Kim Gorgens: Protecting the brain against concussion

Translator: Hiwa Foundation II Reviewer: Hanasa-hiwa foundation

So, a funny thing happened

شتێکی خۆش ڕوویدا

on my way to becoming a brilliant, world-class neuropsychologist:

له‌ ڕێگه‌مدا بۆ ئه‌وه‌ی زیره‌ک بم

له‌ناو باشترین ده‌رونناسه‌کان

منداڵێکم هه‌بوو

I had a baby.

ئه‌وه‌ ئەوە نیه‌ کە ده‌مه‌وێت بیڵێم

And that's not to say

I ever went on to become a brilliant, world-class neuropsychologist.

هه‌تا ئێستا من هه‌وڵم نه‌داوه‌

زیره‌ک ببم، له‌ناو باشترین ده‌رونناسه‌کان

Sorry, TED.

ببوره‌، تێد

But I did go on to be a reasonably astute,

به‌ڵام، هه‌وڵمدا تازیره‌ک بم

arguably world-class worrier.

شه‌ڕ که‌رێک (هه‌وڵ ده‌رێک) له‌ناو باشترینه‌کان

One of my girlfriends in graduate school, Marie,

یه‌کێک له‌ هاوڕێ کچه‌کانم له‌ خوێندنگای ماسته‌ردا، ماری

said, "Kim, I figured it out.

وتی، کیم من دۆزیمه‌وه‌

ئه‌وه‌ نیه‌ که‌ تۆ ده‌ترسی زیاتر له‌ که‌سانی تر

It's not that you're more neurotic than everyone else;

it's just that you're more honest about how neurotic you are."

ئه‌وه‌یه‌ که‌ تۆ زیاتر ڕاستگۆیت

له‌باره‌ی که‌ تۆ چه‌ند ده‌ترسی

So in the spirit of full disclosure,

زۆر به‌نهێنی

هه‌ندێک وێنه‌م هێناوه‌ تا نیشانی ئێوه‌ی بده‌م

I brought some pictures to share.

واوووو

Awwww.

(Laughter)

من ته‌نها ده‌ڵێم، ته‌مموز

I'll just say: July.

(Laughter)

پێکه‌نین

Zip!

بێ ده‌نگی

(Laughter)

بۆ دڵنیایی

For safety.

(Laughter)

Water wings --

به‌ڵاکانی ئاو

an inch of water.

ئینجێک ئاو

And then, finally, all suited up

دواتر، له‌کۆتایدا هه‌موویان خۆیان کۆکرده‌وه‌

for the 90-minute drive to Copper Mountain.

بۆ (٩٠) خوله‌که‌که‌ی ڕۆشتن بۆ شاخه‌کانی کۆپێر

So you can get kind of a feel for this.

ئێوه‌ تۆزێک هه‌ست به‌وه‌ ده‌که‌ن

So my baby, Vander, is eight years old now.

منداڵه‌که‌م، ڤاندێر

ئێستا (٨) ساڵانه‌

And, despite being cursed with my athletic inability,

له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی نه‌فره‌تی لێکراوه‌

له‌گه‌ڵ تواناکانی یاری کردنم

he plays soccer.

ئه‌و یاری تۆپی پێ ده‌کات

He's interested in playing football.

ئه‌و حه‌زی له‌یاری تۆپی پێ بوو

He wants to learn how to ride a unicycle.

ده‌یه‌وێت بزانێت چۆن یه‌ک چه‌رخه‌یه‌ک لێ بخوڕێت

So why would I worry?

که‌واته‌ بۆچی من خه‌م ده‌خۆم؟

Because this is what I do. This is what I teach.

چونکه‌ ئه‌مه‌ ئه‌وه‌یه‌ که‌ من ده‌مویست بیکه‌م، ئه‌مه‌یه‌ که‌ من ده‌یڵێمه‌وه‌

It's what I study. It's what I treat.

ئه‌وه‌یه‌ که‌ ده‌یخوێنم، ئه‌وه‌ که‌ هه‌ڵسوکه‌وتی له‌گه‌ڵ ده‌که‌م

And I know that kids get concussed every year.

