How simple ideas lead to scientific discoveries

Basit fikirlerden bilimsel keşiflere

Translator: Jenny Zurawell

Çeviri: Ayten Ay Gözden geçirme: Diba Szamosi

(Müzik)

Beyne sahip olmanın en eğlenceli yanlarından biri

One of the funny things about owning a brain

is that you have no control over the things

beyninize giren ve onun hatırladığı bilgiler ya da hikayeler

that it gathers and holds onto, the facts and the stories.

üzerinde hiç bir kontrolünüzün olmaması.Yaşlandıkça, bu kontrolsüzlük daha da kötüleşiyor.

And as you get older, it only gets worse.

Bazı şeyler, siz neden öğrendinizi hatırlayamadan,

Things stick around for years sometimes

before you understand why you're interested in them,

ya da size ne gibi bir faydası olduğunu düşünmeden

beyninizde yıllarca yapışıp kalıyor.

before you understand their import to you.

Size 3 örnek vereyim.

Here's three of mine.

When Richard Feynman was a young boy in Queens,

Richard Feynman Queens'de yaşayan küçük bir çocuktu.

he went for a walk with his dad and his wagon and a ball.

Bir gün babasıyla ve içinde top olan el arabasıyla yürüyüş yaparken

el arabasını çektiğinde içindeki topun

He noticed that when he pulled the wagon, the ball went to the back of the wagon.

diğer yöne gittiğini fark etti.

Babasına, topun neden el arabasının tersine hareket ettiğini sordu.

He asked his dad, "Why does the ball go to the back of the wagon?"

Babası "Buna eylemsizlik denir." dedi.

And his dad said, "That's inertia."

Richard "Eylemsizlik nedir?" diye soru. Babası,

He said, "What's inertia?" And his dad said, "Ah.

"Eylemsizlik bilim insanlarının geriye giden

Inertia is the name that scientists give

to the phenomenon of the ball going to the back of the wagon."

topları açıklamak için kullandıkları terimdir.

(Laughter)

Fakat gerçekte kimse bilmez."

"But in truth, nobody really knows."

Feynman eğitimine MIT

Feynman went on to earn degrees

ve Princeton'da devam etti, Challenger felaketini çözdü.

at MIT, Princeton, he solved the Challenger disaster,

Ve Nobel fizik ödülünü atom altı parçacıkların hareketini anlatan

he ended up winning the Nobel Prize in Physics

Feynman diyagramlarıyla kazandı.

for his Feynman diagrams, describing the movement of subatomic particles.

Ve bütün başarısını, babasıyla yaptığı küçük

And he credits that conversation with his father as giving him a sense

konuşmaya bağladı.

that the simplest questions could carry you out to the edge of human knowledge,

Çünkü basit bir soru ona insanlığın bilgi sınırlarına taşıyabilirdi

ve o, bilginin sınırında olmak istiyordu.

and that that's where he wanted to play.

Ve oldu da.

And play he did.

Eratosthenes was the third librarian at the great Library of Alexandria,

Eratosthenes İskenderiye Kütüphanesin'in 3. kütüphanecisiydi.

and he made many contributions to science.

Bilime sayısız katkılar yaptı.

Fakat en çok hatırlanan hikayesi,

But the one he is most remembered for

began in a letter that he received as the librarian,

kütüphaneciyken İskenderiye'nin güneyindeki

from the town of Swenet, which was south of Alexandria.

Swenet kasabasında yaşayan bir arkadaşından aldığı mektübla başlar.

Mektupta yazan şu bilgi, Erastosthenes in aklına takılmıştı.

The letter included this fact that stuck in Eratosthenes' mind,

Mektupta, ekinoks döneminde öğle vakti

and the fact was that the writer said,

at noon on the solstice, when he looked down this deep well,

derin bir kuyudan aşağı bakıldığında

he could see his reflection at the bottom,

yansımasını görebileceği, aynı zamanda basının güneşi

and he could also see that his head was blocking the sun.

kapattığı bilgisi yazılıydı.

