Kim Gorgens: Protecting the brain against concussion

Translator: Daban Q. Jaff Reviewer: Razaw S. Bor

شتێکی خۆش ڕوویدا

له‌ ڕێگه‌مدا بۆ ئه‌وه‌ی زیره‌ک بم

له‌ناو باشترین ده‌رونناسه‌کان

منداڵێکم هه‌بوو

ئه‌وه‌ ئەوە نیه‌ کە ده‌مه‌وێت بیڵێم

هه‌تا ئێستا من هه‌وڵم نه‌داوه‌

So, a funny thing happened

زیره‌ک ببم، له‌ناو باشترین ده‌رونناسه‌کان

on my way to becoming a brilliant, world-class neuropsychologist:

ببوره‌، تێد

به‌ڵام، هه‌وڵمدا تازیره‌ک بم

I had a baby.

شه‌ڕ که‌رێک (هه‌وڵ ده‌رێک) له‌ناو باشترینه‌کان

And that's not to say

I ever went on to become a brilliant, world-class neuropsychologist.

یه‌کێک له‌ هاوڕێ کچه‌کانم له‌ خوێندنگای ماسته‌ردا، ماری

Sorry, TED.

وتی، کیم من دۆزیمه‌وه‌

But I did go on to be a reasonably astute,

ئه‌وه‌ نیه‌ که‌ تۆ ده‌ترسی زیاتر له‌ که‌سانی تر

ئه‌وه‌یه‌ که‌ تۆ زیاتر ڕاستگۆیت

arguably world-class worrier.

له‌باره‌ی که‌ تۆ چه‌ند ده‌ترسی

One of my girlfriends in graduate school, Marie,

زۆر به‌نهێنی

هه‌ندێک وێنه‌م هێناوه‌ تا نیشانی ئێوه‌ی بده‌م

said, "Kim, I figured it out.

واوووو

It's not that you're more neurotic than everyone else;

من ته‌نها ده‌ڵێم، ته‌مموز

it's just that you're more honest about how neurotic you are."

پێکه‌نین

So in the spirit of full disclosure,

I brought some pictures to share.

بێ ده‌نگی

بۆ دڵنیایی

Awwww.

(Laughter)

I'll just say: July.

به‌ڵاکانی ئاو

(Laughter)

ئینجێک ئاو

دواتر، له‌کۆتایدا هه‌موویان خۆیان کۆکرده‌وه‌

Zip!

بۆ (٩٠) خوله‌که‌که‌ی ڕۆشتن بۆ شاخه‌کانی کۆپێر

(Laughter)

For safety.

(Laughter)

ئێوه‌ تۆزێک هه‌ست به‌وه‌ ده‌که‌ن

Water wings --

an inch of water.

منداڵه‌که‌م، ڤاندێر

ئێستا (٨) ساڵانه‌

And then, finally, all suited up

له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی نه‌فره‌تی لێکراوه‌

for the 90-minute drive to Copper Mountain.

له‌گه‌ڵ تواناکانی یاری کردنم

So you can get kind of a feel for this.

ئه‌و یاری تۆپی پێ ده‌کات

ئه‌و حه‌زی له‌یاری تۆپی پێ بوو

So my baby, Vander, is eight years old now.

ده‌یه‌وێت بزانێت چۆن یه‌ک چه‌رخه‌یه‌ک لێ بخوڕێت

که‌واته‌ بۆچی من خه‌م ده‌خۆم؟

And, despite being cursed with my athletic inability,

چونکه‌ ئه‌مه‌ ئه‌وه‌یه‌ که‌ من ده‌مویست بیکه‌م، ئه‌مه‌یه‌ که‌ من ده‌یڵێمه‌وه‌

ئه‌وه‌یه‌ که‌ ده‌یخوێنم، ئه‌وه‌ که‌ هه‌ڵسوکه‌وتی له‌گه‌ڵ ده‌که‌م

he plays soccer.

وه‌ ده‌زانم که‌ منداڵان هه‌موو ساڵێک نه‌خۆش ده‌که‌ون

He's interested in playing football.