وه‌ ده‌زانم که‌ منداڵان هه‌موو ساڵێک نه‌خۆش ده‌که‌ون

In fact, more than four million people sustain a concussion every year,

له‌ڕاستیدا، هه‌موساڵێک زیاتر له‌ (٤) ملیۆن که‌س نه‌خۆش ده‌که‌ون و به‌ بوراوه‌یی ده‌مێننه‌وه‌

ئه‌و داتایانه‌ له‌ناو منداڵانی خوار (١٤) ساڵن

and these data are just among kids under 14

who were seen in emergency rooms.

له‌ژووری فریاگوزاریه‌کاندا ده‌بینرێ

And so when kids sustain a concussion,

کاتێک منداڵان به‌ بوراوه‌یی ده‌مێننه‌وه‌

we talk about them getting dinged or getting their bell rung,

ئێمه‌ باسی ئه‌وان ده‌که‌ین کاتێک زه‌نگه‌کان لێده‌دات

but what is it that we're really talking about?

به‌ڵام ئێمه‌ به‌ڕاستی باسی چی ده‌که‌ین؟

Let's take a look.

با ته‌ماشا بکه‌ین

[Concussive Force]

باشه‌، "ستارسکی و هوتچ" به‌بێ هیچ شتێک، به‌ڵێ

"Starsky and Hutch"? Arguably, yes.

که‌واته‌، ڕووداوێکی ئوتومبێل

So, a car accident.

٤٠ میل له‌ کاتژمێرێکدا بۆ گه‌شتن به‌ به‌ربسته‌ جێگیره‌که‌

Forty miles an hour into a fixed barrier:

٣٥ جی ئێس

35 Gs.

مشته‌ کۆڵێکی به‌رزکردنه‌وه‌ی قورسایی

A heavyweight boxer punches you straight in the face:

بۆکسێک له‌ ده‌موو چاوت بدات

58 Gs.

٥٨ جی ئێس

(Music)

In case you missed it, we'll look again.

ئه‌گه‌ر تێنه‌گه‌یشتویت، جارێکی تر باسی ده‌که‌ینه‌وه‌

ته‌ماشای لای ڕاستی شاشه‌که‌وه‌ بکه‌

So look to the right-hand side of the screen.

(Music)

What would you say?

چی ده‌ڵێیت؟

How many Gs?

چه‌ند(جی ئێس) هه‌یه‌؟

نزیک

Close.

٧٢

Seventy-two?

Would it be crazy to know:

شێتانه‌ ده‌بێت ئه‌گه‌ر بزانیت

١٠٣ جی ئێس

103 Gs?

The average concussive impact

تێکڕای کاریگه‌ری بورانه‌وه‌که‌

is 95 Gs.

٩٥ جی ئێسه‌

Now, when the kid on the right doesn't get up,

ئێستا، کاتێک منداڵه‌که‌ی لای ڕاست هه‌ڵناستێت

ده‌زانی که‌ بورانه‌وه‌که‌، له‌هۆش چوونە

we know they've had a concussion.

But how about the kid on the left,

به‌ڵام، ئه‌ی منداڵه‌که‌ی لای چه‌پ

or the athlete that leaves the field of play?

یان ئه‌و یاریزانه‌ی یاریگا به‌جێ ده‌هێڵێت؟

ئێمه‌ چۆن ده‌زانین

How do we know if he or she has sustained a concussion?

که‌ کورڕه‌که‌ یان کچه‌که‌ بوراوه‌ته‌وه‌

How do we know

ئێمه‌ چۆن ده‌زانین

that legislation that would require they be pulled from play,

ئه‌وه‌ یاسایه‌که‌ که‌ له‌ناو یاریکردندا بهێنرێته‌ ده‌ره‌وه‌

cleared for return to play,

دوایی بچنه‌وه‌ ناو یارییه‌که‌

applies to them?