I should tell you -- the idea that Christopher Columbus

Şimdi şunu da söyleyeyim, Christopher Columbus'un dünyanın yuvarlak

discovered that the world is spherical is total bull.

olduğunu keşfettiği fikri büyük bir gaftır. Çünkü bu doğru değil.

It's not true at all.

Aslında, Aristo zamanından beri, eğitimli herkes dünyanın

In fact, everyone who was educated understood that the world was spherical

yuvarlak oldugunu anlayabilirdi ve Aristo bunu

since Aristotle's time.

Aristotle had proved it with a simple observation.

basit bir gözlemle ispatlamıştı.

Dünyanın gölgesini ayın üzerinde ne zaman görse

He noticed that every time you saw the Earth's shadow on the Moon,

onun yuvarlak olduğunu fark ediyordu.

it was circular,

Ve sürekli yuvarlak bir gölgeye sahip olan şekil

and the only shape that constantly creates a circular shadow

bir küredir, işte ispatı bu. Dünya yuvarlaktır.

is a sphere, Q.E.D. the Earth is round.

Ama hiç kimse, onun ne kadar büyük olduğunu bilmiyordu.

But nobody knew how big it was

until Eratosthenes got this letter with this fact.

ta ki Eratosthenes bu bilgi notunu alana kadar.

Bu bilgilerden anladı ki, Güneş tam olarak Swenet kasabasının üzerinde.

So he understood that the sun was directly above the city of Swenet,

because looking down a well, it was a straight line

Çünkü kuyudan aşağıya bakmak, güneşten gelen, adamın başından geçen

all the way down the well, right past the guy's head up to the sun.

ve kuyuya ulaşan düz bir çizgidir.

Eratosthenes'in bildiği başka bir şey daha vardı.

Eratosthenes knew another fact.

He knew that a stick stuck in the ground in Alexandria

Biliyordu ki, aynı anda, aynı gün, ekinoksta,

at the same time and the same day, at noon,

öğle vakti güneş tepedeyken bir sopayı

the sun's zenith, on the solstice,

İskenderiye'de yere dikseniz,

the sun cast a shadow that showed that it was 7.2 degrees off-axis.

güneş ekseninden 7.2 derece kaydığını gösteren bir gölgeye sebep oluyordu.

Şimdi, bir dairenin çevresini biliyorsanız,

If you know the circumference of a circle, and you have two points on it,

ve bu daire üzerinde 2 noktanız varsa

all you need to know is the distance between those two points,

bilmeniz gereken sadece bu iki noktanın uzaklığıdır.

and you can extrapolate the circumference.

Buradan dairenin çevresini çıkartabilirsiniz.

360 degrees divided by 7.2 equals 50.

360 derece 7.2 derece ile bölünürse 50 yapar.

Bu, yuvarlak rakam ve beni bu hikaye hakkında şüpheye düşürüyor.

I know it's a little bit of a round number,

and it makes me suspicious of this story too,

ama güzel bir hikaye devam edelim.

but it's a good story, so we'll continue with it.

Dairenin çevresini hesaplamak için Swenet ve İskenderiye arasındaki mesafeyi billmesi gerekiyordu.

He needed to know the distance between Swenet and Alexandria,

Eratosthenes'in coğrafya bilgisi iyi olduğu için bu bilgiyi kolaylıkla edinebilir.

which is good because Eratosthenes was good at geography.

Aslında, o coğrafya sözcüğünü bulan kişi.

In fact, he invented the word geography.

(Laughter)

Swenet ve İskenderiye arasındaki yol

The road between Swenet and Alexandria was a road of commerce,

bir ticaret yoluydu

and commerce needed to know how long it took to get there.

ve ticaret yapanlar oraya ne kadar zamanda varacaklarını bilmek isterledi.

It needed to know the exact distance, so he knew very precisely

Kesin mesafeyi bilmesi gerekiyordu ve aşağı yukarı

that the distance between the two cities was 500 miles.

iki yer arasının 500 mil olduğunu biliyordu.