He wants to learn how to ride a unicycle.

له‌ڕاستیدا، هه‌موساڵێک زیاتر له‌ (٤) ملیۆن که‌س نه‌خۆش ده‌که‌ون و به‌ بوراوه‌یی ده‌مێننه‌وه‌

So why would I worry?

Because this is what I do. This is what I teach.

ئه‌و داتایانه‌ له‌ناو منداڵانی خوار (١٤) ساڵن

It's what I study. It's what I treat.

له‌ژووری فریاگوزاریه‌کاندا ده‌بینرێ

And I know that kids get concussed every year.

کاتێک منداڵان به‌ بوراوه‌یی ده‌مێننه‌وه‌

ئێمه‌ باسی ئه‌وان ده‌که‌ین کاتێک زه‌نگه‌کان لێده‌دات

In fact, more than four million people sustain a concussion every year,

به‌ڵام ئێمه‌ به‌ڕاستی باسی چی ده‌که‌ین؟

and these data are just among kids under 14

با ته‌ماشا بکه‌ین

who were seen in emergency rooms.

And so when kids sustain a concussion,

باشه‌، "ستارسکی و هوتچ" به‌بێ هیچ شتێک، به‌ڵێ

we talk about them getting dinged or getting their bell rung,

که‌واته‌، ڕووداوێکی ئوتومبێل

but what is it that we're really talking about?

٤٠ میل له‌ کاتژمێرێکدا بۆ گه‌شتن به‌ به‌ربسته‌ جێگیره‌که‌

Let's take a look.

٣٥ جی ئێس

[Concussive Force]

مشته‌ کۆڵێکی به‌رزکردنه‌وه‌ی قورسایی

"Starsky and Hutch"? Arguably, yes.

بۆکسێک له‌ ده‌موو چاوت بدات

So, a car accident.

٥٨ جی ئێس

Forty miles an hour into a fixed barrier:

35 Gs.

ئه‌گه‌ر تێنه‌گه‌یشتویت، جارێکی تر باسی ده‌که‌ینه‌وه‌

A heavyweight boxer punches you straight in the face:

ته‌ماشای لای ڕاستی شاشه‌که‌وه‌ بکه‌

58 Gs.

(Music)

چی ده‌ڵێیت؟

In case you missed it, we'll look again.

چه‌ند(جی ئێس) هه‌یه‌؟

So look to the right-hand side of the screen.

نزیک

٧٢

(Music)

شێتانه‌ ده‌بێت ئه‌گه‌ر بزانیت

١٠٣ جی ئێس

What would you say?

How many Gs?

تێکڕای کاریگه‌ری بورانه‌وه‌که‌

٩٥ جی ئێسه‌

Close.

ئێستا، کاتێک منداڵه‌که‌ی لای ڕاست هه‌ڵناستێت

Seventy-two?

Would it be crazy to know:

ده‌زانی که‌ بورانه‌وه‌که‌، له‌هۆش چوونە

103 Gs?

به‌ڵام، ئه‌ی منداڵه‌که‌ی لای چه‌پ

The average concussive impact

یان ئه‌و یاریزانه‌ی یاریگا به‌جێ ده‌هێڵێت؟

is 95 Gs.

ئێمه‌ چۆن ده‌زانین

که‌ کورڕه‌که‌ یان کچه‌که‌ بوراوه‌ته‌وه‌

Now, when the kid on the right doesn't get up,

ئێمه‌ چۆن ده‌زانین

we know they've had a concussion.

ئه‌وه‌ یاسایه‌که‌ که‌ له‌ناو یاریکردندا بهێنرێته‌ ده‌ره‌وه‌

But how about the kid on the left,

or the athlete that leaves the field of play?

دوایی بچنه‌وه‌ ناو یارییه‌که‌

به‌سه‌ریاندا جێبه‌جێ ده‌کرێ؟

How do we know if he or she has sustained a concussion?