به‌سه‌ریاندا جێبه‌جێ ده‌کرێ؟

The definition of concussion

مانای بورانه‌وه‌ له‌ هۆش چونە

doesn't actually require a loss of consciousness.

مه‌به‌ستی بورانه‌وه‌ی ته‌واو نیه‌

It requires only a change in consciousness,

ئه‌وه‌ داواکاریه‌ که‌ له‌ گۆڕانی شێوازی بورانه‌وه‌که‌دا

and that can be any one or a number of symptoms,

وه‌ له‌وانه‌یه‌ هه‌ر که‌سێک بێت به‌چه‌ند نیشانه‌یه‌که‌وه‌

including feeling foggy, feeling dizzy,

چاو ڕه‌ش بون و سه‌ر سوڕان

hearing a ringing in your ear,

گوێ بون له‌ زیکه‌زیک له‌ناو گوێتا

being more impulsive or hostile than usual.

سه‌ره‌ڕۆ یان په‌شۆکاو بیت له‌جاران، ده‌گه‌ڕێته‌وه‌

So given all of that and given how darn neurotic I am,

پێدانی ئه‌و هه‌موه‌ و نیشاندانی ئه‌وه‌ی چۆن من ده‌ترسم

چۆن ده‌خه‌وم

how do I get any sleep at all?

Because I know our brains are resilient.

چونکه‌ ده‌زانم

مێشکمان نه‌رمه‌

به‌شێوه‌یه‌ک دروست کراون تا چاک ببنه‌وه‌

They're designed to recover from an injury.

له‌ برینێک

If -- God forbid --

ئه‌گه‌ر، خوانه‌کرده‌

any of us left here tonight and sustained a concussion,

که‌سێک له‌ ئێمه‌ لێره‌ مایه‌وه‌ و به‌بوراوه‌یی مایه‌وه‌

زۆربه‌مان به‌رده‌وام ده‌بێت له‌چاکبونه‌وه‌

most of us would go on to fully recover inside of a couple hours

له‌ چه‌ند کاتژمێرێک

to a couple of weeks.

بۆ چه‌ند هه‌فته‌یه‌ک

But kids are more vulnerable to brain injury.

به‌ڵام منداڵان لاوازترن بۆ بڕینی مێشک

In fact, high-school athletes are three times more likely

له‌ڕاستیدا، یاریزانانی قوتابخانه‌ ئاماده‌ییه‌کان سێ جار زیاتر

to sustain catastrophic injuries

ئه‌گه‌ری توشبونیان هه‌یه‌ بۆ مانه‌وه‌ی برینی مه‌ترسیدار

هه‌تا په‌یوه‌ندی هه‌یه‌ به‌ته‌مه‌نی قورسی کۆلێژیان

relative even to their college-age peers,

and it takes them longer to return to a symptom-free baseline.

وه‌ کاتێکی زیاتری پێده‌چێت

بۆ گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ نیشانه‌ی بنچینه‌یی

دوای یه‌که‌م برینداری

After that first injury,

مه‌ترسی بۆ دووه‌م برینداری

their risk for second injury is exponentially greater.

لێکدانه‌وه‌یه‌کی زیاتره‌

له‌وێدا، مه‌ترسیان بۆ سێ یه‌م برینداری

From there, their risk for a third injury, greater still, and so on.

هێشتا زیاتره‌ و به‌و شێوه‌یه‌

ئه‌مه‌ به‌شێکی ته‌وقیت کراوه‌

And here's the really alarming part:

We don't fully understand the long-term impact of multiple injuries.

ئێمه‌ به‌باشی تێناگه‌ین

له‌ کاریگه‌ری دوو برینداری بۆ ماوه‌یه‌کی درێژ

له‌وانه‌یه‌ ئێوه‌ هاوڕێیان ئه‌م توێژینه‌وه‌یه‌ ناسراو بێت لاتان

You guys may be familiar with this research

کە لەلایەن خولی تۆپی پێی نەتەوەییەوە دەردەچێت

that's coming out of the NFL.

