتن

They start polishing it with a stone for hours.

دەستيان بە ساف كردن ئەكرد بە بەرد بۆ چەند كاتژمێرێك

And then you have this result,

پاشان ئەم دەستكەوتەمان هەبوو

very fine, like a baby bottom.

زۆر ساف, وەكوو پێستی منداڵ

(Laughter)

( پێكەنين)

It's not photoshopped. (Laughter)

( پێكەنين) ئه‌مه‌ فۆتۆشۆپ نیه‌

This is the school, built with the community.

ئەمە خوێندنگاكەيە کە دروست كرا لەگەڵ ئەو خەڵكە

The walls are totally made out

ديوارەكان بەتەواوی دروست كران

of compressed clay blocks from Gando.

لە خشتی قوڕی پەستاوی گاندۆ

The roof structure is made

سەرپۆش كرا

with cheap steel bars

بە شيشی ئاسنی ئاسايی هەرزان

normally hiding inside concrete.

چەقيو لە ناو كۆنكريت

And the classroom, the ceiling is made

وە پۆلەكان, سەريان لە

out of both of them used together.

ئاسن و قوڕ پێکهاتوون بە يەكەوە

In this school, there was a simple idea:

لەم خوێندنگەيە, بيرۆكەيەكی بچوك هەبوو

to create comfort in a classroom.

بۆ خوڵقاندنی فێنكی لە پولەکاندا

Don't forget, it can be 45 degrees in Burkina Faso,

بيرتان نەچێت, پلەی گەرما ئەگاتە 45 لە بوركينا فاسۆ

so with simple ventilation,

بۆيە لەگەڵ هەوا گۆڕكێيەكی سادە و ساكار

I wanted to make the classroom

ويستم پۆلەكان

good for teaching and learning.

خۆش بكەم بۆ خوێندن و فێربوون

And this is the project today,

وە ئێستا ئەمە پڕۆژەکەيە

12 years old, still in best condition.

دوانزە ساڵ تەمەنێتی, و هێشتا لە باشترين دۆخدايە

And the kids, they love it.

وە منداڵەكان, پێی خۆشحاڵن

And for me and my community,

وە بۆ من و خەڵكەكەم

this project was a huge success.

ئەم پڕۆژەيە سەركەوتنێكی گەورە بوو

It has opened up opportunities

هەلی زۆری ڕەخساند

to do more projects in Gando.

بۆ كردنەوەی زۆر پڕۆژەی ترلە گاندۆ

So I could do a lot of projects,

بەمەش توانیم زۆر پڕۆژە ئه‌نجام بده‌م

and here I am going to share with you

وە لێرەدا ئەمەوێ ئاشناتان بكەم

only three of them.

بە تەنها سێ دانەيان

The first one is the school extension, of course.

يەكەميان فراوان كردنی خوێندنگاکه‌یه‌

How do you explain drawings and engineering

چۆن نەخشە و كاری ئەندازياری شیده‌که‌نه‌وه‌

to people who are neither able to read nor write?

بۆ خەڵكانێك كە نە توانای خوێندنەوە و نە توانای نوسينيان هەيە ؟

I started to build a prototype like that.

دەستم كرد بە دروست كردنی نمونەيەك وەكو ئەمە

The innovation was to build a clay vault.

گۆرانكاريەكە دروست كردنی سةقفێكی قوڕ بوو

So then, I jumped on the top like that,

پاشان, بازمدايە سەری ئاوا

with my team, and it works.

لەگەڵ تيمەكەم, وە بەرگری كرد

The community is looking. It still works.

خەڵكەكە سەيريان ئەكرد. و ئەيان بينی بەرگری ئەكات

So we can build. (Laughter)

(بەوشێوەیە توانيمان دروستی كەين.( پێكەنين

And we kept building, and that is the result.

بەردەوام بووين لە دروست كردن, وە ئەمەش دەست كەوتەكەيە

The kids are happy, and they love it.

منداڵەكان دڵخۆش بوون, وە خۆشیان ده‌وێت

The community is very proud. We made it.

خەڵكەكەش هەستيان بە شانازی دەكرد ، دروستمان كرد

And even animals, like these donkeys,

وە تەنانەت ئەژەڵەكانيش, وەكوو ئەم گوێدرێژانە

love our buildings.

خانووەكانی ئێمەيان پێ خۆشە.

(Laughter)

(پێکەنین)

The next project is the library in Gando.

