Does time exist? - Andrew Zimmerman Jones

Translator: Albiona Totri Reviewer: Helena Bedalli

The earliest time measurements were

Matjet më të hershme të kohës

observations of cycles of the natural world,

kanë qënë vëzhgime të cikleve të natyrës

using patterns of changes from day to night

duke përdorur mënyrën e ndryshimeve nga dita në natë

and season to season to build calendars.

dhe nga stina në stinë për të krijuar kalendare.

More precise time-keeping, like sundials

Regjistra më të përpiktë të matjes së kohës, si ora diellore

and mechanical clocks, eventually came along

dhe orët mekanike u shpikën

to put time in more convenient boxes.

në mënyrë që ta kategorizonin kohën më saktë.

But what exactly is it that we’re measuring?

Por çfarë po masim konkretisht?

Is time something that physically exists,

A ekziston fizikisht koha,

or is it just in our heads?

apo është në kokat tona?

At first the answer seems obvious—

Në pamje të parë përgjigja duket e qartë --

of course time exists;

patjetër që koha ekziston;

it constantly unfolds all around us,

ajo na shfaqet vazhdimisht përpara syve,

and it’s hard to imagine the universe without it.

dhe është e vështirë të imagjinosh universin pa të.

But our understanding of time started

Por kuptimi jonë mbi kohën

getting complicated thanks to Einstein.

filloi të ndërlikohet falë Ajnshtajnit.

His theory of relativity tells us that time

Teoria e tij e relativitetit na thotë se,

passes for everyone, but doesn’t always pass

koha kalon për të gjithë, por nuk kalon gjithnjë

at the same rate for people in different situations,

me të njëjtën shpejtësi për njerëz në situata të ndryshme,

like those travelling close to the speed of light

si psh ata që lëvizin pothuajse me shpejtësinë e dritës

or orbiting a supermassive black hole.

ose që orbitojnë në vrimën e zezë supermasive.

Einstein resolved the malleability of time

Ajnshtanji zgjidhi lakueshmërinë e kohës

by combining it with space to define space-time,

duke e kombinuar atë me hapësirën duke përcaktuar hapësirë-kohën,

which can bend, but behaves in consistent, predictable ways.

e cila mund të lakohet, por sillet në mënyra të parashikueshme.

Einstein’s theory seemed to confirm that time

Teoria e Ajnshtanjit konfirmon se koha

is woven into the very fabric of the universe.

është e thurur në pëlhurën e universit.

But there’s a big question it didn’t fully resolve:

Por ka një çështje të cilës nuk i është dhënë përgjigje:

why is it we can move through space in any direction,

pse mundemi të lëvizim nëpër hapësirë në çdo drejtim,

but through time in only one?

ndërkohë që përmes kohës është drejtim unik?

No matter what we do, the past is always,

Çfarëdo të bëjmë, e shkuara është gjithmonë

stubbornly, behind us.

ngulmisht, pas nesh.

This is called the arrow of time.

Kjo quhet shigjeta e kohës.

When a drop of food coloring is

Kur një pikë ngjyrues ushqimor

dropped into a glass of water,

hidhet në një gotë me ujë,

we instinctively know that the coloring

instinktivisht ne e dimë që ngjyruesi

will drift out from the drop,

do të shpërndahet,

eventually filling the glass.

në të gjithë gotën.

Imagine watching the opposite happen.

Imagjinoni sikur e kundërta të mund të ndodhte.

Here, we’d recognize time as unfolding backwards.

Kështu do ta shikonim kohën duke u kthyer mbrapsht.

We live in a universe where the food coloring

Jetojmë në një univers ku ngjyruesi

spreads out in the water,

shpërndahet në ujë,

not a universe where it collects together.

dhe jo në një univers ku ai mblidhet mbrapsht në një pikë.

In physics, this is described by

Në fizikë, kjo shpjegohet

the Second Law of Thermodynamics,

nga Ligji i Dytë i Termodinamikës,

which says that systems will gain disorder,

i cili thotë se sistemet do të bëhen rrëmujë,

or entropy, over time.

do krijohet entropi me kalimin e kohës.

Systems in our universe move from order to disorder,

Sisteme si universi ynë kalojnë nga rregull në rrëmujë,

and it is that property of the universe

dhe është pikërisht kjo karakteristikë e universit

that defines the direction of time’s arrow.

që cakton drejtimin e shigjetës së kohës.