له‌ توێکڵی گوێزدا

In a nutshell, this research suggests that,

ئا نه‌م توێژینه‌وه‌یه‌ پێشنیاری ئه‌وه‌ ده‌کات

among retired NFL players with three or more career concussions,

که‌ له‌ نێوان یاریزانه‌ خانه‌ نشین کراوه‌کانی خولی تۆپی پێی نەتەوەیدا

له‌گه‌ڵ سێ یان زیاتر هه‌ڵگری بورانه‌وه‌دا

the incidence of early-onset dementing disease

سه‌ره‌تای ڕوداوی نه‌خۆشیه‌که‌

is much greater than it is for the general population.

زۆر زیاتره‌ بۆ دانیشتوان به‌گشتی

که‌واته‌، ئێوه‌ هه‌مووتان -- نیۆرک تایمزتان بینیوه‌

So you've all seen that -- New York Times, you've seen it.

What you may not be familiar with

ئه‌وه‌ی که‌ نه‌ناسراو بێت بۆتان

is that this research was spearheaded by NFL wives who said,

ئه‌وه‌یه‌ که‌ ئه‌م توێژینه‌وه‌یه‌ ئاماده‌کراو بوو

له‌ لایەن خێزانه‌کانی خولی تۆپی پێی نەتەوەیی که وتیان

"Isn't it weird that my 46-year-old husband

ئه‌وه‌ نامۆ نیه‌ که‌ هاوسه‌ره‌ (٤٦) ساڵیه‌که‌م

is forever losing his keys?"

هه‌میشه‌ کلیله‌کانی ون دەکات؟

"Isn't it weird that my 47-year-old husband

ئه‌وە نامۆ نیه‌ که‌ هاوسه‌رە (٤٧)ساڵیه‌که‌م

is forever losing the car?"

هه‌میشه‌ ئوتۆمبێله‌که‌ وون ده‌کات؟

"Isn't it weird that my 48-year-old husband

ئه‌وه‌ نامۆ نیه‌ که‌ هاوسه‌ره‌ (٤٨) ساڵیه‌که‌م

is forever losing his way home

هه‌میشه‌ ڕێگای ماڵه‌وه‌ ون ده‌کات

له‌ناو ئۆتۆمبیله‌که‌، له‌ڕێگادا؟

in the car, from the driveway?"

له‌وانه‌یه‌ من ئه‌وه‌م بیر چوبێت باسی بکه‌م

I may have forgotten to mention that my son is an only child.

که‌ کوڕه‌که‌م تاقانه‌یه‌

ئه‌وه‌ زۆر گرنگه‌

So it's going to be really important

that he be able to drive me around someday.

که‌ ئه‌و بتوانێت ڕۆژگارێک بێت ده‌ستم بگرێت

(Laughter)

So, how do we guarantee the safety of our kids?

که‌واته‌ چۆن گه‌ره‌نتی سه‌لامه‌تی منداڵه‌کانمان ده‌که‌ین

How can we 100 percent guarantee the safety of our kids?

چۆن ده‌توانین لە %١٠٠

گه‌ره‌نتی سه‌لامه‌تی منداڵه‌کانمان بکه‌ین؟

Let me tell you what I've come up with.

باپێتان بڵێم به‌ته‌مای چیم

پێکه‌نین

(Laughter)

If only.

ئه‌گه‌ر ته‌نها

My little boy's right there, and he's like, "She's not kidding.

کوڕه‌ بچوکه‌که‌ له‌وێیه‌، ئه‌و وه‌ک ئه‌وه‌ وایه‌، ئه‌وکچه‌ گاڵته‌ ناکات

به‌ڕاستی ئه‌و کچه‌ گاڵته‌ ناکات

She's totally not kidding."

So in all seriousness:

له‌به‌رئه‌وه‌، به‌و هه‌موو جدییه‌وه‌

پێویسته‌ منداڵه‌که‌م یاری تۆپی پێ بکات؟

Should my kid play football?

Should your kid play football?

پێویسته‌ منداڵه‌کانمان یاری تۆپی پێ بکه‌ن؟ من نازانم

I don't know.