پڕۆژەی داهاتوو كتێبخانەی گاندۆ يە

And see now, we tried to introduce

وە ئێستا بيبينن ، ويستمان

different ideas in our buildings,

بيرۆكەی جياواز بێنينە کایەوە لە خانووەكانمان دا

but we often don't have so much material.

بەڵام زۆربەی كات كەرەستەی پێويستمان نيە

Something we have in Gando are clay pots.

شتێك كە هەمان بێت لە گاندۆ تەنها گۆزەی قوڕە

We wanted to use them to create openings.

ويستمان بەكاريان بێنين بۆ دروست كردنی كراوەی ڕوناكیەکان

So we just bring them like you can see

بۆيە هێنامانن و دامان نان وەكوو ئەو شێوەيەی ئەيبينن

to the building site.

بۆ پێگەی پڕۆژەکە

we start cutting them,

دةستمان كرد بە بڕینيان

and then we place them on top of the roof

وە پاشان دامان نان لە سەر سەقفەكە

before we pour the concrete,

پێش تێكردنی كۆنكريت,

and you have this result.

و ئەم دەست كەوتەمان هەبوو

The openings are letting the hot air out

كراوەكان هەوا گەرمەكە ئەبەنە دەرەوە

and light in.

وە ڕوناكی ئەهێننە ژورەوە

Very simple.

زۆر سادەيە

My most recent project in Gando

تازەترين پڕۆژەم لە گاندۆ

is a high school project.

پڕۆژەی (خوێندنگەی دواناوەندی) يە

I would like to share with you this.

ئەمەوێ ئەمەتان پێ ئاشنا بكەم

The innovation in this project

داهێنان لەم پڕۆژەيەدا

is to cast mud like you cast concrete.

ئەوەيە كە مامەڵە كردن و ڕۆكردنی قوڕە وەكوو كۆنكريت

How do you cast mud?

چۆن قوڕ ڕۆ ئەكەين؟

We start making a lot of mortars, like you can see,

دەستمان كرد بە دروست كردنە چەندەها گيراوە, وەكوو ئەيبينن

and when everything is ready,

وە كە هەموو شتێك ئامادە بوو

when you know what is the best recipe

وە كە زانيت كامە باشترين گيراوەيە

and the best form,

وە باشترين شێوەيە

you start working with the community.

دەست ئەكەی بە بەكارهێنانی بەهاوكاری خەڵكەكە

And sometimes I can leave.

وە هەندێك جار ئەتوانم جێيان بهيڵم.

They will do it themselves.

وە خۆيان كارەكان ئەكەن

I came to speak to you like that.

ئەتوانم ئاوا بێم قسە بۆ ئێوە بكەم

Another factor in Gando is rain.

فاكتەرێكی تری گاندۆ بارانە

When the rains come,

كە باران دێت

we hurry up to protect our fragile walls

خێرا ديوارە ناسكەكانمان ئەپارێزين

against the rain.

لە باران

Don't confound with Christo and Jeanne-Claude.

تێكەڵی مەكە لە نێوان كريستۆ و جان كلود

It is simply how we protect our walls.

ئەوە بە سانايی شێوەی پاراستنمانە بۆ ديوارەكانمان.

(Laughter)

( پێكەنين)

The rain in Burkina comes very fast,

باران لە بوركينا زۆر بە خوڕ دێت

and after that, you have floods

وە پاشان, لافاومان هەيە

everywhere in the country.

لە هەموو شوێنێكی وڵات

But for us, the rain is good.

بەڵام بۆ ئێمە, باران بەسوودە

It brings sand and gravel to the river

لم و چەو دەهێنيتە ڕوبارەكەوە

we need to use to build.

وە ئێمە پێويستمانن بۆ بيناكاری

We just wait for the rain to go.

تەنها چاوەڕێ دەكەين بارانەكە تێپەڕێت.

We take the sand, we mix it with clay,

لمەكە ئەبەين, تێكەڵی ئەكەين لە گەڵ قوڕ

and we keep building.

وە بەردەوام دەبين لە بنیاتنان

That is it.

ئاوايە

The Gando project was always connected to training the people,

پڕۆژەی گاندۆ بەردەوام پەيوەست بووە بە ڕاهێنانی خەڵكەوە

because I just wanted, one day

چونكە من ئەوەم ئەويست, ڕۆژێك

when I fall down and die,

كە كەوتم و مردم,

that at least one person from Gando

هيچ نەبێت كەسێك هەبێت لە گاندۆ

keeps doing this work.