Multiply that times 50, you get 25,000,

50 kere 500 25000 mil eder.

which is within one percent of the actual diameter of the Earth.

ki bu da dünyanın gerçek çapından sadece %1 fark ediyor.

O bu hesaplamaları 2200 yıl önce yaptı.

He did this 2,200 years ago.

Şimdi biz öyle bir devirdeyiz ki milyarlık aletler

Now, we live in an age where

multi-billion-dollar pieces of machinery are looking for the Higgs boson.

Higgs bozon parçacığını gözlemliyor.

We're discovering particles

Işıktan daha hızlı hareket edebilme ihtimali olan parçacıkları keşfediyoruz.

that may travel faster than the speed of light,

Ve bunların hepsini henüz 30-40 yıllık ömrü olan bir

and all of these discoveries are made possible

teknolojiyle yapabiliyoruz.

by technology that's been developed in the last few decades.

But for most of human history,

Fakat, insanlık tarihi boyunca

tüm bu keşifleri göz, kulak ve akıllarımızı kullanarak yaptık.

we had to discover these things using our eyes and our ears and our minds.

Armand Fizeau Paris'te yaşayan deneysel fizikçidir.

Armand Fizeau was an experimental physicist in Paris.

His specialty was actually refining and confirming other people's results,

Uzmanlığı, diğer insanların deney sonuçlarını incelemek ve teyit etmektir.

Bu size sıkıcı ve başarısız bir iş gibi gelebilir.

and this might sound like a bit of an also-ran,

but in fact, this is the soul of science,

Fakat aslında bilimin ruhu burada,

because there is no such thing as a fact that cannot be independently corroborated.

çünkü bağımsız bir şekilde ispatlanmadıkça gerçekten söz edilemez.

Galileo'nun ışığın bir hızının olup olmadığı üzerine

And he was familiar with Galileo's experiments

yaptığı deneylere yabancı sayılmazdı.

in trying to determine whether or not light had a speed.

Galileo, şu mükemmel deneyi gerçekleştirmişti:

Galileo had worked out this really wonderful experiment

where he and his assistant had a lamp, each one of them was holding a lamp.

Kendisi ve asistanı ellerine birer lamba alıp

lambayı aynı anda açıp kapamaya çalıştılar.

Galileo would open his lamp, and his assistant would open his.

Ve aradaki zamanı gerçekten iyi kaydettiler.

They got the timing down really good.

They just knew their timing.

Aradaki zamanı biliyorlardı. İkisi de birer tepede duruyordu,

And then they stood at two hilltops,

two miles distant, and they did the same thing,

aralarında 2 mil mesafe vardı.

on the assumption from Galileo that if light had a discernible speed,

Galileo'ya göre, ışığın farkedilir biz hızı olsaydı

he'd notice a delay in the light coming back from his assistant's lamp.

asistanının yaktığı ışığın kendisine ulaşmasında belirli bir gecikme gözlemleyecekti.

But light was too fast for Galileo.

Ama ışık Galileo için çok hızlıydı.

Işığın hızının, ses hızından 10 kat hızlı olduğunu tahmin etmişti ama

He was off by several orders of magnitude when he assumed

that light was roughly ten times as fast as the speed of sound.

bu konuda birkaç kat eksik tahminde bulunmuştu.

Fizeau was aware of this experiment.

Fizeau, bu deneyi biliyordu. Paris'te yaşıyordu

He lived in Paris, and he set up two experimental stations,

ve Paris'te birbirinden yaklaşık 5.5 mil kadar uzak

iki deney düzeneği kurdu.

roughly 5.5 miles distant, in Paris.

Ve Galileo'nun problemini

And he solved this problem of Galileo's,

and he did it with a really relatively trivial piece of equipment.

gerçekten önemsiz bir parça alet ile çözdü.

Şu gördüklerinizden biri ile.

He did it with one of these.