So if time is such a fundamental property,

Nëse koha është një tipar kaq rrënjësor,

it should be in our most fundamental equations

duhet të jetë gjithashtu në ekuacionet më thelbësore

describing the universe, right?

që përshkruajnë universin, korrekt?

We currently have two sets of

Ekzistojnë dy lloje ekuacionesh

equations that govern physics.

që rregullojnë fizikën.

General relativity describes the

Relativiteti i përgjithshëm përshkruan

behavior of very large things,

sjelljen e objekteve shumë të mëdha,

while quantum physics explains the very small.

ndërkohë që fizika kuantike shpjegon atë të objekteve shumë të vegjël.

One of the biggest goals in theoretical physics

Një nga qëllimet më të mëdha të fizikës teorike

over the last half century has been reconciling

këtë gjysmë të fundit të shekullit, ka qënë bashkërendimi

the two into one fundamental “theory of everything."

i të dyjave në një teori të pëerbashkët, "teoria e gjithçkasë".

There have been many attempts

Janë bërë shumë përpjekje

—none yet proven—

-- asnjëra prej tyre e provuar --

and they treat time in different ways.

të cilat e trajtojnë kohën në mënyra të ndryshme.

Oddly enough, one contender called the Wheeler-DeWitt

Çuditërisht një teori konkurrente e quajtur ekuacioni Wheeler-DeWitt,

equation, doesn’t include time at all.

nuk e përfshin kohën fare.

Like all current theories of everything,

Ashtu si teoritë mbi gjithçka,

that equation is speculative.

ekuacioni është spekulativ.

But as a thought experiment,

Por nëse ky eksperiment i mirëmenduar

if it or a similarly time-starved equation

ose ekuacione të ngjashme që mohojnë kohën,

turned out to be true, would that mean

vërtetohen, a do të thotë kjo që

that time doesn’t exist, at the most fundamental level?

koha nuk ekziston në nivelin më fundamental?

Could time just be some sort of illusion generated

A është e mundur që koha të jetë një lloj iluzioni

by the limitations of the way

i krijuar si rrjedhojë e mënyrës sesi

we perceive the universe?

e perceptojmë universin?

We don’t yet know, but maybe that’s

Nuk e dimë akoma, por mbase

kjo është mënyra e gabuar e të menduarit.

the wrong way of thinking about it.

Instead of asking if time exists as a fundamental property,

Në vend që të pyesim nëse koha ekziston si tipar fundamental,

maybe it could exist as an emergent one.

mbase mund të ekzistojë si një tipar i befasishëm.

Emergent properties are things that don’t exist

Tiparet e befasishme janë gjëra që nuk ekzistojnë

in individual pieces of a system,

si pjesë të shkëputura në një sistem,

but do exist for the system as a whole.

por ekzistojnë për sistemin në tërësi.

Each individual water molecule doesn’t have a tide,

Molekulat individuale të ujit nuk kanë batica

but the whole ocean does.

por oqeani i tërë ka.

A movie creates change through time by using

Filmi krijon ndryshim gjatë kohës

a series of still images that appear to have a fluid,

nga përdorimi i pamjeve që duken sikur rrjedhin,

continuous change between them.

pasi ndryshohen vazhdimisht.

Flipping through the images fast enough,

Kur imazhet rrotullohen me shpejtësinë e duhur

our brains perceive the passage of time

truri jonë percepton kalimin e kohës

from the sequence of still images.

nga rendi i pamjeve në prehje.

No individual frame of the movie changes

Asnjëra nga pjesët e filmit ndryshon

or contains the passage of time,

ose përmban kalimin e kohës,

but it’s a property that comes out of how

por është rezultat i mënyrës sesi

the pieces are strung together.

pjesët janë të lidhura sëbashku.

The movement is real, yet also an illusion.

Lëvizja është reale, por gjithsesi iluzion.

Could the physics of time somehow be a similar illusion?

A është e mundur që fizika e kohës të jetë një iluzion i ngjashëm?

Physicists are still exploring these and other questions,

Fizikanët po shqyrtojnë akoma këtë dhe çështje të tjera,

so we’re far from a complete explanation.

ndaj jemi akoma larg një shpjegimi të plotë.

At least for the moment.

Të paktën për tani.