But I do know there are three things you can do.

به‌ڵام، من ده‌زانم، سێ شت هه‌یه‌ تۆ ده‌توانیت بیکه‌یت

The first: study up.

یه‌که‌میان: زۆر بخوێنه‌

You have to be familiar with the issues we're talking about today.

پێویسته‌ ئێمه‌ ئه‌و شتانه‌ی ئه‌مڕۆ باسی ده‌که‌ین بزانیت

There are some great resources out there.

چه‌ندین سه‌رچاوه‌ی گرنگ له‌ ده‌ره‌وه‌ هه‌یه‌

The CDC has a program, HEADS UP.

سەنتەری چاودێری نەخۆشی پڕۆگرامێکی هه‌یه‌، سه‌رتان به‌رزکه‌نه‌وه‌

It's at CDC.gov.

ئه‌وه‌ له‌ سەنتەری چاودێری نەخۆشی حکومەتە

HEADS UP is specific to concussion in kids.

سه‌ربه‌رزکردنه‌وه‌ تایبه‌ته‌ به‌ بورانه‌وه‌ له‌منداڵاندا

The second is a resource I'm personally really proud of.

دووه‌میان ئه‌و سه‌رچاوه‌یه‌ که‌ به‌ڕاستی من شانازی پێوه‌ ده‌که‌م

له‌چه‌ند مانگی ڕابردودا باسی ئه‌وه‌مان کرد

We've just rolled this out in the last couple months --

منداڵانی دژ بەشەڕ له‌گه‌ڵ برینی مێشک دا

CO Kids With Brain Injury.

This is a great resource for student athletes,

ئه‌وه‌ سه‌رچاوه‌یه‌کی زۆر باشه‌ بۆ قوتابیە یاریزانەکان

مامۆستاکان، دایک و باوکان، لێهاتوه‌کان

teachers, parents, professionals, athletic and coaching staff.

ستافی یاری و ڕاهێنه‌ران

It's a great place to start if you have questions.

شوێنێکی زۆر باشه‌ بۆ ده‌ست پێکردن

ئه‌گه‌ر پرسیارت هه‌بێت

دووه‌م شتی ئه‌وه‌یه‌: ده‌نگ به‌رزبکه‌ره‌وه‌

The second thing is: speak up.

دوو هه‌فته‌ی ڕابردوو

Just two weeks ago,

a bill introduced by Senator Kefalas

یاسایه‌ک ئاماژه‌ی پێدرا له‌ لایان سیناتۆر کێفالاس

that would have required athletes, kids under 18,

که‌ داوای ئه‌وه‌ی ده‌کرد

یاریزانان، منداڵانی خوار (١٨) ساڵان

to wear a helmet when they're riding their bike,

کڵاوێک له‌سه‌ر بکه‌ن کاتێک پایسکیل لێده‌خوڕن

died in committee.

له‌ کۆبونه‌وه‌دا ده‌رنه‌چو

It died, in large part,

به‌شێوه‌یه‌کی گه‌وره‌ ده‌رنه‌چو

because it lacked constituent buy-in;

چونکه‌ پشتگیری ده‌ستور نه‌بوو

it lacked stakeholder traction.

هێزی ڕاکێشانی لاواز بوو

Now, I'm not here to tell you

ئێستا من لێره‌ نیم بۆ ئه‌وه‌ی پێتان بڵێم چ جۆره‌ یاسایه‌ک

what kind of legislation you should or shouldn't support,

پێویسته‌ یان پێویست نیه‌ پشتگیری بکه‌ن

but I am going to tell you that, if it matters to you,

به‌ڵام ئه‌وه‌تان پێده‌ڵێم ئه‌گه‌ر گرنگه‌ به‌لای ئێوه‌وه‌

your legislators need to know that.

یاسا دانه‌ره‌کانتان پێویستیان به‌وه‌یه‌ که‌ بزانن

Speak up also with coaching staff.

قسه‌ له‌گه‌ڵ ستافی ڕاهێنه‌ران بکه‌ن

Ask about what kind of protective equipment is available.