مانای بورانه‌وه‌ له‌ هۆش چونە

مه‌به‌ستی بورانه‌وه‌ی ته‌واو نیه‌

How do we know

that legislation that would require they be pulled from play,

ئه‌وه‌ داواکاریه‌ که‌ له‌ گۆڕانی شێوازی بورانه‌وه‌که‌دا

وه‌ له‌وانه‌یه‌ هه‌ر که‌سێک بێت به‌چه‌ند نیشانه‌یه‌که‌وه‌

cleared for return to play,

applies to them?

چاو ڕه‌ش بون و سه‌ر سوڕان

The definition of concussion

گوێ بون له‌ زیکه‌زیک له‌ناو گوێتا

doesn't actually require a loss of consciousness.

سه‌ره‌ڕۆ یان په‌شۆکاو بیت له‌جاران، ده‌گه‌ڕێته‌وه‌

It requires only a change in consciousness,

پێدانی ئه‌و هه‌موه‌ و نیشاندانی ئه‌وه‌ی چۆن من ده‌ترسم

and that can be any one or a number of symptoms,

چۆن ده‌خه‌وم

including feeling foggy, feeling dizzy,

چونکه‌ ده‌زانم

hearing a ringing in your ear,

مێشکمان نه‌رمه‌

being more impulsive or hostile than usual.

به‌شێوه‌یه‌ک دروست کراون تا چاک ببنه‌وه‌

So given all of that and given how darn neurotic I am,

له‌ برینێک

ئه‌گه‌ر، خوانه‌کرده‌

how do I get any sleep at all?

که‌سێک له‌ ئێمه‌ لێره‌ مایه‌وه‌ و به‌بوراوه‌یی مایه‌وه‌

Because I know our brains are resilient.

زۆربه‌مان به‌رده‌وام ده‌بێت له‌چاکبونه‌وه‌

له‌ چه‌ند کاتژمێرێک

They're designed to recover from an injury.

بۆ چه‌ند هه‌فته‌یه‌ک

به‌ڵام منداڵان لاوازترن بۆ بڕینی مێشک

If -- God forbid --

له‌ڕاستیدا، یاریزانانی قوتابخانه‌ ئاماده‌ییه‌کان سێ جار زیاتر

any of us left here tonight and sustained a concussion,

ئه‌گه‌ری توشبونیان هه‌یه‌ بۆ مانه‌وه‌ی برینی مه‌ترسیدار

most of us would go on to fully recover inside of a couple hours

هه‌تا په‌یوه‌ندی هه‌یه‌ به‌ته‌مه‌نی قورسی کۆلێژیان

to a couple of weeks.

وه‌ کاتێکی زیاتری پێده‌چێت

But kids are more vulnerable to brain injury.

بۆ گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ نیشانه‌ی بنچینه‌یی

In fact, high-school athletes are three times more likely

دوای یه‌که‌م برینداری

to sustain catastrophic injuries

مه‌ترسی بۆ دووه‌م برینداری

لێکدانه‌وه‌یه‌کی زیاتره‌

relative even to their college-age peers,

له‌وێدا، مه‌ترسیان بۆ سێ یه‌م برینداری

and it takes them longer to return to a symptom-free baseline.

هێشتا زیاتره‌ و به‌و شێوه‌یه‌

ئه‌مه‌ به‌شێکی ته‌وقیت کراوه‌

After that first injury,

their risk for second injury is exponentially greater.

ئێمه‌ به‌باشی تێناگه‌ین

له‌ کاریگه‌ری دوو برینداری بۆ ماوه‌یه‌کی درێژ

From there, their risk for a third injury, greater still, and so on.

له‌وانه‌یه‌ ئێوه‌ هاوڕێیان ئه‌م توێژینه‌وه‌یه‌ ناسراو بێت لاتان

کە لەلایەن خولی تۆپی پێی نەتەوەییەوە دەردەچێت

And here's the really alarming part:

له‌ توێکڵی گوێزدا

ئا نه‌م توێژینه‌وه‌یه‌ پێشنیاری ئه‌وه‌ ده‌کات

We don't fully understand the long-term impact of multiple injuries.