Şimdi müsaadenizle, kumandayı biraz bırakacağım.

I'm going to put away the clicker for a second

because I want to engage your brains in this.

çünkü beyinlerinizin bu konuya odaklanmasını istiyorum.

So this is a toothed wheel.

Bu bir dişli çark. Üzerinde bir sürü çentik ve

It's got a bunch of notches and it's got a bunch of teeth.

bir sürü diş var.

This was Fizeau's solution to sending discrete pulses of light.

Fizeau belli aralıklarşa ışık göndermek için bu çözümü bulmuştu.

He put a beam behind one of these notches.

Çentiklerin birinin arkasına bir ışık demeti koydu.

If I point a beam through this notch at a mirror,

Bu ışık demeti bu çentikten geçecek, 5 mil ötedeki aynaya ulaşacak,

o aynadan yansıyıp

five miles away, that beam is bouncing off the mirror

and coming back to me through this notch.

tekrar bu çentikten geçip bana gelecek.

Ama, dişli çarkı hızlıca döndürürken ilginç birşey gözlemledi.

But something interesting happens as he spins the wheel faster.

Kendisine doğru gelen ışıkta sanki bir kapının

He notices that it seems like a door is starting to close

on the light beam that's coming back to his eye.

kapandığını fark etti.

Why is that?

Bu neden oluyordu.

Çünkü geri gelen ışık, gönderdiği çentikten geçmiyordu,

It's because the pulse of light is not coming back

through the same notch.

aslında dişlilerin birine çarpıyordu.

It's actually hitting a tooth.

And he spins the wheel fast enough and he fully occludes the light.

ve çarkı daha hızlı döndürdüğünde

ışığın yolunu tam olarak tıkadı. Sonrasında

And then, based on the distance between the two stations

bu iki istasyon arasındaki mesafeye,

and the speed of his wheel and the number of notches in the wheel,

çarkının hızına ve dışlı üzerindeki çentik sayısına

he calculates the speed of light to within two percent of its actual value.

dayanarak ışığın hızını %98 doğrulukta hesap etti.

Ve bunu 1849'da yaptı.

And he does this in 1849.

Bu durum benim gerçekten bilim aşkımı arttırıyor.

This is what really gets me going about science.

Whenever I'm having trouble understanding a concept,

Ne zaman bir konuyu anlamada zorlansam, geri döner, o konunun nasıl bulunduğunu araştırırım.

I go back and I research the people that discovered that concept.

Onların nasıl anladığının hikayelerine bakarım.

I look at the story of how they came to understand it.

What happens when you look

Ve onların araştırmalarını anladıkça

at what the discoverers were thinking about

when they made their discoveries,

ben de anlıyorum ki

is you understand that they are not so different from us.

onlar bizlerden çok da farklı değillerdi.

Bizler hepimiz et ve şu karışımıyız. Hepimiz başlangıçta aynı aletlere sahibiz.

We are all bags of meat and water. We all start with the same tools.

Bilimin farklı dallarına 'çalışma alanı' denmesi fikrini seviyorum.

I love the idea that different branches of science are called fields of study.

Çoğu insan, bilimin kapalı karanlık bir kutu olduğunu düşünür.

Most people think of science as a closed, black box,

when in fact it is an open field.

Aslında o hepimizin önünde açık bir alan.

And we are all explorers.

Ve biz hepimiz birer kâşifiz.

Bu keşifleri yapan insanlar baktıkları şeye biraz daha derin baktılar

The people that made these discoveries just thought a little bit harder

about what they were looking at, and they were a little bit more curious.

ve diğerlerine göre daha meraklıydılar.

And their curiosity changed the way people thought about the world,

Onların merakı insanların dünyayı algılama biçimini

and thus it changed the world.

değiştirdi ve dolayısıyla dünya değişti.

They changed the world, and so can you.

Onlar dünyayı değiştirdi, sizler de yapabilirsiniz.

Teşekkür ederim.

Thank you.

(Applause)

(Alkışlar)