پرسیار له‌وه‌ بکه‌ چ جۆره‌ ئامێرێکی پارێزگاری له‌به‌ر ده‌ستدایه‌

What's the budget for protective equipment?

بودجه‌ی ئه‌و ئامێره‌ پارێزگاریانه‌ چه‌نده‌؟

How old it is?

ته‌مه‌نی چه‌نده‌؟

Maybe offer to spearhead a fundraiser to buy new gear.

له‌وانه‌یه‌ پاره‌ی بۆ ته‌رخان بکات

بۆ کڕینی گێڕێکی تازه‌

Which brings us to: suit up.

که‌وا له‌ ئێمه‌ ده‌کات خۆمان کۆ بکه‌ینه‌وه‌

کڵاوێک له‌سه‌ر بکه‌

Wear a helmet.

The only way to prevent a bad outcome

ته‌نها ڕێگه‌ بۆ ڕێگه‌ گرتن له‌ ئه‌نجامی خراپ

is to prevent that first injury from happening.

ئه‌وه‌یه‌ که‌ نه‌هێڵن یه‌که‌م برینداری ڕووبدات

Recently, one of my graduate students, Tom, said,

بەم دواییە، یه‌کێک له‌ قوتابیه‌کانی ماسته‌رم

تۆم، وتی

"Kim, I've decided to wear a bike helmet on the way to class."

کیم، بڕیارم دا که‌ کڵاوی پایسکیل له‌سه‌ر بکه‌م

له‌ڕێگام بۆ قوتابخانه‌

And Tom knows that that little bit of foam in a bike helmet

وه‌ (تۆم) ده‌زانێ که‌ ئه‌م که‌فه‌ که‌مه‌ له‌سه‌ر کڵاوی پایسکیل

can reduce the g-force of impact by half.

ده‌توانێ هیزی کاریگه‌ر (جی) که‌م بکاته‌وه‌ بۆ نیوه‌

Now, I thought it was because I have this totally compelling helmet crusade,

وام ده‌زانی که‌ ئه‌وه‌ بوو

چونکه‌ هه‌وڵدانێکی ته‌واوی زۆر لێکردنی كڵاوم هه‌یه‌

this epiphany of Tom's.

وایه‌، سێ ڕۆژه‌ی (تۆم)ه‌

As it turns out, it occurred to Tom that a $20 helmet

وه‌ک ده‌رده‌که‌وێت، بۆ (تۆم) کڵاوێکی ٢٠ دۆلاری

is a good way to protect a $100,000 graduate education.

باشتره‌ بۆ پاراستنی خوێندنێکی (١٠٠،٠٠٠) دۆلاری

(Laughter)

پیکه‌نین

So ...

که‌واته‌، پێویسته‌ (ڤاندێر) تۆپی پێ بکات؟

Should Vander play football?

ناتوانم بڵێم نه‌خێر

I can't say no,

but I can guarantee that every time he leaves the house,

به‌ڵام گره‌نتی ده‌ده‌م

که‌ هه‌رکاتێک ئه‌و ماڵه‌وه‌ به‌جێ ده‌هێڵێت

that kid's wearing a helmet --

ئه‌و منداڵه‌ کڵاوه‌که‌ له‌سه‌ر ده‌کات

like, to the car,

وه‌ک ئۆتۆمبیله‌که‌

or at school.

یان له‌ قوتابخانه‌

So whether athlete, scholar,

که‌واته‌، ئه‌گه‌ر، یاریزان، شاره‌زایان

منداڵێکی پارێزراو، دایکێکی تاساو

overprotected kid, neurotic mom,

or otherwise,

یان هه‌ر شتێک

here's my baby, Vander,

ئه‌مه‌ منداڵه‌که‌مه‌، ڤاندێر

reminding you

به‌بیرتان ده‌خه‌مه‌وه‌

to mind your matter.

گرنگی بده‌ن به‌ کێشه‌کانتان

Thank you.

سوپاس

(Applause)

چه‌پڵه‌لێدان