که‌ له‌ نێوان یاریزانه‌ خانه‌ نشین کراوه‌کانی خولی تۆپی پێی نەتەوەیدا

له‌گه‌ڵ سێ یان زیاتر هه‌ڵگری بورانه‌وه‌دا

You guys may be familiar with this research

سه‌ره‌تای ڕوداوی نه‌خۆشیه‌که‌

that's coming out of the NFL.

زۆر زیاتره‌ بۆ دانیشتوان به‌گشتی

In a nutshell, this research suggests that,

که‌واته‌، ئێوه‌ هه‌مووتان -- نیۆرک تایمزتان بینیوه‌

among retired NFL players with three or more career concussions,

ئه‌وه‌ی که‌ نه‌ناسراو بێت بۆتان

ئه‌وه‌یه‌ که‌ ئه‌م توێژینه‌وه‌یه‌ ئاماده‌کراو بوو

the incidence of early-onset dementing disease

له‌ لایەن خێزانه‌کانی خولی تۆپی پێی نەتەوەیی که وتیان

is much greater than it is for the general population.

ئه‌وه‌ نامۆ نیه‌ که‌ هاوسه‌ره‌ (٤٦) ساڵیه‌که‌م

So you've all seen that -- New York Times, you've seen it.

هه‌میشه‌ کلیله‌کانی ون دەکات؟

What you may not be familiar with

ئه‌وە نامۆ نیه‌ که‌ هاوسه‌رە (٤٧)ساڵیه‌که‌م

is that this research was spearheaded by NFL wives who said,

هه‌میشه‌ ئوتۆمبێله‌که‌ وون ده‌کات؟

ئه‌وه‌ نامۆ نیه‌ که‌ هاوسه‌ره‌ (٤٨) ساڵیه‌که‌م

"Isn't it weird that my 46-year-old husband

هه‌میشه‌ ڕێگای ماڵه‌وه‌ ون ده‌کات

is forever losing his keys?"

له‌ناو ئۆتۆمبیله‌که‌، له‌ڕێگادا؟

"Isn't it weird that my 47-year-old husband

له‌وانه‌یه‌ من ئه‌وه‌م بیر چوبێت باسی بکه‌م

is forever losing the car?"

که‌ کوڕه‌که‌م تاقانه‌یه‌

"Isn't it weird that my 48-year-old husband

ئه‌وه‌ زۆر گرنگه‌

is forever losing his way home

که‌ ئه‌و بتوانێت ڕۆژگارێک بێت ده‌ستم بگرێت

in the car, from the driveway?"

I may have forgotten to mention that my son is an only child.

که‌واته‌ چۆن گه‌ره‌نتی سه‌لامه‌تی منداڵه‌کانمان ده‌که‌ین

So it's going to be really important

چۆن ده‌توانین لە %١٠٠

that he be able to drive me around someday.

گه‌ره‌نتی سه‌لامه‌تی منداڵه‌کانمان بکه‌ین؟

باپێتان بڵێم به‌ته‌مای چیم

(Laughter)

So, how do we guarantee the safety of our kids?

پێکه‌نین

How can we 100 percent guarantee the safety of our kids?

ئه‌گه‌ر ته‌نها

کوڕه‌ بچوکه‌که‌ له‌وێیه‌، ئه‌و وه‌ک ئه‌وه‌ وایه‌، ئه‌وکچه‌ گاڵته‌ ناکات

Let me tell you what I've come up with.

به‌ڕاستی ئه‌و کچه‌ گاڵته‌ ناکات

له‌به‌رئه‌وه‌، به‌و هه‌موو جدییه‌وه‌

(Laughter)

پێویسته‌ منداڵه‌که‌م یاری تۆپی پێ بکات؟

پێویسته‌ منداڵه‌کانمان یاری تۆپی پێ بکه‌ن؟ من نازانم

If only.

My little boy's right there, and he's like, "She's not kidding.

به‌ڵام، من ده‌زانم، سێ شت هه‌یه‌ تۆ ده‌توانیت بیکه‌یت

She's totally not kidding."