به‌رده‌وام ئەم كارە بكات

But you will be surprised. I'm still alive.

بەڵام سەرسامیە، من هێشتا ماوم.

(Laughter)

(پێكەنين)

And my people now can use their skills

وە خەڵكەكەشم ئێستا ئەتوانن شارەزايی خۆيان بەكاربێنن

to earn money themselves.

بۆ بەدەستهێنانی پارە

Usually, for a young man from Gando to earn money,

بەردەوام, بۆ گەنجی گاندۆ بۆ بەدەستهێنانی پارە

you have to leave the country

ئەبێت گوند بەجێ بهێڵن و بڕۆن بۆ شار

to the city, sometimes leave the country

هەندێك جاريش, وڵاتیش بەجێ دەهێڵن

and some never come back,

وە هەندێکیان هەرگيز ناگەڕێنەوە

making the community weaker.

بەمەش كۆمەڵگا لاواز دەكەن

But now they can stay in the country

بەڵام ئێستا ئەتوانن لە گوند بمێننەوە

and work on different building sites

وە كار بكەن لە بينای جياواز دا

and earn money to feed their family.

وە پارە بە دەست بێنن بۆ بەخێو كردنی خێزانەكانيان

There's a new quality in this work.

ئەوە جۆرێكی نوێيە لە كارکردن

Yes, you know it.

بەڵێ, ئێوە ئەزانن

I have won a lot of awards through this work.

خةڵاتی زۆرم بە دەست هێنا بە هۆی ئەم كارەوە

For sure, it has opened opportunities.

بە دڵنياييەوە, هەلی كاری دابين كرد

I have become myself known.

بووم بە كەسێكی ناسراو

But the reason why I do what I do

بەڵام هۆكاری ئەم كارە کە ئەیکەم

is my community.

خەڵكەكەمە

When I was a kid,

كاتێك منداڵ بووم,

I was going to school,

ئه‌چووم بۆ خوێندنگا ,

I was coming back every holiday to Gando.

وە ئەگەڕامەوە هەموو كاتی پشويەك بۆ گاندۆ

By the end of every holidays,

بەڵام لە كۆتايی هەموو پشويەكدا,

I had to say goodbye to the community,

ئەبوو خواحافيزی بكەم لە خەڵكەكە,

going from one compound to another one.

ئەچووم لە ماڵێكەوە بۆ ماڵێكی تر

All women in Gando will open their clothes like that

هەموو ژنێك لە گاندۆ گيرفانەكەی ئەكردەوە بەم شێوەیە

and give me the last penny.

وە پارەيەكی ئەدامێ

In my culture, this is a symbol of deep affection.

لە كەلتوری ئێمەدا ئەمە نيشانەی هەستێكی قوڵە

As a seven-year-old guy, I was impressed.

وەكو كەسێكی 7 ساڵان, سەرسام بووم بەمکارە.

I just asked my mother one day,

ڕۆژێک پرسيارم لە دايكم كرد ,

"Why do all these women love me so much?"

" بۆ ئەو هەموو ژنە ئەوەنە منيان خۆش دەوێت؟"

(Laughter)

(پێكەنين)

She just answered,

وەڵامی دامەوە ووتی

"They are contributing to pay for your education

" ئەوان هاوبەشيت ئەكەن لە دانی خەرجی خوێندنەكەت

hoping that you will be successful

بە هيوای ئەوەی سەركەوتوو بيت

and one day come back and help

و ڕۆژێك بگەڕێيتەوە و يارمەتيان بدەيت

improve the quality of life of the community."

لە باشتر كردنی جۆرێتی ژيانیان."

I hope now that I was able to make my community proud

خوازيارم توانيبێتم وا بکەم کە خەڵكەكەم شانازيم پێوە بكەن

through this work,

لەڕێی ئەم كارەوە

and I hope I was able to prove you the power

وە خوازيارم توانيبێتم توانای خەڵكيتان

of community,

بۆ بسەلمێنم

and to show you that architecture

وە پيشانتان بدەم كە تەلارساز

can be inspiring for communities

دەتوانێت كاریگەر بێت بۆ خەڵكی

to shape their own future.

وە هاوبەشی داهاتويانی بكات

Merci beaucoup. (Applause)

(زۆر سوپاس . ( چەپڵە

Thank you. Thank you. Thank you. Thank you.

زۆر سوپاس. زۆر سوپاس.. زۆر سوپاس

Thank you. Thank you. (Applause)

(زۆر سوپاس. زۆر سوپاس . ( چەپڵە