یه‌که‌میان: زۆر بخوێنه‌

So in all seriousness:

پێویسته‌ ئێمه‌ ئه‌و شتانه‌ی ئه‌مڕۆ باسی ده‌که‌ین بزانیت

Should my kid play football?

Should your kid play football?

چه‌ندین سه‌رچاوه‌ی گرنگ له‌ ده‌ره‌وه‌ هه‌یه‌

I don't know.

But I do know there are three things you can do.

سەنتەری چاودێری نەخۆشی پڕۆگرامێکی هه‌یه‌، سه‌رتان به‌رزکه‌نه‌وه‌

ئه‌وه‌ له‌ سەنتەری چاودێری نەخۆشی حکومەتە

The first: study up.

سه‌ربه‌رزکردنه‌وه‌ تایبه‌ته‌ به‌ بورانه‌وه‌ له‌منداڵاندا

You have to be familiar with the issues we're talking about today.

دووه‌میان ئه‌و سه‌رچاوه‌یه‌ که‌ به‌ڕاستی من شانازی پێوه‌ ده‌که‌م

There are some great resources out there.

له‌چه‌ند مانگی ڕابردودا باسی ئه‌وه‌مان کرد

The CDC has a program, HEADS UP.

منداڵانی دژ بەشەڕ له‌گه‌ڵ برینی مێشک دا

It's at CDC.gov.

ئه‌وه‌ سه‌رچاوه‌یه‌کی زۆر باشه‌ بۆ قوتابیە یاریزانەکان

HEADS UP is specific to concussion in kids.

مامۆستاکان، دایک و باوکان، لێهاتوه‌کان

The second is a resource I'm personally really proud of.

ستافی یاری و ڕاهێنه‌ران

شوێنێکی زۆر باشه‌ بۆ ده‌ست پێکردن

We've just rolled this out in the last couple months --

ئه‌گه‌ر پرسیارت هه‌بێت

CO Kids With Brain Injury.

دووه‌م شتی ئه‌وه‌یه‌: ده‌نگ به‌رزبکه‌ره‌وه‌

This is a great resource for student athletes,

دوو هه‌فته‌ی ڕابردوو

teachers, parents, professionals, athletic and coaching staff.

یاسایه‌ک ئاماژه‌ی پێدرا له‌ لایان سیناتۆر کێفالاس

که‌ داوای ئه‌وه‌ی ده‌کرد

It's a great place to start if you have questions.

یاریزانان، منداڵانی خوار (١٨) ساڵان

کڵاوێک له‌سه‌ر بکه‌ن کاتێک پایسکیل لێده‌خوڕن

The second thing is: speak up.

له‌ کۆبونه‌وه‌دا ده‌رنه‌چو

Just two weeks ago,

به‌شێوه‌یه‌کی گه‌وره‌ ده‌رنه‌چو

a bill introduced by Senator Kefalas

چونکه‌ پشتگیری ده‌ستور نه‌بوو

that would have required athletes, kids under 18,

هێزی ڕاکێشانی لاواز بوو

to wear a helmet when they're riding their bike,

ئێستا من لێره‌ نیم بۆ ئه‌وه‌ی پێتان بڵێم چ جۆره‌ یاسایه‌ک

died in committee.

پێویسته‌ یان پێویست نیه‌ پشتگیری بکه‌ن

It died, in large part,

به‌ڵام ئه‌وه‌تان پێده‌ڵێم ئه‌گه‌ر گرنگه‌ به‌لای ئێوه‌وه‌

because it lacked constituent buy-in;

یاسا دانه‌ره‌کانتان پێویستیان به‌وه‌یه‌ که‌ بزانن

it lacked stakeholder traction.

قسه‌ له‌گه‌ڵ ستافی ڕاهێنه‌ران بکه‌ن

Now, I'm not here to tell you

پرسیار له‌وه‌ بکه‌ چ جۆره‌ ئامێرێکی پارێزگاری له‌به‌ر ده‌ستدایه‌

what kind of legislation you should or shouldn't support,

بودجه‌ی ئه‌و ئامێره‌ پارێزگاریانه‌ چه‌نده‌؟

but I am going to tell you that, if it matters to you,

ته‌مه‌نی چه‌نده‌؟

your legislators need to know that.

له‌وانه‌یه‌ پاره‌ی بۆ ته‌رخان بکات

بۆ کڕینی گێڕێکی تازه‌

Speak up also with coaching staff.

که‌وا له‌ ئێمه‌ ده‌کات خۆمان کۆ بکه‌ینه‌وه‌

Ask about what kind of protective equipment is available.

کڵاوێک له‌سه‌ر بکه‌

What's the budget for protective equipment?

ته‌نها ڕێگه‌ بۆ ڕێگه‌ گرتن له‌ ئه‌نجامی خراپ

How old it is?

Maybe offer to spearhead a fundraiser to buy new gear.

ئه‌وه‌یه‌ که‌ نه‌هێڵن یه‌که‌م برینداری ڕووبدات

Which brings us to: suit up.

بەم دواییە، یه‌کێک له‌ قوتابیه‌کانی ماسته‌رم

Wear a helmet.

تۆم، وتی

The only way to prevent a bad outcome

کیم، بڕیارم دا که‌ کڵاوی پایسکیل له‌سه‌ر بکه‌م

له‌ڕێگام بۆ قوتابخانه‌

is to prevent that first injury from happening.

وه‌ (تۆم) ده‌زانێ که‌ ئه‌م که‌فه‌ که‌مه‌ له‌سه‌ر کڵاوی پایسکیل

Recently, one of my graduate students, Tom, said,

ده‌توانێ هیزی کاریگه‌ر (جی) که‌م بکاته‌وه‌ بۆ نیوه‌

"Kim, I've decided to wear a bike helmet on the way to class."

وام ده‌زانی که‌ ئه‌وه‌ بوو

چونکه‌ هه‌وڵدانێکی ته‌واوی زۆر لێکردنی كڵاوم هه‌یه‌

And Tom knows that that little bit of foam in a bike helmet

وایه‌، سێ ڕۆژه‌ی (تۆم)ه‌

can reduce the g-force of impact by half.

وه‌ک ده‌رده‌که‌وێت، بۆ (تۆم) کڵاوێکی ٢٠ دۆلاری

باشتره‌ بۆ پاراستنی خوێندنێکی (١٠٠،٠٠٠) دۆلاری

Now, I thought it was because I have this totally compelling helmet crusade,

پیکه‌نین

this epiphany of Tom's.

As it turns out, it occurred to Tom that a $20 helmet

که‌واته‌، پێویسته‌ (ڤاندێر) تۆپی پێ بکات؟

is a good way to protect a $100,000 graduate education.

ناتوانم بڵێم نه‌خێر

به‌ڵام گره‌نتی ده‌ده‌م

(Laughter)

که‌ هه‌رکاتێک ئه‌و ماڵه‌وه‌ به‌جێ ده‌هێڵێت

ئه‌و منداڵه‌ کڵاوه‌که‌ له‌سه‌ر ده‌کات

So ...

وه‌ک ئۆتۆمبیله‌که‌

Should Vander play football?

یان له‌ قوتابخانه‌

I can't say no,

but I can guarantee that every time he leaves the house,

که‌واته‌، ئه‌گه‌ر، یاریزان، شاره‌زایان

منداڵێکی پارێزراو، دایکێکی تاساو

that kid's wearing a helmet --

یان هه‌ر شتێک

like, to the car,

ئه‌مه‌ منداڵه‌که‌مه‌، ڤاندێر

or at school.

به‌بیرتان ده‌خه‌مه‌وه‌

گرنگی بده‌ن به‌ کێشه‌کانتان

So whether athlete, scholar,

سوپاس

overprotected kid, neurotic mom,

چه‌پڵه‌لێدان

or otherwise,

here's my baby, Vander,

reminding you

to mind your matter.

Thank you.

(Applause)